"მოკლული მზექალა იყო. ის მაინც თავის სახლში დარჩენილიყო და ფიცი დაედო, თავის კერაზედ რუსი არ გაეტარებინა" - ხევსური ჟანა დარკის ამბავი

ხევსური ქალის ამბავი, რომელსაც, თავისი სიმამაცით, ქაქუცა ჩოლოყაშვილიც კი გაუკვირვებია, მთელ საქართველოს მოედო და ჩვენმა სახელოვანმა მწერლებმა, მის შესახებ არაერთი შედევრიც შექმნეს. ეს გმირი ქალი, სოფელ ბაქვჩილოს მკვიდრი, მზექალა ლიქოკელია, რომლის შესახებაც, ფრანგულ გაზეთ "მატენში", ლუის ფორესმა წერილი გამოაქვეყნა და მას კავკასიელი ჟანა დარკი უწოდა.

1921 წლის, რუსული ოკუპაციის შემდეგ, მაღალმთიანი ხევსურეთი რჩებოდა, ერთგვარ კუნძულად, საქართველოს რუკაზე, სადაც მოსახლეობამ არ აღიარა საბჭოთა ხელისუფლება და ბოლშევიკური წყობილება, ამიტომაც ხევსურებმა შეასრულეს ერთ-ერთი მთავარი როლი 1922 წლის, ქაქუცა ჩოლოყაშვილის შეფიცულთა რაზმის განწირულ აჯანყებაში. ხევსურეთის გმირული აჯანყების დროს, მის თავს გადახდენილი ერთ-ერთი ყველაზე დასამახსოვრებელი ამბავი თვითონ ქაქუცა ჩოლოყაშვილმა შემდეგში თავის მეგობარს - შალვა ამირეჯიბს უამბო, რომელმაც მას შესანიშნავი ნარკვევი მიუძღვნა, რომლიდანაც ფრაგმენტს გთავაზობთ:

"ეს იყო ხევსურეთის აჯანყების დროს, 1922 წელს, სექტემბერში.

ერთი ღამის განმავლობაში ყოველმა ხევსურმა იცოდა, რომ იარაღით უნდა გამოსულიყო. ამაზე მეტი არც დრო გვქონდა. რუსის ჯარები, რიცხვით ექვსი ათასი, ფეხდაფეხ მომდევდნენ და ჩემი კაცებისაგან წუთიდან წუთზე ველოდი მათი ხევსურეთში შემოსვლის ამბავს.

გაიარა ღამემაც და დილაზედ რუსებმა შემოტევა დაიწყეს...

ჩემთან მხოლოდ სამი კაცი იყო. ეს იყო მთელი ჩემი შტაბი. მაგრამ ეს სიმცირე არ იყო ჩემი გასაჭირი. ნაბადში გახვეული მიწაზე ვეგდე და ციება სულსა მღაფავდა. დამეწყო ღამით და დილაზედ სიცხეც მომცა. უცბათ ერთმა ხევსურმა ცხენი ზედ ნაბადზედ მომაგდო.

- რომელია ჩოლოყაშვილი ? - დაიძახა მან.

კაცებმა ჩემზედ მიუთითეს. მან დამხედა და წამოიძახა :

- რა დროს წოლაა, ვაჟაუ, არ გაგიგია, ხევსურეთს მტერი მოადგა?

მე შევხედე. ჩემ წინ სულ ახალგაზრდა, უწვერულვაშო ხევსური იდგა. მხარზედ პატრონტაში ჰქონდა გადაგდებული, ხელში თოფი ეჭირა და უბელო ცხენზე იჯდა. მე ისევ თვალის დახუჭვა მინდოდა, იმ იმედით, რომ პასუხს ჩემები გასცემდნენ, რომ მოსულს პატრონტაშის ქვეშ ქალის მკერდი დავუნახე.

- ავადა ვარ , - წავილაპარაკე მე.

- განა სიკვდილი ავადმყოფს არ შეუძლია? ორწყალში ომია ! - მიპასუხა მან.

- ვინა ხარ , დისავ ? - ვკითხე, როცა დავატყვე, რომ ჩემი სტუმარი ჩვეულებრივ ქალს არ ჰგავდა.

- მზე - ქალს მეძახიან, არაშულის ქალი ! ნეტაი, თუ შენც ჩოლოყაშვილი ხარ ?

- გახლავარ. რას მიბრძანებ ?

- ბრძანება შენი იყოს, მე ორწყალზე მინდა მიგაცილო. ხევსურნი გელოდებიან. ომია! - სთქვა და თვალებში ჩამაშტერდა.

...მივხვდი, რომ წაუსვლელობა არ იქნებოდა.

შევსხედით და წავედით. წინ მზექალა მიგვიძღოდა.

ტყვია ზუზუნებდა, მაგრამ ამას ყურადღებას არ აქცევდა. უთუოდ იკითხავთ, ვინ გამოგზავნა? არავინ ! როგორ მომაგნო, არც ის ვიცი !

მხოლოდ აქ გავარჩიე კარგად მისი სახე. იქნებოდა თვრამეტი წლისა. სახე ჰქონდა კუშტი და ეშხიანი, ისეთი, როგორსაც გვიხატავენ ყაზბეგი და ვაჟა-ფშაველა თავის მთიულურ მოთხრობებში.

ჩვენების საფრებს რომ მივუახლოვდით, მზექალა უცებ დაგვცილდა, დაიძახა ჩემი სახელი მთელი ხეობის გასაგონად და მტრისკენ თოფი დასცალა.

ბრძოლამ რამდენიმე დღეს გასტანა. რუსები გვიტევდნენ. ამ ხნის განმავლობაში მზექალამ რამდენჯერმე ჩამიქროლა წინ. ჩემთან ერთხელაც არ შეჩერებულა. ხან ჩვენი სანგრების წინა რიგებში იჯდა და მამაკაცებთან ერთად ისროდა, ხან კარგა ხნით სადღაც გაქრებოდა და მოჰყავდა ახალი ხალხი. ამ ხნის განმავლობაში ის იყო სროლაშიაც და შემოირბინა თითქმის მთელი ხევსურეთი.

ამ დღიდან აღარც მზექალა მინახავს.

რუსები წასულიყვნენ . დაეწვათ სოფლები, გაერეკათ საქონელი, დაეცარცვათ სახლები და დაეხვრიტათ ხალხი. დახვრეტილთა შორის ხუთი ქალიც ერია. უნდა გვეფიქრა, რომ ამ ხუთში მზექალაც იქნებოდა, მაგრამ მზექალას ამბავი სულ სხვანაირად მიამბეს: დახევის დროს ხევსურები მთებში წავიდნენ და პირველი სოფელი, რომელშიაც გამარჯვებული რუსები შევიდნენ, მზექალას სოფელი იყო. ქალები, ბავშვები და მოხუცებულნი აჯანყებულთ გაჰყვნენ. ცარიელ სოფელს რუსებმა ზარბაზანი დაუშინეს. სროლა რომ შეწყდა, სოფელს რუსი სალდათები მოედვნენ და დაიწყეს ჩვეულებრივი ცარცვა. ჯარისკაცთა ერთი ჯგუფი მზექალას სახლისაკენაც გაემართა . სახლიდან ორი ტყვია გამოვარდა და ორი ჯარისკაცი მოჰკლა, რუსებმა სროლითვე უპასუხეს. ბოლი რომ განიბნა და რუსები სახლში შევიდნენ, მიწაზედ ახალგაზრდა ქალის უსულო გვამი ნახეს. მოკლული მზექალა იყო! როცა სოფელი ხალხისაგან დაიცალა, ის მაინც თავის სახლში დარჩენილიყო და ფიცი დაედო, თავის კერაზედ რუსი არ გაეტარებინა. მზექალამ სიტყვა შეასრულა და რუსები მხოლოდ მისი სიკვდილის შემდეგ შევიდნენ მის სახლში".

სამწუხაროდ, მზექალა ლიქოკელის გმირობის ამბავი ნაკლებადაა ცნობილი, ამას, რასაკვირველია, თავისი მიზეზებიც აქვს. კომუნისტების ეპოქაში ტაბუდადებული თემა იყო: - აი, რას ყვება ვანო ლიქოკელი, თავის წიგნში, "ხევსურები და ქაქუცა":

"მთელ ომში მოკლულ იქნა მხოლოდ 1 ქალი , სოფ. ბაქვჩილოში, მზექალა ლიქოკელი. მისი მოქმედების შესახებ ნაკლები ინფორმაცია და გაუხმაურებლობა კი გასაგებია. კაცის კვლა - ხევსურული ეთიკის მიხედვით, არ არის დიაცის საქმე. ეს მას სახელად კი არა, ცოდვად ჩაეთვლებოდა. მეორე მხრივ, ამით ჩრდილი და სირცხვილი ეყრებათ იქაურ ვაჟკაცებს, რად გაიხადეს თავი დიაცთა საპატრონოდ. ასე უნდა აიხსნას ფაქტი ამ საგანზე სიჩუმისა; თუმცა კი გვეუბნება ხევსურული ლექსი: " შინ არ ას, ხახმატელები, მარტო ომობდეს ქალია..."

ხევსური ქალების შესახებ, ეს ისტორია მხოლოდ ერთ-ერთია. აი, რას გვიყვება ადგილობრივი მკვიდრი, 91 წლის მარიამ ჭინჭარაული:

- წინანდელ გოგოები, ძლიერ იყვნეს ნამდვილად. ხესა, ტყესა სჭრიდეს და შეშა მაჰქონდა. თუ ძმა არ ჰყავდა, მამას გვერდით ედგეს. ქალი ყველაფერს აკეთებდა, მეც მამის გვერდძე გავიზარდე, ძმები თბილისში იყვნენ, სწავლობდნენ და მე ვაკეთებდი კაცის საქმეს. მამას ვეხმარებოდი თივის ხვეტაში და ჩამოტანაშიც, ხვნაში ხარების წინ დაყოლაში, კალოობაში. მამას მთა-ყურეში დავყვებოდი და სხვები ამბობდნენ ხოლმე, - ლეკომაო შვილები მთავრობას ჩააბარაო და თაოდ საქმეში კვდებაო. მთაში თითქმის არ იყო ისეთი საქმე, რასაც ქალი ვერ გააკეთებდა. მაგრამ ომობას მე არ მოვსწრებივარ, მაგრამ გადმოცემით კი გამიგია, რომ თუ საჭირო გახდებოდა, თუ კაცი ადგილზე არ იქნებოდა, ქალი იარაღსაც აიღებდა. სხვა დროს კი აუცილებლად გვერდში ედგნენ კაცებს და ტყვია-წამალს აწვდიდნენ. ერთი ისტორია გამახსენდა, დედის ნაამბობი: შატილს მტერი შესევია, კაცი სათოფურიდან ისროდა და ქალი ტყვია-წამალს აწვდიდა, უცებ ტყვია სარკმლიდან შემოვარდნილა და აკვანში მწოლარე ბავშვს მოხვედრია, ქალს ნაჭერი გადაუფარებია ბავშვისთვის, რომ ქმარს არ დაენახა, სანამ იბრძოდა და არ გატეხილიყო. მხოლოდ ბრძოლის დამთავრების შემდეგ უთხრა, რომ შვილი მოგვიკლესო. ეს არის ჩემთვის გმირობა, რამდენი შეძლო დედამ, რომ მოკლული შვილი არ გაამხილა და გულში ჩაიკლა ტკივილი.

ჩემ დროს რაც ხდებოდა იყო ის, რომ როცა კაცებს შუღლი გაუხდებიდათ და ხანჯლებით მივიდოდნენ ერთმანეთზე, ამ დროს გაბედულ ქალებს შეეძლოთ შუაში ჩასდგომოდნენ ხანჯლიანებს და კაცებს იმდენი პატივისცემა ჰქონდათ ქალების, რომ ადგილზე შეშდებოდნენ და ამთავრებდნენ ჩხუბს.

ქალები გლოვის დროსაც იჩენდნენ თავის სიძლიერეს. ისინი არასდროს არ იტირებდნენ ქმარს და შვილს, ეს იყო სირცხვილი. მხოლოდ ძმის ტირილი შეეძლო ქალს.

მე არ მოვსწრებივარ ქალების სხვანაირ გმირობას, მაგრამ თუ ქალს დასჭირდებოდა და კაცი არ იქნებოდა, იარაღს აიღებდა და იომებდა, იქ ყველამ იცოდა თოფის სროლა. ვაჟებს ბავშვობიდან ავარჯიშებდნენ ხოლმე მამები. ჩემი თვალით მაქვს ნანახი, 13 წლის ხახანაანთ კობამ, მოკლა ყაჩაღი. აი ასეთები ვართ ხევსურები, ბაბო, ძლიერი, გულიანი, მამაცი და გაუტეხელი ხალხი.

ავტორი: რუსუდან შაიშმელაშვილი