1921 წლის 16 მარ­ტი. მოს­კოვ­ში, სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ა­ტის შე­ნო­ბა­ში ერ­თობ მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი მო­ლა­პა­რა­კე­ბის ფი­ნა­ლი იწყე­ბა - ხელი უნდა მო­ე­წე­როს "რუ­სეთ-თურ­ქე­თის მე­გობ­რო­ბი­სა და ძმო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას".

აი, სხდო­მა­თა დარ­ბაზ­ში შე­დის თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცია: ეკო­ნო­მი­კის მი­ნის­ტრი იუ­სუფ ქე­მა­ლი (მე­თა­უ­რი), თურ­ქე­თის ელჩი რუ­სეთ­ში, გე­ნე­რა­ლი ალი ფუად ჯე­ბე­სოი, სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი რიზა ნური-ბეი...

რუ­სე­თის სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რი­ნი თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცი­ის წევ­რებს მა­გი­დას­თან იწ­ვევს, რო­მელ­ზეც ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პა­რა­ფი­რე­ბუ­ლი ტექ­სტი დევს. დგე­ბა ის­ტო­რი­უ­ლი მო­მენ­ტი: დო­კუ­მენტს ხელს ჯერ აწე­რენ გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რი­ნი და სრუ­ლი­ად რუ­სე­თის ცაკ-ის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ჯე­ლა­ლე­დინ კორკმა­სო­ვი, შემ­დეგ კი იუ­სუფ ქე­მა­ლი, რიზა ნური და ალი ფუ­ა­დი.

მოს­კოვ­ში ხელ­მო­წე­რი­ლი "რუ­სეთ-თურ­ქე­თის მე­გობ­რო­ბი­სა და ძმო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით", სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის ბე­დიც გა­და­წყდა - ქარ­თველ­თა და­უ­კი­თხა­ვად, რუ­სე­თის წი­თე­ლი არ­მი­ის მიერ ოკუ­პი­რე­ბუ­ლი თბი­ლი­სი­დან შორს... იგი­ვე ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა ეხე­ბო­და აგ­რეთ­ვე სომ­ხე­თი­სა და აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის ტე­რი­ტო­რი­ას და სა­ზღვრებს.

• ის­ტო­რი­ი­დან: სან-სტე­ფა­ნოს ზა­ვის მნიშ­ვნე­ლო­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის

ასევე დაგაინტერესებთ

09:08 / 14-08-2020

სევრის ხელშეკრულება - "დიდი სომხეთის" კონტურები, თურქეთის დიდი უკმაყოფილება და ისტორიული დოკუმენტის მნიშვნელობა საქართველოსთვის

13:10 / 11-05-2021

რატომ "მოიტაცა" სტალინმა რუზველტი

სა­ქარ­თვე­ლო-თურ­ქე­თის (ოს­მა­ლე­თის) ურ­თი­ერ­თო­ბა მჭიდ­რო­დაა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი რუ­სეთ-თურ­ქე­თის ურ­თი­ერ­თო­ბას­თან, უფრო მე­ტიც, ძალ­ზე ხში­რად ორი დიდი იმ­პე­რი­ის სამ­ხედ­რო და­პი­რის­პი­რე­ბა გან­სა­ზღვრავ­და ხოლ­მე სა­ქარ­თვე­ლოს ბედს. ასე იყო XVIII სა­უ­კუ­ნე­ში (ია­სის სამ­შვი­დო­ბო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, 1792 წელს); XIX სა­უ­კუ­ნე­ში (ად­რი­ა­ნო­პო­ლის სამ­შვი­დო­ბო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, 1829 წელს; სან-სტე­ფა­ნოს სამ­შვი­დო­ბო (სა­ზა­ვო) ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა 1878 წელს). სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის ძალ­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი იყო სან-სტე­ფა­ნოს ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, რომ­ლის თა­ნახ­მად, რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ამ 1878-79 წლე­ბის ომში და­მარ­ცხე­ბუ­ლი ოს­მა­ლე­თი­სა­გან ის­ტო­რი­უ­ლი ქარ­თუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი (ტაო-კლარ­ჯე­თი, ერუ­შე­თი... აჭა­რა და არ­თვინ-არ­ტა­ა­ნი) მი­ი­ღო - კონ­ტრი­ბუ­ცი­ის სა­ხით. აქვე შევ­ნიშ­ნავთ, რომ სან-სტე­ფა­ნოს ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით და მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, ბერ­ლი­ნის კონ­გრე­სის გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბით დად­გე­ნი­ლი რუ­სეთ-ოს­მა­ლე­თის სა­ხელ­მწი­ფო სა­ზღვა­რი იუ­რი­დი­უ­ლად უც­ვლე­ლი იყო 37 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში.

პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომში ან­ტან­ტა­სა და "ოთხთა კავ­შირს" შო­რის სა­ო­მა­რი მოქ­მე­დე­ბე­ბი კავ­კა­სი­ა­შიც გა­ჩაღ­და. რუ­სე­თი, რო­გორც ან­ტან­ტის წევ­რი, "ოთხთა კავ­ში­რის" წევრ ოს­მა­ლეთ­თან ომში ჩა­ე­ბა. კავ­კა­სი­ის ფრონტზე მომ­ხდარ­მა მოვ­ლე­ნებ­მა კო­რექ­ტი­ვე­ბი შე­ი­ტა­ნა სა­სა­ზღვრო-ტე­რი­ტო­რი­ულ სა­კი­თხებ­შიც: ბა­თუმ­სა და არ­თვინს ჯერ ოს­მა­ლე­ბი (ბრეს­ტის 1918 წლის 3 მარ­ტის ზა­ვით და ბა­თუ­მის 1918 წლის 4 ივ­ნი­სის უსა­მარ­თლო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით), მოგ­ვი­ა­ნე­ბით კი, ოს­მა­ლე­თის და­მარ­ცხე­ბის შემ­დგომ, ბრი­ტა­ნე­ლე­ბი და­ე­უფლნენ (მუდ­რო­სის 1918 წლის ოქ­ტომ­ბრის ზა­ვით), არ­ტა­ა­ნი კი პრო­თურ­ქუ­ლი ელე­მენ­ტე­ბი­სა­გან ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბულ­მა თვით­მარ­ქვია ე. წ. "ყარ­სის რეს­პუბ­ლი­კამ" ჩა­იგ­დო ხელ­ში. სა­ქარ­თვე­ლოს მთავ­რო­ბის დიპ­ლო­მა­ტი­ი­სა და ქარ­თუ­ლი შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი ძა­ლე­ბის სა­სა­ხე­ლოდ უნდა ით­ქვას, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ხელ­მწი­ფო სა­ზღვა­რი თურ­ქეთ­თან საკ­მა­ოდ სწრა­ფად აღ­დგა თით­ქმის იმა­ვე სა­ხით, რო­გო­რიც პირ­ველ მსოფ­ლიო ომამ­დე იყო: 1920 წლის ივ­ლის­ში, როცა აჭა­რა (ბა­თუ­მის ოლქი არ­თვი­ნი­თურთ) სა­ქარ­თვე­ლოს და­უბ­რუნ­და, ქვეყ­ნის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მიერ კონ­ტრო­ლი­რე­ბუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფო ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­თობ­მა თით­ქმის აბ­სო­ლუ­ტურ მაქ­სი­მუმს მი­აღ­წია. ეს იყო უდი­დე­სი მიღ­წე­ვა XIV სა­უ­კუ­ნის 30-იანი წლე­ბის შემ­დგომ, როცა გი­ორ­გი ბრწყინ­ვა­ლემ სა­ქარ­თვე­ლო კვლავ გა­ა­ერ­თი­ა­ნა. აქვე და­ვა­მა­ტებთ, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის სა­გა­რეო-პო­ლი­ტი­კუ­რი ორი­ენ­ტა­ცია მკვეთ­რად იყო გა­მო­ხა­ტუ­ლი და­სავ­ლუ­რი ვექ­ტო­რით.

აი, ასე­თი მდგო­მა­რე­ო­ბა ჰქონ­და სა­ქარ­თვე­ლოს 1920 წლის ივ­ლის­ში, მაგ­რამ რა ხდე­ბა თურ­ქეთ­ში?

• თურ­ქუ­ლი "ეროვ­ნუ­ლი აღ­თქმა" და ბა­თუ­მის სა­კი­თხი

პირ­ველ მსოფ­ლი­ომ ომში და­მარ­ცხე­ბუ­ლი ოს­მა­ლე­თის ტე­რი­ტო­რია გა­მარ­ჯვე­ბუ­ლებ­მა - ან­ტან­ტის წევ­რებ­მა - გავ­ლე­ნის სფე­რო­ე­ბად გა­და­ი­ნა­წი­ლეს. გე­ნე­რა­ლი მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლი, თა­ვის თა­ნამ­ზრახ­ვე­ლებ­თან ერ­თად, არ შე­უ­რიგ­და შექ­მნილ სი­ტუ­ა­ცი­ას და ეროვ­ნულ-გან­მა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბე­ლი ბრძო­ლა და­ი­წყო: რე­გი­ო­ნებ­ში ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა "თურ­ქთა უფ­ლე­ბე­ბის დაც­ვის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი", მი­იმხრო ოს­მა­ლე­თის პარ­ლა­მენ­ტის დე­პუ­ტატ­თა ნა­წი­ლი, სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მოღ­ვა­წე­ე­ბი და ჯერ ერ­ზე­რუმ­ში (1919 წლის აგ­ვის­ტო), შემ­დეგ კი სი­ვას­ში (1919 წლის სექ­ტემ­ბე­რი) "უფ­ლე­ბე­ბის დაც­ვის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა" წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ყრი­ლო­ბე­ბი ჩა­ა­ტა­რა "სამ­შობ­ლოს გა­დარ­ჩე­ნის გზე­ბის" ძი­ე­ბის მიზ­ნით. აქვე აუ­ცი­ლე­ბე­ლია ით­ქვას, რომ კონ­სტან­ტი­ნო­პოლ­ში, ან­ტან­ტის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის კონ­ტრო­ლით, ოს­მა­ლე­თის სულ­თნის მეჰ­მედ VI-ის მთავ­რო­ბა ჯერ კი­დევ არ­სე­ბო­ბას გა­ნაგ­რძობ­და. მარ­თა­ლია, სულ­თნის მთავ­რო­ბას მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის მი­მართ სიმ­პა­თი­ე­ბი არ ჰქონ­და, მაგ­რამ მა­ინც და­თან­ხმდა პარ­ლა­მენ­ტის (დე­პუ­ტატ­თა პა­ლა­ტის) არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­ტა­რე­ბას. არ­ჩევ­ნე­ბის შე­დე­გებ­მა ან­ტან­ტის წარ­მო­მად­გენ­ლებს იმე­დი გა­უც­რუა - დე­პუ­ტატ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბამ მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის მხა­რე და­ი­კა­ვა: მათ პირ­ვე­ლი­ვე სხდო­მა­ზე, 1920 წლის 28 იან­ვარს მი­ი­ღეს მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი დო­კუ­მენ­ტი - "თურ­ქე­თის და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის დეკ­ლა­რა­ცია", ანუ "ეროვ­ნუ­ლი აღ­თქმა", რომ­ლი­თაც თურ­ქე­თის მო­მა­ვა­ლი სა­ზღვრე­ბი და სა­ხელ­მწი­ფო მო­წყო­ბა გა­ნი­სა­ზღვრა. სხვა­თა შო­რის, ამ დეკ­ლა­რა­ცი­ის მე­ო­რე პუნ­ქტში ბა­თუ­მის ოლქი თურ­ქე­თის ტე­რი­ტო­რი­ად არის წარ­მოდ­გე­ნი­ლი, "რო­მე­ლიც "დედა-სამ­შობ­ლოს" ჯერ კი­დევ 1918 წლის ივ­ნის­ში და­უბ­რუნ­და". ამას­თან, პარ­ლა­მენ­ტმა "ეროვ­ნულ აღ­თქმა­ში" ბა­თუ­მის ოლ­ქის მო­სახ­ლე­ო­ბის ნე­ბის პლე­ბის­ცი­ტით გა­მო­ხატ­ვის პრინ­ცი­პიც შე­ი­ტა­ნა.

1920 წლის 16 მარ­ტის შემ­დეგ კი, როცა ან­ტან­ტამ კონ­სტან­ტი­ნო­პო­ლის ოკუ­პი­რე­ბა მო­ახ­დი­ნა და ოს­მა­ლე­თის ახ­ლა­დარ­ჩე­უ­ლი, მაგ­რამ ჯი­უ­ტი პარ­ლა­მენ­ტი და­შა­ლა, მუს­ტა­ფა ქე­მალ­მა ანა­ტო­ლი­ის ცენ­ტრა­ლურ ნა­წილ­ში მდე­ბა­რე ქა­ლაქ ან­გო­რა­ში (ან­კა­რა­ში) თა­ვი­სი მთავ­რო­ბა და სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­ნო - დიდი ეროვ­ნუ­ლი კრე­ბა ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა, რო­მელ­შიც კონ­სტან­ტი­ნო­პო­ლი­დან გა­მოქ­ცე­უ­ლი 105 დე­პუ­ტა­ტი შე­ვი­და, და­ნარ­ჩე­ნი კი - 233 დე­პუ­ტა­ტი, ხე­ლახ­ლა აირ­ჩი­ეს.

სა­ინ­ტე­რე­სოა, რომ იმ პე­რი­ოდ­ში რუ­სე­თი­სა და თურ­ქე­თის ლი­დე­რე­ბის - ვლა­დი­მერ ლე­ნი­ნი­სა და მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის ინტე­რე­სე­ბი ერ­თმა­ნეთს და­ემ­თხვა: ორი­ვე ან­ტან­ტის ქვეყ­ნე­ბი­სა და მათი მო­კავ­ში­რე­ე­ბის ინ­ტერ­ვენ­ცი­ას ებ­რძო­და, ევ­რო­პას ორი­ვე - მოს­კო­ვიც და ან­გო­რაც მტრად თვლიდ­ნენ. ბუ­ნებ­რი­ვია, სა­ერ­თო პრობ­ლე­მებ­მა სა­გა­რეო-პო­ლი­ტი­კურ ინ­ტე­რეს­თა დამ­თხვე­ვა გა­მო­იწ­ვია - რუ­სე­თის კო­მუ­ნის­ტურ­მა და თურ­ქე­თის ქე­მა­ლის­ტურ­მა მთავ­რო­ბებ­მა ერ­თმა­ნეთს დახ­მა­რე­ბის ხელი გა­უ­წო­დეს. 1920 წლის მა­ის­ში მუს­ტა­ფა ქე­მალ­მა მოს­კოვ­ში თა­ვი­სი მთავ­რო­ბის "სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­ხკო­მი" (ასე უწო­დებ­დნენ თურ­ქი ქე­მა­ლის­ტე­ბი მი­ნის­ტრებს, რუსი კო­მუ­ნის­ტე­ბის მსგავ­სად) ბე­ქირ სამი-ბეი და მისი მო­ად­გი­ლე იუ­სუფ ქე­მა­ლი მოს­კოვ­ში გაგ­ზავ­ნა. ისი­ნი ჯერ თა­ვი­ანთ საბ­ჭო­ტა კო­ლე­გებს - სა­ხკომ გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რინს და მის მო­ად­გი­ლეს - ლევ კა­რა­ხანს შეხ­ვდნენ, შემ­დეგ კი თვით სა­ხკო­მსაბ­ჭოს თავ­მჯდო­მა­რეს ვლა­დი­მერ ლე­ნინს. თურ­ქე­ბი მოს­კოვ­ში საკ­მა­ოდ ხან­გრძლი­ვი დრო­ით დარ­ჩნენ - აგ­ვის­ტოს ბო­ლომ­დე. ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში შე­მუ­შავ­და "მე­გობ­რო­ბა-ძმო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის" პრო­ექ­ტი, აგ­რეთ­ვე შე­თან­ხმე­ბა ფი­ნან­სე­ბით და ია­რა­ღით დახ­მა­რე­ბის თა­ო­ბა­ზე (და­ახ­ლო­ე­ბით 8 ტონა ოქრო, რამ­დე­ნი­მე ათა­სი შაშ­ხა­ნა, ქვე­მე­ხე­ბი და ჭურ­ვე­ბი).

ეხ­მა­რე­ბოდ­ნე რა თურქ "ამ­ხა­ნა­გებს", რუს ბოლ­შე­ვი­კებს უფრო შორს მი­მა­ვა­ლი მიზ­ნე­ბი ჰქონ­დათ - საბ­ჭო­თა რუ­სე­თი ქე­მა­ლის­ტურ მთავ­რო­ბას ახლო აღ­მო­სავ­ლეთ­ში ბოლ­შე­ვი­კუ­რი იდე­ე­ბის გა­ტა­რე­ბის (მსოფ­ლიო რე­ვო­ლუ­ცი­ის) ინ­სტრუ­მენ­ტად გა­ნი­ხი­ლავ­და. რა­საკ­ვირ­ვე­ლია, რო­გორც ქე­მა­ლის­ტე­ბი, ასე­ვე კო­მუ­ნის­ტე­ბი ქარ­თველ სო­ცი­ალ-დე­მოკ­რა­ტებს ეჭ­ვი­თა და უნ­დობ­ლო­ბით უყუ­რებ­დნენ და თბი­ლი­სის და­სავ­ლუ­რი დიპ­ლო­მა­ტია აშ­კა­რად არ მოს­წონ­დათ.

კი­დევ ერთი მი­ზა­ნი, რო­მე­ლიც თურქ ქე­მა­ლის­ტებ­სა და რუს კო­მუ­ნის­ტებს აერ­თი­ა­ნებ­დათ: ორი­ვე­ნი ცდი­ლობ­დნენ ყო­ფი­ლი იმ­პე­რი­ე­ბის რაც შე­იძ­ლე­ბა მეტი ტე­რი­ტო­რია გა­ე­კონ­ტრო­ლე­ბი­ნათ. უფრო მე­ტიც, ან­გო­რის მთავ­რო­ბა მოქ­მე­დებ­და 1918 წლის 4 ივ­ნისს ბა­თუმ­ში სა­ქარ­თვე­ლო­სა და სომ­ხეთ­თან და­დე­ბუ­ლი კა­ბა­ლურ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­თა დე­ბუ­ლე­ბე­ბით და რო­გორც სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ულ აჭა­რა-ტაო-კლარ­ჯეთს, ასე­ვე სომ­ხურ ყარსსა და ყა­გიზ­მანს (ანუ თურ­ქე­თის აღ­მო­სავ­ლე­თით და ჩრდი­ლო-აღ­მო­სავ­ლე­თით მდე­ბა­რე ვი­ლა­ი­ე­თებს) თა­ვის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბად მი­იჩ­ნევ­და.

უნდა აღი­ნიშ­ნოს, რომ "აღ­თქმის" სა­ფუძ­ველ­ზე პირ­ვე­ლი პრო­ტეს­ტი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის გამო თურ­ქეთ­მა სა­ქარ­თვე­ლოს ჯერ კი­დევ 1920 წლის ივ­ლის­ში გა­მო­უ­ცხა­და, როცა დიდ­მა ბრი­ტა­ნეთ­მა აჭა­რი­დან ჯა­რე­ბი გა­იყ­ვა­ნა და ბა­თუ­მი სა­ქარ­თვე­ლოს და­უბ­რუ­ნა, თუმ­ცა იმ დროს ქე­მა­ლის­ტე­ბის პრო­ტეს­ტი­სათ­ვის თბი­ლისს ჯე­რო­ვა­ნი ყუ­რა­დღე­ბა არ მი­უქ­ცე­ვია. არა­და, თით­ქმის იგი­ვე გან­მე­ორ­და 1921 წლის იან­ვარ­შიც, როცა სა­ქარ­თვე­ლოს დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი მი­სია სი­მონ მდივ­ნის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით ან­გო­რა­ში ჩა­ვი­და: "შეხ­ვედ­რის დროს, სა­ზღვრებ­ზე სა­უბ­რი­სას, მუს­ტა­ფა ქე­მალ­მა "ეროვ­ნუ­ლი აღ­თქმა" შეგ­ვახ­სე­ნა და მისი ტექ­სტი გად­მოგ­ვცა", - ატყო­ბი­ნებ­და ქარ­თვე­ლი ელჩი სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს თბი­ლის­ში. სხვა­დას­ხვა წყა­რო­ე­ბის მი­ხედ­ვით, "ეროვ­ნუ­ლი აღ­თქმა" თურ­ქე­თის­თვის დღე­საც მოქ­მე­დი იუ­რი­დი­უ­ლი დო­კუ­მენ­ტია, რად­გან სწო­რედ მას­ში არის და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი თურ­ქე­თის ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­გლე­ბი.

• თურ­ქე­ბი მოს­კოვ­ში: "ბა­თუ­მი და არ­თვინ-არ­ტა­ა­ნი ჩვე­ნია!"

1920 წლის მე­ო­რე ნა­ხე­ვარ­ში თურ­ქეთ-რუ­სე­თის ურ­თი­ერ­თო­ბა სულ უფრო მტკიც­დე­ბო­და. წლის და­სას­რულს გა­და­წყდა მე­გობ­რო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის გა­ფორ­მე­ბაც. სა­ინ­ტე­რე­სოა, რომ ბა­ქოს გავ­ლით მოს­კოვს მი­მა­ვა­ლი ან­გო­რის მთავ­რო­ბის დე­ლე­გა­ცია იუ­სუფ ქე­მა­ლის მე­თა­უ­რო­ბით ბა­თუ­მი­დან თბი­ლის­ში 4 თე­ბერ­ვალს, რუ­სე­თის თავ­დას­ხმამ­დე რამ­დე­ნი­მე დღით ადრე ჩა­მო­ვი­და. სა­ქარ­თვე­ლოს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ თურ­ქე­ბი დიდი პა­ტი­ვით მი­ი­ღო, გა­ი­მარ­თა ხან­მოკ­ლე მო­ლა­პა­რა­კე­ბა, რომ­ლის დრო­საც ქე­მა­ლის­ტებ­მა და­ა­დას­ტუ­რეს ახლო მო­მა­ვალ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს­თან ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის და­დე­ბის სურ­ვი­ლი.

საბ­ჭო­თა სარ­კი­ნიგ­ზო ტრან­სპორ­ტის ცუდი მუ­შა­ო­ბის გამო თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცი­ამ მოს­კოვ­ში ჩას­ვლა და­აგ­ვი­ა­ნა. თურ­მე ბა­ქო­ში მათი ვა­გო­ნი შეც­დო­მით რო­მე­ლი­ღაც მე­ო­რე­ხა­რის­ხო­ვა­ნი ნელ­მა­ვა­ლი ეშე­ლო­ნის­თვის ჩა­უ­ბამთ. იუ­სუფ ქე­მა­ლი თით­ქმის ყო­ვე­ლი სად­გუ­რი­დან ტე­ლე­ფო­ნით უკავ­შირ­დე­ბო­და სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­ხკო­მს გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რინს და დახ­მა­რე­ბას სთხოვ­და, სპე­ცი­ა­ლუ­რი ორ­თქლმა­ვა­ლი გვჭირ­დე­ბაო. რო­გორც იქნა, 19 თე­ბერ­ვალს, თურ­ქე­ბი მოს­კოვ­ში ჩა­ვიდ­ნენ...

სა­ნამ დე­ლე­გა­ცი­ის წევ­რე­ბი მი­ლაგ-მო­ლაგ­დე­ბოდ­ნენ და პო­ლი­ტი­კურ სი­ტუ­ა­ცი­ას გა­ეც­ნო­ბოდ­ნენ, მათ შო­რის კავ­კა­სი­ა­შიც (სა­დაც რუ­სეთ-სა­ქარ­თვე­ლოს ომი იყო უკვე და­წყე­ბუ­ლი), რამ­დე­ნი­მე დღე გა­ვი­და, 26 თე­ბერ­ვალს კი რუ­სეთ-თურ­ქე­თის მო­ლა­პა­რა­კე­ბა (კონ­ფე­რენ­ცია) და­ი­წყო. თურ­ქებ­მა მთა­ვა­რი მო­თხოვ­ნა და­ა­ფიქ­სი­რეს: 1920 წლის აგ­ვის­ტო­ში შედ­გე­ნილ ძმო­ბა-მე­გობ­რო­ბის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტში ცვლი­ლე­ბე­ბი უნდა შე­სუ­ლი­ყო კავ­კა­სი­ა­ში მომ­ხდა­რი მოვ­ლე­ნე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით: დო­კუ­მენ­ტის ერთ-ერთი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი დე­ბუ­ლე­ბა უნდა ყო­ფი­ლი­ყო თურ­ქე­თის ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და მისი აღ­მო­სავ­ლე­თის სა­ზღვრის აღი­ა­რე­ბა რუ­სე­თის მიერ.

ამ დროს კი სა­ქარ­თვე­ლო­ში ყო­ვე­ლი მხრი­დან შე­მო­სე­ულ­მა რუ­სე­თის ჯა­რებ­მა თბი­ლი­სი და­ი­კა­ვეს, მთავ­რო­ბა ევა­კუ­ი­რე­ბუ­ლია ჯერ ქუ­თა­ის­ში, შემ­დეგ ბა­თუმ­ში... მარ­ტის და­სა­წყის­ში ან­გო­რი­დან (ან­კა­რი­დან) მი­ღე­ბუ­ლი დი­რექ­ტი­ვე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე იუ­სუფ ქე­მალ­მა რუ­სე­თის მთავ­რო­ბას ბა­თუ­მის, არ­თვი­ნი­სა და არ­ტა­ა­ნის, აგ­რეთ­ვე ყარ­სის თურ­ქე­თის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში აღი­ა­რე­ბა მოს­თხო­ვა. ამით მან ოფი­ცი­ა­ლუ­რად გა­მო­ა­ცხა­და, რომ ეს ქა­ლა­ქე­ბი მხო­ლოდ და მხო­ლოდ თურ­ქეთს ეკუთ­ვნის...

რო­გორც თურ­ქუ­ლი, რუ­სუ­ლი და სომ­ხუ­რი წყა­რო­ე­ბით ირ­კვე­ვა, გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რი­ნი წი­ნა­აღ­მდე­გი ყო­ფი­ლა, რომ თურ­ქეთს ყარ­სის ოლქი გა­დას­ცე­მო­და. სა­მეც­ნი­ე­რო ლი­ტე­რა­ტუ­რა­ში სო­მეხ­თა ლო­ბის­ტად წო­დე­ბუ­ლი გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რი­ნი მარ­თლაც "კბი­ლე­ბით იცავ­და" სო­მეხ­თა ინ­ტე­რე­სებს, კა­ტე­გო­რი­უ­ლად მო­ი­თხოვ­და თურ­ქებს და­ებ­რუ­ნე­ბი­ნათ ყარ­სი და ალექ­სან­დრო­პო­ლი (დღე­ვან­დე­ლი გი­უმ­რი, ყო­ფი­ლი ლე­ნი­ნა­კა­ნი), რომ­ლე­ბიც ქე­მა­ლის­ტებ­მა სომ­ხეთ­თან 1920 წლის აგ­ვის­ტოს ბო­ლოს და­წყე­ბუ­ლი ომის დროს ჩა­იგ­დეს ხელ­ში. ცნო­ბი­ლი რუსი დიპ­ლო­მა­ტის ამ­გვარ მოქ­მე­დე­ბას თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცია ძალ­ზე გა­უ­ნა­წყე­ნე­ბია, მო­ლა­პა­რა­კე­ბის გაგ­რძე­ლე­ბა­ზე უა­რიც კი უთ­ქვამთ.

საქ­მეს ისე­თი პირი უჩან­და, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს მხარ­დამ­ჭე­რი არც ან­კა­რა­ში და არც მოს­კოვ­ში არა­ვინ იყო. ჩვე­ნი მოს­კო­ვე­ლი ელჩი, სო­ცი­ალ-დე­მოკ­რა­ტი გე­რა­სი­მე მა­ხა­რა­ძე ჩე­კამ და­ა­პა­ტიმ­რა, ხოლო ან­კა­რა­ში სა­ქარ­თვე­ლოს ელჩს სი­მონ მდი­ვანს მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლი სი­ტყვით დახ­მა­რე­ბას ჰპირ­დე­ბო­და, საქ­მით კი პი­რი­ქით აკე­თებ­და - ულ­ტი­მა­ტუ­მი წა­მოგ­ვი­ყე­ნეს, რომ ჩვენს სამ­ხედ­რო გარ­ნი­ზო­ნებს უმოკ­ლეს ვა­და­ში არ­თვი­ნი და არ­ტა­ა­ნი უნდა და­ე­ტო­ვე­ბი­ნათ. ნათ­ქვა­მია, ძალა აღ­მარ­თსა ხნავ­სო. რა უნდა ექნა უთა­ნას­წო­როდ ბრძო­ლა­ში მყოფ სა­ქარ­თვე­ლოს მთავ­რო­ბას?

თბი­ლის­მა ან­გო­რას ალ­ტერ­ნა­ტი­ვა შეს­თა­ვა­ზა: ჩვენ ჯარს გა­ვიყ­ვანთ, მაგ­რამ სა­მო­ქა­ლა­ქო მარ­თვა-გამ­გებ­ლო­ბა ჩვე­ნი დარ­ჩე­სო. თურ­ქებ­მა უარი გა­ნა­ცხა­დეს. მათი არ­მია ბა­თუ­მის­კენ მი­ი­წევ­და. 7 მარტს ქარ­თულ­მა ჯარ­მა არ­თვი­ნი და არ­ტა­ა­ნი და­ტო­ვა. მოს­კოვ­ში რუ­სე­თის სა­ხკო­მსაბ­ჭოს თავ­მჯდო­მა­რე ვლა­დი­მერ ლე­ნი­ნი შეშ­ფო­თე­ბუ­ლია თურ­ქე­ბის დე­ლე­გა­ცი­ის ჯი­უ­ტო­ბით. და აი, სა­ქარ­თვე­ლო­სათ­ვის ასეთ დრა­მა­ტულ ჟამს არე­ნა­ზე გა­მოჩ­ნდა კავ­კა­სი­ის პრობ­ლე­მა­თა მცოდ­ნე, რუ­სე­თის ეროვ­ნე­ბა­თა საქ­მე­ე­ბის სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი იო­სებ სტა­ლი­ნი.

• ლე­ნი­ნი: "თურ­ქებს სტა­ლი­ნი და­ე­ლა­პა­რა­კე­ბა"

9 მარტს ვლა­დი­მერ ლე­ნი­ნი გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რინს წე­რილს წერს: "ამ­ხა­ნა­გო ჩი­ჩე­რინ! მე უკი­დუ­რე­სად ვარ შეშ­ფო­თე­ბუ­ლი იმით, რომ თურ­ქე­ბი ბა­თუ­მის შე­სა­ხებ თან­ხმო­ბას აჭი­ა­ნუ­რე­ბენ და დროს იგე­ბენ, სა­ნამ მათი არ­მია ქა­ლა­ქი­სა­კენ მი­ი­წევს. ჩვენ არ უნდა მივ­ცეთ მათ გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბის უფ­ლე­ბა. გა­ნი­ხი­ლეთ ასე­თი ზომა: თქვენ მო­ლა­პა­რა­კე­ბას წყვეტთ იმ მო­ტი­ვით, რომ ჩემ­თან ნა­ხე­ვარ­სა­ა­თი­ა­ნი შეხ­ვედ­რა გსურთ, სტა­ლი­ნი კი ამა­სო­ბა­ში თურ­ქე­ბის დე­ლე­გა­ცი­ას­თან გუ­ლახ­დი­ლად მო­ი­ლა­პა­რა­კებს, რომ საქ­მე დღეს­ვე ბო­ლომ­დე მი­იყ­ვა­ნოს" (ვ.ი.ლე­ნი­ნი. თხზუ­ლე­ბა­თა სრუ­ლი კრე­ბუ­ლი, ტომი 52-ე, გვ.92, მოს­კო­ვი, 1970 (რუს). // http://bolshevick.org/teoriya-i-praktika-bolshevizma/lenin/52.pdf

ვლა­დი­მერ ლე­ნინს სუ­ლაც არ სურ­და თა­ვი­სი თურ­ქი კო­ლე­გის, მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის გა­ნა­წყე­ნე­ბა, რად­გან კრემ­ლი თურ­ქეთს, რო­გორც უკვე ვთქვით, აღ­მო­სავ­ლეთ­ში თა­ვის მნიშ­ვნე­ლო­ვან რე­ვო­ლუ­ცი­ურ მო­კავ­ში­რედ მი­აჩ­ნევ­და. რო­გორც თურ­ქი მკვლე­ვა­რე­ბი ამ­ტკი­ცე­ბენ, მო­ლა­პა­რა­კე­ბის დროს ბა­თუ­მის კუთ­ვნი­ლე­ბის ირ­გვლივ წარ­მოქ­მნი­ლი უთან­ხმო­ე­ბის გა­დაჭ­რა­ში მთა­ვა­რი როლი სწო­რედ იო­სებ სტა­ლინს შე­უს­რუ­ლე­ბია. ამას­ვე ადას­ტუ­რე­ბენ სო­მე­ხი ის­ტო­რი­კო­სე­ბიც.

რო­გორც ლე­ნი­ნის წე­რი­ლი­დან ხდე­ბა ცნო­ბი­ლი, 9 მარტს მან თურ­ქებ­თან სა­კი­თხის გარ­კვე­ვა იო­სებ სტა­ლინს და­ა­ვა­ლა, 10 მარტს კი იუ­სუფ ქე­მალ­მა თა­ვი­სი მო­თხოვ­ნე­ბი ბა­თუ­მის თურ­ქე­თის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში აღი­ა­რე­ბა­ზე უკან წა­ი­ღო, ორი­ო­დე დღის შემ­დეგ კი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტზე სა­ზე­ი­მო ხელ­მო­წე­რის თა­რი­ღად 16 მარ­ტი და­ი­ნიშ­ნა.

• სტა­ლი­ნი: "ბა­თუ­მი ჩვენ, არ­თვინ-არ­ტა­ა­ნი - თქვენ"

იბა­დე­ბა კი­თხვა: მა­ინც რა მოხ­და 9 მარ­ტის ღა­მეს ისე­თი, რა­მაც თურ­ქე­ბის პრე­ტენ­ზი­ე­ბი და­ა­ცხრო? ზუს­ტად თქმა ძნე­ლია (მო­ლა­პა­რა­კე­ბის სტე­ნოგ­რა­მა სა­ქარ­თვე­ლოს არ­ქი­ვებ­ში არ არის), მაგ­რამ შე­დე­გი გვა­ფიქ­რე­ბი­ნებს, რომ სტა­ლი­ნი თურ­ქებ­თან შეხ­ვედ­რი­სას ერ­თგვარ კომ­პრო­მის­ზე წა­ვი­და: მან პრი­ო­რი­ტე­ტი მი­ა­ნი­ჭა ბა­თუმს, რო­გორც შა­ვი­ზღვის­პი­რე­თის უმ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნეს ნავ­სად­გურ­სა და ბა­ქოს ნავ­თობ­სა­დე­ნის ბოლო მო­ნაკ­ვე­თის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბას, სხვა ქარ­თუ­ლი მი­წე­ბი კი, სომ­ხურ­თან ერ­თად, თურ­ქებს და­უთ­მო. თუმ­ცა­ღა, ბა­თუ­მის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბაც სა­ეჭ­ვო კომ­პრო­მი­სად გა­მო­ი­ყუ­რე­ბა: თურ­ქებს თით­ქოს­და უთ­ქვამთ, ბა­თუ­მი ჩვე­ნია, მისი სი­უ­ზე­რე­ნე­ბი ჩვენ ვართ, მაგ­რამ კარ­გი, გით­მობთ, ოღონდ აჭა­რას ავ­ტო­ნო­მი­ის სტა­ტუ­სი უნდა მი­ა­ნი­ჭო­თო.

რა­საკ­ვირ­ვე­ლია, იო­სებ სტა­ლინ­მა კარ­გად იცო­და, რომ ის­ტო­რი­უ­ლი ტაო-კლარ­ჯე­თი ქარ­თუ­ლი ცი­ვი­ლი­ზა­ცი­ის ერთ-ერთი აკ­ვა­ნი იყო - მას ხომ სა­სუ­ლი­ე­რო გა­ნათ­ლე­ბა ჰქონ­და მი­ღე­ბუ­ლი და ისიც იცო­და, რომ თურ­ქე­თი­სათ­ვის გა­და­ცე­მულ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე უამ­რა­ვი ქარ­თუ­ლი ქრის­ტი­ა­ნუ­ლი ძეგლი იყო შე­მორ­ჩე­ნი­ლი... მაშ, რა­ტომ მოხ­და, რომ შატ­ბერ­დი, ბერ­თა, ანჩი, პარ­ხა­ლი და იშ­ხა­ნი თურ­ქეთს დარ­ჩა? შე­იძ­ლე­ბა სტა­ლი­ნი ფიქ­რობ­და, რომ ეს მხო­ლოდ დრო­ე­ბი­თია, იმ­ჟა­მად აუ­ცი­ლე­ბე­ლი იყო თურ­ქეთ­თან მე­გობ­რო­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა, ვი­თა­რე­ბას კი მო­მა­ვალ­ში გა­მო­ას­წო­რებ­და? ასე იყო თუ ისე, სა­ქარ­თვე­ლომ ტე­რი­ტო­რი­ის თით­ქმის ერთი მე­სა­მე­დი და­კარ­გა.

მოვ­ლე­ნებს თუ წინ გა­ვუს­წრებთ, ისიც უნდა ვთქვათ, რომ იო­სებ სტა­ლინ­მა მე­ო­რე მსოფ­ლიო ომის მი­წუ­რულს სა­ქარ­თვე­ლო­სა და სომ­ხე­თის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის სა­კი­თხი მარ­თლაც გა­იხ­სე­ნა და თურ­ქეთს მათი დაბ­რუ­ნე­ბა ოფი­ცი­ა­ლუ­რად მოს­თხო­ვა... ალ­ბათ, მძი­მე ტვირ­თად აწვა 1921 წლის 9 მარ­ტის ღა­მით გა­წე­უ­ლი კომ­პრო­მი­სი თურ­ქებ­თან....

მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა:

ა) "თურ­ქე­თი თმობს სი­უ­ზე­რე­ნი­ტეტს ბა­თუმ­ზე"

მოს­კოვ­ში ხელ­მო­წე­რი­ლი 16-მუხ­ლი­ა­ნი დო­კუ­მენ­ტის მთა­ვა­რი მარ­ცვა­ლი პირ­ველ მუხ­ლშია, რო­მელ­შიც თურ­ქე­თის ჩრდი­ლო-და­სავ­ლე­თი სა­ზღვა­რია მო­ცე­მუ­ლი (ანუ სა­ზღვა­რი სა­ქარ­თვე­ლოს­თან, სომ­ხეთ­თან და აზერ­ბა­ი­ჯან­თან). "ცნე­ბა­ში "თურ­ქე­თი" იგუ­ლის­ხმე­ბა ის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი, რომ­ლე­ბიც გა­ნი­სა­ზღვრა ოს­მა­ლე­თის დე­პუ­ტატ­თა პა­ლა­ტის მიერ შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი 1336 (1920) წლის 28 იან­ვრის "ეროვ­ნუ­ლი აღ­თქმით", - ნათ­ქვა­მია მას­ში. შემ­დეგ აღ­წე­რი­ლია თურ­ქე­თის ამ­ჟა­მინ­დე­ლი სა­ზღვა­რი - სარ­ფი­დან ნა­ხ­ჭე­ვა­ნამ­დე. რაც შე­ე­ხე­ბა ბა­თუ­მის ოლქს, მე­ო­რე მუხ­ლში ვკი­თხუ­ლობთ: "თურ­ქე­თი თა­ნახ­მაა და­უთ­მოს თა­ვი­სი სი­უ­ზე­რე­ნი­ტე­ტი სა­ქარ­თვე­ლოს ბა­თუ­მის პორტზე, ქა­ლაქ­სა და იმ ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, რო­მე­ლიც ამ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პირ­ველ მუხ­ლში მო­ცე­მუ­ლი სა­ზღვრის ჩრდი­ლო­ე­თით მდე­ბა­რე­ობს, იმ პი­რო­ბით, რომ 1) ამ ად­გი­ლე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბა ფარ­თო ავ­ტო­ნო­მი­ით ისარ­გებ­ლებს, რაც უზ­რუნ­ველ­ყოფს თი­თო­ე­უ­ლი თე­მის სარ­წმუ­ნო­ებ­რივ-კულ­ტუ­რულ უფ­ლე­ბებს და მი­ი­ღებს ისეთ სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო კა­ნონს, რო­მე­ლიც მათ სურ­ვი­ლებს ეთან­ხმე­ბა; 2) თურ­ქეთს მი­ე­ცე­მა ბა­თუ­მის პორ­ტით სხვა­დას­ხვა სა­ქონ­ლის თა­ვი­სუ­ფა­ლი ტრან­ზი­ტის უფ­ლე­ბა, უბა­ჟოდ და დაბ­რკო­ლე­ბე­ბის გა­რე­შე, ხარ­ჯე­ბის და­უ­ბეგ­რა­ვად".

აქვე მოკ­ლედ გან­ვმარ­ტოთ, თუ რას ნიშ­ნავს ტერ­მი­ნი "სი­უ­ზე­რე­ნი­ტე­ტი" ("სუ­ვე­რე­ნი­ტე­ტი­სა­გან" გან­სხვა­ვე­ბით). "სი­უ­ზე­რე­ნი" - ფრან­გუ­ლი წარ­მო­შო­ბი­საა და ნიშ­ნავს მმარ­თველს [მფლო­ბელს], ხოლო "სი­უ­ზე­რე­ნი­ტე­ტი" - ამა თუ იმ ტე­რი­ტო­რი­ის მარ­თვის [ფლო­ბის] უფ­ლე­ბას. ეს ტერ­მი­ნი ძი­რი­თა­დად შუა სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში იხ­მა­რე­ბო­და, თუმ­ცა დღე­საც შე­მორ­ჩე­ნი­ლია.

ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სხვა მუხ­ლე­ბით გა­ნი­სა­ზღვრა ნა­ხი­ჩე­ვა­ნის ოლ­ქის სა­ზღვრე­ბი და სტა­ტუ­სი (ავ­ტო­ნო­მია აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის პრო­ტექ­ტო­რა­ტით), ორი­ვე მხა­რე აუქ­მებ­და ადრე ხელ­მო­წე­რილ ყვე­ლა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას, რომ­ლე­ბიც მათ ინ­ტე­რე­სებს ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბოდ­ნენ, და­უშ­ვებ­ლად მი­იჩ­ნევ­დნენ ერ­თმა­ნე­თის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მტრუ­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის ან დაჯ­გუ­ფე­ბე­ბის არ­სე­ბო­ბას... ცალ­კე­უ­ლი მუხ­ლე­ბი ეხე­ბო­და სა­კონ­სუ­ლო კონ­ვენ­ცი­ის და­დე­ბას, ვაჭ­რო­ბას, მო­სახ­ლე­ო­ბი­სათ­ვის გა­და­ად­გი­ლე­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბას და ოპ­ტა­ცი­ას (მო­ქა­ლა­ქე­ო­ბის შეც­ვლას, რაც ბა­თუ­მის ოლ­ქის მო­სახ­ლე­ო­ბა­ზეც ვრცელ­დე­ბო­და), აგ­რეთ­ვე ბოს­ფორ-დარ­და­ნე­ლის სრუ­ტე­ე­ბის სტა­ტუ­სის შე­მუ­შა­ვე­ბას შავი ზღვის რე­გი­ო­ნის სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე. მე-15 მუხ­ლის მი­ხედ­ვით, რუ­სე­თი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბას იღებ­და, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის რეს­პუბ­ლი­კე­ბის - აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის, სა­ქარ­თვე­ლოს და სომ­ხე­ბის სსრ-ების - მი­მართ ძა­ლის­ხმე­ვა გა­ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნა იმ მიზ­ნით, რომ მა­თაც და­ე­დოთ თურ­ქეთ­თან მსგავ­სი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა (რაც შეს­რულ­და კი­დეც 1921 წლის 13 ოქ­ტომ­ბერს ყარსში. იხ. ქვე­მოთ).

მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას თან ახ­ლდა ორი და­ნარ­თი, რომ­ლებ­შიც მო­ცე­მუ­ლია თურ­ქე­თის ჩრდი­ლო-აღ­მო­სავ­ლე­თი სა­ზღვრის დე­ლი­მი­ტა­ცია (არაქ­სი­სა და არ­ფა­ჩა­ის ზო­ნე­ბის ჩათ­ვლით, რუ­სე­თის გენშტა­ბის მიერ შედ­გე­ნი­ლი ტო­პოგ­რა­ფი­უ­ლი რუ­კე­ბის მი­ხედ­ვით.

ბ) სა­მარ­თლი­ა­ნი თუ უსა­მარ­თლო?

სა­ერ­თოდ, ამ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის ირ­გვლივ ბევ­რი კრი­ტი­კა გა­მოთ­ქმუ­ლა, გან­სა­კუთ­რე­ბით 1990-იანი წლე­ბი­დან და­წყე­ბუ­ლი და ახ­ლაც ხში­რად ით­ქმის: ყვე­ლა­ზე მე­ტად სომ­ხე­ბი აქ­ტი­უ­რო­ბენ, რად­გან მათ, ყარსზე და არა­რა­ტის მთა­ზე რომ არა­ფე­რი ვთქვათ, და­კარ­გეს სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით მო­პო­ვე­ბუ­ლი შავ ზღვა­ზე გა­სას­ვლე­ლი და­კარ­გეს.

მა­ინც რო­გო­რი სტა­ტუ­სი აქვს მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას? რა­ტომ უნდა იყოს ამ დო­კუ­მენ­ტით დად­გე­ნი­ლი სა­ქარ­თვე­ლო-თურ­ქე­თი­სა და სომ­ხეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ზღვრე­ბი, როცა არც სა­ქარ­თვე­ლოს და არც სომ­ხე­თის წარ­მო­მად­გენ­ლებს მას­ზე ხელი არ მო­უ­წე­რი­ათ? და რა­ტომ არის დღე­საც ძა­ლა­ში ასი წლის წინ ხელ­მო­წე­რი­ლი დო­კუ­მენ­ტი? რა­ტომ ვერ (არ) ხერ­ხდე­ბა მისი დე­ნონ­სი­რე­ბა?

• მო­დით, გა­ვა­ა­ნა­ლი­ზოთ

პირ­ვე­ლი:

სა­ერ­თა­შო­რი­სო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა შე­იძ­ლე­ბა და­ი­დოს სუ­ვე­რე­ნულ და სა­ერ­თა­შო­რი­სოდ აღი­ა­რე­ბულ სა­ხელ­მწი­ფო­ებს შო­რის - ასე იყო 1921 წლის დრო­ინ­დე­ლი სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თლით და ეს პრინ­ცი­პი დღე­საც არ შეც­ვლი­ლა. იყ­ვნენ თუ არა კო­მუ­ნის­ტუ­რი რუ­სე­თი­სა და ქე­მა­ლის­ტუ­რი თურ­ქე­თის მთავ­რო­ბე­ბი სა­ერ­თა­შო­რი­სოდ აღი­ა­რე­ბულ­ნი? თუ გა­დავ­ხე­დავთ იმ­დრო­ინ­დე­ლი ევ­რო­პუ­ლი (და­სავ­ლუ­რი) სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას ან­გო­რი­სა და მოს­კო­ვის მთავ­რო­ბე­ბის მი­მართ, და­ვი­ნა­ხავთ, რომ არც ერთი და არც მე­ო­რე და­სავ­ლე­თის წამ­ყვა­ნი სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის მიერ იუ­რი­დი­უ­ლად აღი­ა­რე­ბულ­ნი არ იყ­ვნენ, ანუ მათ არ ჰქონ­დათ უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა რა­ი­მე სა­ერ­თა­შო­რი­სო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა და­ე­დოთ. გან­სა­კუთ­რე­ბით ეს ეხე­ბა ქე­მა­ლის­ტე­ბის მთავ­რო­ბის სტა­ტუსს: რად­გან კონ­სტან­ტი­ნო­პოლ­ში 1921 წლის მარ­ტი­სათ­ვის არ­სე­ბობ­და ოს­მა­ლე­თის (თურ­ქე­თის) სულ­თნის კა­ნო­ნი­ე­რი მთავ­რო­ბა, აქე­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, ოს­მა­ლე­თის 1909 წლის კონ­სტი­ტუ­ცი­ის მი­ხედ­ვით, ქე­მა­ლის­ტუ­რი მთავ­რო­ბა უკა­ნო­ნო იყო და ბუ­ნებ­რი­ვია, მას არა­ნა­ი­რი სა­ერ­თა­შო­რი­სო უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა არ გა­აჩ­ნდა. რა და­სა­მა­ლია და იმ დროს თვი­თონ მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლი სის­ხლის სა­მარ­თლის დამ­ნა­შა­ვედ (სულ­თნის მთავ­რო­ბის მო­წი­ნა­აღ­მდე­გედ) იყო შე­რა­ცხუ­ლი და მას სამ­ხედ­რო ტრი­ბუ­ნა­ლის მიერ 1920 წლის 11 მა­ისს გა­მო­ტა­ნი­ლი გა­ნა­ჩე­ნით სიკ­ვდი­ლით დას­ჯა ემუქ­რე­ბო­და.

მე­ო­რე:

წე­სით და რი­გით, რად­გა­ნაც ქე­მა­ლის­ტუ­რი მთავ­რო­ბა უკა­ნო­ნო იყო, მას არ ჰქონ­და უფ­ლე­ბა მოს­კოვ­ში, რუ­სეთ­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბის დროს სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ი­სა და სა­ზღვრე­ბის ბედი გა­და­ე­წყვი­ტა. მაგ­რამ თუნ­დაც ის კა­ნო­ნი­ე­რი ყო­ფი­ლი­ყო, ამ შემ­თხვე­ვა­შიც კი ქე­მა­ლის­ტე­ბის მიერ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის გა­ფორ­მე­ბა მა­ინც უსა­მარ­თლო იქ­ნე­ბო­და - მათ ხომ იუ­რი­დი­უ­ლად ჰყავ­დათ აღი­ა­რე­ბუ­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა, რომ­ლის მთავ­რო­ბა 1921 წლის 16 მარ­ტის­თვის ჯერ კი­დევ სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე იმ­ყო­ფე­ბო­და (ბა­თუმ­ში). უფრო მე­ტიც, ან­გო­რის მთავ­რო­ბამ ფაქ­ტი­უ­რად და­არ­ღვია დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს­თან, რო­მე­ლიც 1921 წლის 8 თე­ბერ­ვალს იყო დამ­ყა­რე­ბუ­ლი.

მე­სა­მე - მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა უკა­ნო­ნო და უსა­მარ­თლოა სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის იმის გა­მოც, რომ მო­ლა­პა­რა­კე­ბა­ში თბი­ლი­სი არ მო­ნა­წი­ლე­ობ­და (ამის შე­სა­ხებ ზე­მოთ უკვე ვთქვით) და მისი ტე­რი­ტო­რია, ისარ­გებ­ლეს რა ქვეყ­ნის უმ­წეო მდგო­მა­რე­ო­ბით, ორმა მე­ზო­ბელ­მა გა­ი­ყო. ეს იყო სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის, ქარ­თვე­ლი ხალ­ხი­სათ­ვის იძუ­ლე­ბით თავ­სმოხ­ვე­უ­ლი ქე­მა­ლის­ტურ-კო­მუ­ნის­ტუ­რი გა­რი­გე­ბა.

• მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის დე­ნონ­სა­ცი­ის მცდე­ლო­ბე­ბი

ასე­თი არა­სა­მარ­თლებ­რი­ვი სტა­ტუ­სის მქო­ნე ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, ბუ­ნებ­რი­ვია, დიდი ხნის დე­ნონ­სი­რე­ბუ­ლი (გა­უქ­მე­ბუ­ლი) უნდა იყოს, მაგ­რამ ის მა­ინც დღემ­დე არ­სე­ბობს ის­ტო­რი­უ­ლი არ­ტე­ფაქ­ტის სა­ხით. გა­სა­გე­ბია, რომ საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის პე­რი­ოდ­ში მას კი­დევ გა­აჩ­ნდა მნიშ­ვნე­ლო­ბა (იმ დროს სსრკ-ს და თურ­ქეთს სა­ზღვა­რი სა­ერ­თო ჰქონ­დათ), მაგ­რამ საბ­ჭო­თა იმ­პე­რი­ის დაშ­ლის შემ­დეგ, როცა რუ­სე­თის და თურ­ქე­თის ტე­რი­ტო­რი­ებს უკვე ერ­თმა­ნე­თი­სა­გან მრა­ვა­ლი კი­ლო­მეტ­რი აშო­რებთ, როცა სა­ქარ­თვე­ლო სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თალ­სუ­ბი­ექ­ტია, მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა უი­მე­დოდ მოძ­ვე­ლე­ბუ­ლია.

1921 წლი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის გა­უქ­მე­ბის (დე­ნონ­სა­ცი­ის მცდე­ლო­ბა) რამ­დენ­ჯერ­მე იყო: პირ­ვე­ლად 1945 წლის მარ­ტში, როცა იო­სებ სტა­ლინ­მა თურ­ქეთს ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი პრე­ტენ­ზი­ე­ბი წა­უ­ყე­ნა და ახა­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის გა­ფორ­მე­ბა მოს­თხო­ვა (მაგ­რამ უშე­დე­გოდ), მე­ო­რედ - 2016 წლის თე­ბერ­ვალ­ში, როცა რუ­სე­თის სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს დე­პუ­ტა­ტებ­მა, თურ­ქეთ­თან ურ­თი­ერ­თო­ბის გა­უ­ა­რე­სე­ბის ფონ­ზე (სი­რი­ა­ში რუ­სუ­ლი თვითმფრი­ნა­ვის ჩა­მოგ­დე­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბით), ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის დე­ნონ­სა­ცი­ის მიზ­ნით სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვა შე­ი­ტა­ნეს (მაგ­რამ ასე­ვე უშე­დე­გოდ). რუ­სე­თის სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ დო­კუ­მენ­ტის ცალ­მხრი­ვი გა­უქ­მე­ბა მი­ზან­შე­უ­წონ­ლად მი­იჩ­ნია, რაც ან­კა­რას­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას კი­დევ უფრო გა­ამ­წვა­ვებ­და.

• ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მოქ­მე­დე­ბის ვადა: მი­თე­ბი თუ სი­ნამ­დვი­ლე?

მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის 100 წლის­თა­ვის მო­ახ­ლო­ე­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბით გა­ის­მის ხმე­ბი, რო­მელ­თა თა­ნახ­მად, 2021 წლის 16 მარტს დო­კუ­მენ­ტი თა­ვის იუ­რი­დი­ულ ძა­ლას კარ­გავს და ავ­ტო­მა­ტუ­რად გა­უქ­მდე­ბა. მა­ვან­ნი ამ­ტკი­ცე­ბენ, რომ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა 100 წლის ვა­დით არის და­დე­ბუ­ლიო. სა­ინ­ტე­რე­სოა, რა­ტომ გავ­რცელ­და ასე­თი თვალ­საზ­რი­სი, რა არ­გუ­მენ­ტე­ბი აქვთ ავ­ტო­რებს? თუ ყუ­რა­დღე­ბით წა­ვი­კი­თხავთ ტექსტს, მას­ში მოქ­მე­დე­ბის ვადა მი­თი­თე­ბუ­ლი არ არის, ესე იგი, ეს ნიშ­ნავს რომ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა უვა­დოა. მით უმე­ტეს, რომ როცა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით სა­ზღვრე­ბი და ტე­რი­ტო­რი­ის ფარ­გლე­ბია დად­გე­ნი­ლი, იმ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ში ვა­დე­ბი არ იწე­რე­ბა, სა­მო­მავ­ლოდ რა­ი­მე კონ­ფლიქ­ტის თა­ვი­დან ასა­ცი­ლებ­ლად.

არის სა­ფუძ­ვლი­ა­ნი ეჭვი იმი­სა, რომ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის ვა­დის იდეა სო­მეხ მკვლე­ვა­რებს და­ე­ბა­დათ: ჯერ კი­დევ 1990-იან წლებ­ში სო­მე­ხი დიპ­ლო­მა­ტი ლე­ვონ ეი­რამ­ჯი­ან­ცი ვა­რა­უ­დობ­და, რომ მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას და­ნარ­თის აქვს ე.წ. "სა­ი­დუმ­ლო ოქ­მე­ბი" (რი­ბენ­ტროპ-მო­ლო­ტო­ვის პაქ­ტის მსგავ­სად), რომ­ლებ­შიც დო­კუ­მენ­ტის მოქ­მე­დე­ბის სა­ბო­ლოო ვა­დაა მი­თი­თე­ბუ­ლი - 100 წელი და რო­გორც უკვე ვთქვით, მას ვადა გას­დის. ლე­ვონ ეი­რამ­ჯი­ან­ცმა ეს ჰი­პო­თე­ზა სა­ჯა­როდ 2001 წელს გა­აჟ­ღე­რა. მას შემ­დეგ მიმ­დი­ნა­რე­ობს სპე­კუ­ლა­ცი­აც ამ თე­მა­ზე. ლო­გი­კუ­რია კი­თხვის გა­ჩე­ნა: თუ სო­მეხ­მა მეც­ნი­ე­რებ­მა, რომ­ლებ­საც რუ­სულ (და თურ­ქულ) არ­ქი­ვებ­ში ყველ­გან ხელი მი­უწ­ვდე­ბათ, დღემ­დე ვერ იპო­ვეს "სა­ი­დუმ­ლო ოქ­მე­ბი", ესე იგი, მათი არ­სე­ბო­ბის იდეა მხო­ლოდ მი­თებს გა­ნე­კუთ­ვნე­ბა, რე­ა­ლუ­რად არა­ვი­თა­რი "სა­ი­დუმ­ლო ოქ­მე­ბი" არ არ­სე­ბობს. სამ­წუ­ხა­როდ, "სომ­ხუ­რი პო­ზი­ცია" ქარ­თველ­მა პო­ლი­ტო­ლო­გებ­მაც "გა­ი­ზი­ა­რეს" და მათი უსა­ფუძ­ვლო გან­ცხა­დე­ბე­ბის წყა­ლო­ბით ბევრ ქარ­თველს დღემ­დე სჯე­რა, რომ მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა გა­უქ­მდე­ბა და სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­უ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის დაბ­რუ­ნე­ბის შან­სი გა­უჩ­ნდე­ბა...

• მოს­კო­ვის შემ­დეგ - ყარსში: დეჟა­ვიუ

მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მე-15 მუხ­ლით რუ­სე­თი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბას იღებ­და, რომ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის რეს­პუბ­ლი­კე­ბი მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბებს აღი­ა­რებ­დნენ, ანუ კრემ­ლი მათ­ზე ზე­წო­ლას მო­ახ­დენ­და. მოვ­ლე­ნებს ისევ წინ გა­ვუს­წრებთ: საქ­მე ის იყო, რომ რო­გორც ქარ­თველ კო­მუ­ნის­ტებს, ისე მათ სო­მეხ კო­ლე­გებს, ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის და­კარ­გვა გულ­ზე მა­ინ­ცდა­მა­ინც არ ეხა­ტე­ბო­დათ. შე­სა­ბა­მი­სად, როცა 1921 წლის ზა­ფხულ­ში ცნო­ბი­ლი გახ­და, მო­ლა­პა­რა­კე­ბა ყარსში გა­ი­მარ­თე­ბაო, მათ რე­ვან­შის აღე­ბა გა­ნიზ­რა­ხეს. პარ­ტი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი ხა­ზი­დან გა­დამ­ხრე­ლე­ბის ("უკ­ლო­ნის­ტე­ბის") გან­ზრახ­ვა ცნო­ბი­ლი გახ­და რუ­სე­თის კომ­პარ­ტი­ის კავ­კა­სი­ის ბი­უ­როს­თვის (ორ­ჯო­ნი­კი­ძე, კი­რო­ვი, ფი­გატ­ნე­რი, პლეშ­ჩა­კო­ვი და სხვე­ბი), რო­მელ­მაც მკაც­რი დი­რექ­ტი­ვა მის­ცა ქარ­თველ და სო­მეხ ამ­ხა­ნა­გებს: ყარსში მო­ლა­პა­რა­კე­ბა ჩა­ტარ­დეს მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის ჩარ­ჩო­ე­ბის მკაც­რი დაც­ვით; კავ­კა­სი­ის საბ­ჭო­თა რეს­პუბ­ლი­კებ­მა მო­ახ­დი­ნონ თურ­ქეთ­თან სო­ლი­და­რო­ბის დე­მონ­სტრა­ცია; არ და­უშ­ვან ცალ­კე­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კე­ბის სე­პა­რა­ტის­ტუ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი; გა­მო­ი­ჩი­ნონ ერ­თსუ­ლოვ­ნე­ბა... ცხა­დია, ასე­თი მკაც­რი გაფრ­თხი­ლე­ბის შემ­დეგ ძალ­ზე რთუ­ლი იქ­ნე­ბო­და პრე­ტენ­ზი­ე­ბის წა­მო­ყე­ნე­ბა, თუმ­ცა ქარ­თველ­მა უკ­ლო­ნის­ტებ­მა ბედი მა­ინც სცა­დეს.

რა მოხ­და ყარსში, რო­გო­რი დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი გა­წევ-გა­მო­წე­ვა იყო მო­ლა­პა­რა­კე­ბის დროს, ეს ცალ­კე სა­უბ­რის თე­მას წარ­მო­ად­გენს. ახლა კი ისევ მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ზე ვიმ­სჯე­ლოთ.

• 2008 წლის აგ­ვის­ტო: რა­ტომ არ შე­ვიდ­ნენ რუსი სამ­ხედ­რო­ე­ბი აჭა­რა­ში?

სხვა­თა შო­რის, სხვა­დას­ხვა წყა­რო­ე­ბით ირ­კვე­ვა, რომ 21-ე სა­უ­კუ­ნე­ში იყო მო­მენ­ტი, როცა 1921 წლის 16 მარ­ტის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა აქ­ტი­ურ პო­ლი­ტი­კა­ში იქნა გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი: 2008 წლის აგ­ვის­ტოს რუ­სეთ-სა­ქარ­თვე­ლოს ომის დროს, როცა რუ­სე­თის ჯა­რე­ბი აჭა­რის ავ­ტო­ნო­მი­ურ რეს­პუბ­ლი­კას მი­უ­ახ­ლოვ­დნენ, თუმ­ცა მის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე არ შე­სუ­ლან. სა­ვა­რა­უ­დოდ, თურ­ქეთ­მა რუ­სე­თი გა­აფრ­თხი­ლა, ამ ტე­რი­ტო­რი­ის მთა­ვა­რი სი­უ­ზე­რე­ნი მე ვარო....

თუმ­ცა არ­სე­ბობს კი­დევ ერთი თვალ­საზ­რი­სი: თურ­ქებს სურ­დათ აჭა­რა­ში ჯა­რე­ბის შეყ­ვა­ნა, მაგ­რამ კრემ­ლმა წი­ნას­წარ მკაც­რად გა­ნუ­ცხა­და ან­კა­რას, რომ მსგავ­სი ნა­ბი­ჯი არ გა­და­ედ­გა, რად­გა­ნაც რუ­სე­თის ინ­ტე­რე­სე­ბი იქ­ნე­ბო­და შე­ლა­ხუ­ლი.

რამ­დე­ნად შე­ე­სა­ბა­მე­ბა სი­ნამ­დვი­ლეს ეს ვა­რა­უ­დე­ბი? ალ­ბათ, მას­ში არის ჭეშ­მა­რი­ტე­ბის მარ­ცვა­ლი. გა­ვიხ­სე­ნოთ თურ­ქე­თის იმ­დრო­ინ­დე­ლი პრე­მი­ერ-მი­ნის­ტრის რე­ჯეფ ერ­დო­ღა­ნის სას­წრა­ფო ვი­ზი­ტი მოს­კოვ­ში სწო­რედ იმ ხა­ნებ­ში, როცა მან რუ­სე­თის ლი­დე­რებს კავ­კა­სი­ის სტა­ბი­ლუ­რო­ბის პლატ­ფორ­მის პრო­ექ­ტი გა­უ­ზი­ა­რა....

----------------

მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ზე კი­დევ ბევ­რის თქმა შე­იძ­ლე­ბა (არის საკ­მა­ოდ ბევ­რი უც­ნო­ბი და სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სათ­ვის ნაკ­ლე­ბად ცნო­ბი­ლი დე­ტა­ლე­ბი), მაგ­რამ მოკ­ლე რე­ზი­უ­მეს სა­ხით პუბ­ლი­კა­ცია შე­იძ­ლე­ბა ასე და­ვას­რუ­ლოთ:

ა) რად­გან მოს­კო­ვის უვა­დო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის რიგი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი დღე­ი­სათ­ვის აშ­კა­რად ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბი­ან თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თლის ნორ­მებს - ვე­ნის კონ­ვენ­ცი­ის პრინ­ცი­პებს და უი­მე­დოდ მოძ­ველ­დნენ, ამი­ტომ მი­ზან­შე­წო­ნი­ლი იქ­ნე­ბა, რომ ხელ­მომ­წერ­მა მხა­რე­ებ­მა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის დე­ნონ­სი­რე­ბა გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლონ (ერ­თობ­ლი­ვი გან­ცხა­დე­ბის ან ნო­ტე­ბის მეშ­ვე­ო­ბით).

ბ) მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა უშუ­ა­ლოდ ეხე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ას და სა­ზღვრებს, სამ­წუ­ხა­როდ, იუ­რი­დი­უ­ლი თვალ­საზ­რი­სით, სა­ქარ­თვე­ლო რა­ი­მე პრაქ­ტი­კუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ნა­ბი­ჯის გა­დად­გმა არ შე­უძ­ლია, რად­გან მის ხელ­მომ­წერ მხა­რეს არ წარ­მო­ად­გენს.

----------------

და­ბო­ლოს, ორი­ო­დე სი­ტყვით, თუ რა ბედი ეწი­ათ იმ ადა­მი­ა­ნებს, რომ­ლებ­მაც 100 წლის წინ ხელი მო­ა­წე­რეს მოს­კო­ვის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას...

რუ­სე­თის მხრი­დან:

გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რი­ნი, დე­ლე­გა­ცი­ის მე­თა­უ­რი, სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­ხკო­მი. თურ­ქებ­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბის შემ­დეგ იგი მე­თა­უ­რობ­და საბ­ჭო­თა დე­ლე­გა­ცი­ას გე­ნუ­ის კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე, ხელი მო­ა­წე­რა რა­პა­ლოს შე­ტან­ხმე­ბას. 1923 წელს მე­თა­უ­რობ­და საბ­ჭო­თა დე­ლე­გა­ცი­ას ლო­ზა­ნის კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე, რომ­ლის დრო­საც სრუ­ტე­ე­ბის სა­კი­თხიც იქნა გან­ხი­ლუ­ლი. 1925-27 წლებ­ში ხელი მო­ა­წე­რა სსრკ-თურ­ქე­თის შე­თან­ხმე­ბას მე­გობ­რო­ბი­სა და ნე­იტ­რა­ლი­ტე­ტის შე­სა­ხებ (რო­მე­ლიც 1945 წელს იო­სებ სტა­ლი­ნის მიერ იქნა დე­ნონ­სი­რე­ბუ­ლი), ასე­ვე სპარ­სეთ­თან (ირან­თან). გი­ორ­გი ჩი­ჩე­რი­ნი 1930 წლი­დან პენ­სი­ა­ზე იმ­ყო­ფე­ბო­და. გარ­და­იც­ვა­ლა 1936 წელს.

ჯა­ლა­ლე­დინ კორკმა­სო­ვი, დე­ლე­გა­ცი­ის წევ­რი, და­ღეს­ტნის ასსრ-ის სა­ხკო­მსაბ­ჭოს თავ­მჯდო­მა­რე, იმავდრო­უ­ლად მიწ­ვე­უ­ლი იყო სა­გა­რეო საქ­მე­თა სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი­ატ­ში, თურქ ქე­მა­ლის­ტე­ბის დე­ლე­გა­ცი­ას­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბის დროს. ხელ­სეკ­რუ­ლე­ბის გა­ფორ­მე­ბის შემ­დეგ იგი და­ღეს­ტან­ში თა­ვის საქ­მი­ა­ნო­ბას და­უბ­რუნ­და. 1931 წელს გა­და­იყ­ვა­ნეს მოს­კოვ­ში ცენ­ტრა­ლუ­რი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტის წევ­რად. 1937 წელს და­ა­პა­ტიმ­რეს და დახ­ვრი­ტეს. 1956 წელს რე­ა­ბი­ლი­ტი­რე­ბუ­ლი იქნა.

• თურ­ქე­თის მხრი­დან:

იუ­სუფ ქე­მა­ლი, დე­ლე­გა­ცი­ის მე­თა­უ­რი. მოს­კო­ვი­დან ან­კა­რა­ში დაბ­რუ­ნე­ბის შემ­დეგ მისი კა­რი­ე­რა აღ­მა­ვა­ლი გზით წა­ვი­და: იყო ქე­მა­ლის­ტთა მთავ­რო­ბის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი დიდ ბრი­ტა­ნეთ­ში, შემ­დეგ სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი, იუს­ტი­ცი­ის მი­ნის­ტრი... 1933 წელს სა­ხელ­მწი­ფო საქ­მი­ა­ნო­ბას ჩა­მოს­ცილ­და და ან­კა­რის უნი­ვერ­სი­ტე­ტის პრო­ფე­სო­რი გახ­და, კი­თხუ­ლობ­და ლექ­ცი­ებს ეკო­ნო­ნი­კის სა­გან­ში. თურ­ქეთ­ში 1960 წლის სამ­ხედ­რო გა­დატ­რი­ა­ლე­ბის შემ­დეგ მცი­რე ხნით დაბ­რუნ­და პო­ლი­ტი­კა­ში - 1961 წელს იუ­სუფ ქე­მა­ლი პარ­ლა­მენ­ტის დე­პუ­ტა­ტად იქნა არ­ჩე­უ­ლი. გარ­და­იც­ვა­ლა 1969 წელს.

რიზა ნური, დე­ლე­გა­ცი­ის წევ­რი. მოს­კო­ვი­დან ან­კა­რა­ში დაბ­რუ­ნე­ბის შემ­დეგ მო­ნა­წი­ლე­ობ­და ლო­ზა­ნის კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ში თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცი­ის მე­თა­უ­რის ის­მეთ ინე­ნი­უს თა­ნა­შემ­წის რან­გში. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით რიზა ნური და­უ­პი­რის­პირ­და მუს­ტა­ფა ქე­მალს, რის გა­მოც ემიგ­რა­ცი­ა­ში წა­ვი­და. თურ­ქეთ­ში დაბ­რუნ­და ათა-თურ­ქის გად­რაც­ვა­ლე­ბის შემ­დეგ, 1938 წელს. იყო ჯურ­ნალ "თან­დი­დაღ"-ის რე­დაქ­ტო­რი და პრო­პა­გან­დი­რებ­და პან­თუ­რა­ნულ და პან­თურ­ქულ იდე­ებს. მისი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ნაშ­რო­მია თურ­ქე­თის ის­ტო­რი­ოა 14 ტო­მად. გარ­და­იც­ვა­ლა 1942 წელს.

ალი ფუად ჯე­ბე­სოი, დე­ლე­გა­ცი­ის წევ­რი, გე­ნე­რა­ლი, თურ­ქე­თის დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი რსფსრ-ში. მოს­კო­ვუ­რი მი­სი­ის ვა­დის ამო­წურ­ვის შემ­დეგ იგი თურ­ქე­თის დიდი ეროვ­ნუ­ლი კრე­ბის დე­პუ­ტა­ტად იქნა არ­ჩე­უ­ლი, გახ­და ოპო­ზი­ცი­უ­რი პარ­ტი­ის წევ­რი და მისი ლი­დე­რი, ქურ­თე­ბის აჯან­ყე­ბის (1925 წელი) დროს ალი ფუად ჯე­ბე­სო­ის სა­ხელ­მწი­ფო ღა­ლა­ტი და­აბ­რა­ლეს, და­ა­კავ­ბეს, მაგ­რამ 1926 წელს გა­ა­მარ­თლეს. 1931 წელს იგი კვლავ იქნა არ­ჩე­უ­ლი პარ­ლა­მენ­ტის წევ­რად, 1939-43 წლებ­ში ეკა­ვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის პოს­ტი. 1948 წლი­დან იგი ისევ დე­პუ­ტა­ტი გახ­და და სპი­კე­რის თა­ნამ­დე­ბო­ბაც ჰქონ­და. 1960 წლის სამ­ხედ­რო გა­დატ­რი­ა­ლე­ბის დროს და­ა­კა­ვეს, თუმ­ცა ისევ გა­ა­თა­ვი­სუფ­ლეს. ამის შემ­დეგ იგი პო­ლი­ტი­კი­დან სა­ბო­ლო­ოდ წა­ვი­და. გარ­და­იც­ვა­ლა 1968 წელს. ალი ფუად ჯე­ბე­სო­იმ და­წე­რა მე­მუ­ა­რე­ბის ოთხტო­მე­უ­ლი სა­ხელ­წო­დე­ბით "მოს­კო­ვუ­რი მო­გო­ნე­ბე­ბი" (1956 წელს), რო­მელ­შიც მოს­კო­ვის მო­ლა­პა­რა­კე­ბა ფარ­თო­დაა გად­მო­ცე­მუ­ლი და რო­მე­ლიც, სამ­წუ­ხა­როდ, დღემ­დე არ არის თარ­გმნი­ლი ქარ­თუ­ლად. არა­და, სა­ჭი­როა.

ავ­ტო­რი: სი­მონ კი­ლა­ძე