თბი­ლი­სის ის­ტო­რი­ა­ში თით­ქმის ყვე­ლა ეპი­ზო­დი სა­ინ­ტე­რე­სოა, გან­სა­კუთ­რე­ბით კი მისი ცენ­ტრა­ლუ­რი თუ გა­რე­უბ­ნე­ბის და­არ­სე­ბი­სა და გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბის ამ­ბა­ვი.

ამი­ტომ გვინ­და, ის­ტო­რი­ას XIX სა­უ­კუ­ნი­დან მოვ­ყვეთ და დღე­ვან­დე­ლო­ბამ­დე მო­ვი­დეთ. ამ­ჯე­რად მთა­ვა­რი აქ­ცენ­ტე­ბი კი თბი­ლი­სის ისეთ ცენ­ტრა­ლურ უბ­ნებ­ზე გა­ვა­კე­თოთ, რო­გო­რიც არის, ვაკე-სა­ბურ­თა­ლო. რა უძღო­და წინ ამ პრეს­ტი­ჟუ­ლი უბ­ნე­ბის გა­შე­ნე­ბა-გან­ვი­თა­რე­ბას?

თე­მის გაშ­ლა კი ის­ტო­რი­ის დოქ­ტორს, თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის ასის­ტენტ-პრო­ფე­სორს, ხელ­ნა­წერ­თა ეროვ­ნუ­ლი ცენ­ტრის მეც­ნი­ერ-თა­ნამ­შრო­მელს, ალექ­სან­დრე ბო­შიშ­ვილს ვთხო­ვეთ:

- თბი­ლი­სი მდი­ნა­რე მტკვრის ორი­ვე ნა­პირ­ზე, ანუ თბი­ლი­სის ქვა­ბულ­შია გა­შე­ნე­ბუ­ლი და ბუ­ნებ­რი­ვია, მთე­ლი ის­ტო­რი­ის მან­ძილ­ზე, ქა­ლა­ქის გა­ფარ­თო­ე­ბა, მდი­ნა­რის სა­ნა­პი­რო­ებს მი­უყ­ვე­ბო­და.

XIX სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყი­სი­დან, რო­დე­საც თბი­ლი­სი კავ­კა­სი­ის ცენ­ტრად გა­მო­ცხად­და და რუსი მთა­ვარ­მარ­თებ­ლე­ბი­სა და მე­ფის­ნაც­ვლე­ბის სამ­ყო­ფელს წარ­მო­ად­გენ­და, იმ დრო­ი­დან, სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ის ფე­ო­და­ლურ ეპო­ქა­ში ქა­ლაქ­მა გა­შე­ნე­ბა შე­მო­სა­ზღვრუ­ლი კედ­ლე­ბის გა­რეთ და­ი­წყო, პირ­ვე­ლად, ცი­ხის კედ­ლის მიღ­მა არ­სე­ბუ­ლი "გა­რე­თუ­ბა­ნი" (დღე­ვან­დე­ლი თა­ვი­სუფ­ლე­ბის მო­ე­და­ნი) იქნა ათ­ვი­სე­ბუ­ლი, მალე მის გა­ყო­ლე­ბა­ზე, მთე­ლი პროს­პექ­ტი გა­შენ­და და ქა­ლაქ­მა, მა­ნამ­დე მის­გან ოდ­ნავ მო­შო­რე­ბულ სო­ფელ ვე­რემ­დეც მი­აღ­წია.

XIX სა­უ­კუ­ნე­ში გა­შე­ნე­ბუ­ლი უბ­ნე­ბი, დღე­ვან­დე­ლი რუს­თა­ვე­ლის გამ­ზი­რი, მთაწ­მინ­და და სო­ლო­ლა­კი, მე­ფის­ნაც­ვლის, ქარ­თვე­ლი დი­დე­ბუ­ლე­ბის, ქა­ლა­ქი­სა და მთლი­ა­ნად, ქვეყ­ნის მმარ­თვე­ლი ელი­ტის, ასე­ვე დიდ­ვაჭ­რე­ბის სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი იყო, შე­სა­ბა­მი­სად ისი­ნი იმ დროს, უკვე ყვე­ლა­ზე პრეს­ტი­ჟულ უბ­ნე­ბად მი­იჩ­ნე­ო­და. ერ­თმა­ნე­თის მი­ყო­ლე­ბით შენ­დე­ბო­და მსოფ­ლი­ო­ში ცნო­ბი­ლი არ­ქი­ტექ­ტო­რე­ბის მიერ დაპ­რო­ექ­ტე­ბუ­ლი სახ­ლე­ბი, რო­მელ­თაც, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ცნო­ბი­ლი მხატ­ვრე­ბი ხა­ტავ­დნენ და ა.შ.

- ქა­ლა­ქი, რო­გორც ცნო­ბი­ლია, მტკვრის მე­ო­რე მხა­რე­საც გან­ვი­თარ­და...

- რა თქმა უნდა, მე­ო­რე კედ­ლი­და­ნაც გა­ვი­და, და იქაც გაჩ­ნდა ახა­ლი უბ­ნე­ბი და და­სახ­ლე­ბე­ბი, სა­დაც შე­და­რე­ბით და­ბა­ლი სო­ცი­ა­ლუ­რი ფე­ნის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ცხოვ­რობ­დნენ, ამი­ტომ ამ უბ­ნებ­მა (ავ­ლა­ბა­რი, ელია და სხვა) ისე­თი სტა­ტუ­სი ვერ მო­ი­პო­ვა, რო­გო­რიც სო­ლო­ლაკ­მა, გო­ლო­ვი­ნის პროს­პექ­ტმა (დღე­ვან­დე­ლი რუს­თა­ვე­ლის გამ­ზი­რი), მთაწ­მინ­დამ...

- სო­ფე­ლი ვერე ახ­სე­ნეთ. მას­ზე უფრო ვრცლად რომ ვი­სა­უბ­როთ...

- დიახ, XIX სა­უ­კუ­ნის ბო­ლოს და გან­სა­კუთ­რე­ბით, XX სა­უ­კუ­ნის პირ­ველ ნა­ხე­ვარ­ში, თბი­ლი­სი ორი­ვე მი­მარ­თუ­ლე­ბით ფარ­თოვ­დე­ბო­და და გო­ლო­ვი­ნის პროს­პექ­ტის გაგ­რძე­ლე­ბა­ზე, ყვე­ლა­ზე ადრე ქა­ლაქ­მა ვერე შთან­თქა, რო­მე­ლიც მა­ნამ­დე თა­ვი­სი ბა­ღე­ბით იყო ცნო­ბი­ლი და ქა­ლაქს ხი­ლი­თა და ბოსტნე­უ­ლით ამა­რა­გებ­და.

ვერე ის­ტო­რი­ულ წყა­რო­ებ­ში XIII სა­უ­კუ­ნი­დან ჩანს, ამა­ვე პე­რი­ოდ­შია აგე­ბუ­ლი "ლურ­ჯი მო­ნას­ტე­რიც". იქ XIX სა­უ­კუ­ნე­ში ახა­ლი უბ­ნე­ბი გაჩ­ნდა (ვარ­დი­სუ­ბა­ნი, ვაკე, სა­ბურ­თა­ლო), რომ­ლე­ბიც მდი­ნა­რე ვე­რეს ხე­ო­ბა­ში იყო გან­ლა­გე­ბუ­ლი. სო­ფელ ვე­რე­ში XIX სა­უ­კუ­ნის 80-იან წლებ­ში და­წყე­ბულ­მა ქა­ლა­ქუ­რი სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი სახ­ლე­ბის გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბამ, სა­უ­კუ­ნის ბო­ლოს უკვე ვა­კის სა­ზღვარს (ვა­რა­ზის ხევს) მი­აღ­წია. ვა­რა­ზის ხევი, რო­გორც სა­ხე­ლიც გვე­უბ­ნე­ბა, იმ დროს უზარ­მა­ზარ ხევს წარ­მო­ად­გენ­და.

- და XX სა­უ­კუ­ნე­ში ქა­ლა­ქი უკვე ახა­ლი გა­მოწ­ვე­ვე­ბის წი­ნა­შე დად­გა?

- XX სა­უ­კუ­ნე­ში ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ცვლი­ლე­ბე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, ქა­ლა­ქის გა­ფარ­თო­ე­ბა და გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბა ყვე­ლა დრო­ში აქ­ტი­უ­რად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და.

ვა­რა­ზის ხევ­ზე დიდი ხიდი იყო გა­დე­ბუ­ლი, ხოლო ხე­ვის გაღ­მა სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო გიმ­ნა­ზი­ის, დღე­ვან­დე­ლი ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის პირ­ვე­ლი კორ­პუ­სის მშე­ნებ­ლო­ბა და­ი­წყო. რო­გორც ჩანს, ამ უბ­ნის შემ­დგომ გან­ვი­თა­რე­ბას და მისი, რო­გორც ქა­ლა­ქის პრეს­ტი­ჟულ, გან­ვი­თა­რე­ბულ და კე­თილ­მო­წყო­ბილ უბ­ნე­ბად ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში უნი­ვერ­სი­ტე­ტის მშე­ნებ­ლო­ბამ დიდი როლი შე­ას­რუ­ლა.

გა­ნათ­ლე­ბის ამ ტაძ­რის აშე­ნე­ბი­დან ძა­ლი­ან მალე, 1907 წელს, ვაკე თბი­ლისს შე­მო­უ­ერ­თდა. მისი ინ­ტენ­სი­უ­რი გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბა კი XX სა­უ­კუ­ნის 20-იანი წლე­ბის შემ­დეგ და­ი­წყო, ხოლო ვა­რა­ზის ხე­ვის ამოვ­სე­ბის შემ­დეგ კი ვაკე ფარ­თო ქუ­ჩით ქა­ლა­ქის სხვა ცენ­ტრა­ლურ რა­ი­ო­ნებ­საც და­უ­კავ­შირ­და. დღეს ის ერთ-ერთი დიდი სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი რა­ი­ო­ნია, სა­დაც სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი სახ­ლე­ბი, სას­წავ­ლო და სა­მეც­ნი­ე­რო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი აშენ­და. სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი სახ­ლე­ბის უმე­ტე­სო­ბა საბ­ჭო­თა კავ­ში­რი-გერ­მა­ნი­ის ომის (1941-1945 წწ.) წინა პე­რი­ოდ­ში (არ­ქი­ტექ­ტო­რე­ბი: ნ. სე­ვე­რო­ვი, ი. მე­გე­ლი, გ. ხიმ­ში­აშვლი, ნ. ლე­ონ­ტი­ე­ვი, ა. კო­ჩი­ნაშ­ვი­ლი, გ. ჯან­დი­ე­რი) აიგო, რად­გა­ნაც იქ სახ­ლე­ბის უმე­ტე­სო­ბა საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის პე­რი­ოდ­ში აშენ­და.

ამი­ტომ შე­იძ­ლე­ბა გვე­ფიქ­რა, რომ ამ უბ­ნის და­წი­ნა­უ­რე­ბა საბ­ჭო­თა ხე­ლისფლე­ბის მეს­ვე­ურ­თა სურ­ვი­ლის, ანდა, რა­ი­მე გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის გამო მოხ­და, ეს ასეც რომ ყო­ფი­ლი­ყო, უნი­ვერ­სი­ტე­ტის აქ აშე­ნე­ბით ამ საქ­მეს უკვე სა­ფუძ­ვე­ლი ჰქონ­და ჩაყ­რი­ლი.

- ვა­კე­ში თავ­და­პირ­ვე­ლად მთავარ ქუ­ჩას რა ერ­ქვა?

- მთა­ვარ ქუ­ჩას წყნე­თის გზა წარ­მო­ად­გენ­და და მას მოგ­ვი­ა­ნე­ბით წყნე­თის ქუ­ჩაც ეწო­და, იგი და­ახ­ლო­ე­ბით დღე­ვან­დე­ლი ფი­ლარ­მო­ნი­ი­დან იწყე­ბო­და და წყნე­თამ­დე გრძელ­დე­ბო­და. აღ­ნიშ­ნუ­ლი ქუჩა 1867 წელს უკვე არ­სე­ბობ­და, XX სა­უ­კუ­ნის 20-იან წლებ­ში მას უნი­ვერ­სი­ტე­ტის ქუჩა და­ერ­ქვა და ამ სა­ხე­ლით არის და­ტა­ნი­ლი იმ დროს შედ­გე­ნილ თბი­ლი­სის გეგ­მებ­სა და რუ­კებ­ზე, ხოლო 1935 წელს ის ნიკო მა­რის ქუჩა გახ­და, 1950-იან წლებ­ში ცოტა ხანს უნი­ვერ­სი­ტე­ტის სა­ხე­ლი და­უბ­რუნ­და, ხოლო 1957 წლი­დან მას ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძის სა­ხე­ლი მი­ა­ნი­ჭეს, და­ბა­დე­ბი­დან 129 წლი­სა და გარ­დაც­ვა­ლე­ბი­დან 50 წლის აღ­სა­ნიშ­ნა­ვად.

- ვა­რა­ზის ხევს ალ­ბათ თა­ვის ის­ტო­რია აქვს...

- კი, სა­ინ­ტე­რე­სო ის­ტო­რია აქვს ვა­რა­ზის ხევს, რო­მე­ლიც მარ­თლაც უზარ­მა­ზა­რი ხევი გახ­ლდათ. იგი XX სა­უ­კუ­ნის 40-იან წლე­ბის ბო­ლოს იქნა ამოვ­სე­ბუ­ლი, მა­ნამ­დე, რო­გორც უკვე აღ­ვნიშ­ნე, დღე­ვან­დე­ლი პეტ­რე მე­ლი­ქიშ­ვი­ლი­სა და ილია ჭვა­ჭა­ვა­ძის გამ­ზი­რე­ბი ვა­რა­ზის ხევ­ზე გა­დე­ბუ­ლი ხი­დით იყო და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი. ვა­რა­ზის ხე­ვის ზედა ნა­წი­ლის ამოვ­სე­ბის შე­დე­გად წარ­მო­იქ­მნა კ. კე­კე­ლი­ძის ქუჩა, სა­ხე­ლი 1962 წელს ეწო­და, ხოლო 60-70-იან წლებ­ში აქ სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი კორ­პუ­სე­ბი აშენ­და...

დღე­ვან­დე­ლი ჭავ­ჭა­ვა­ძის გამ­ზი­რის პა­რა­ლე­ლუ­რად, ვა­კე­ში სხვა ქუ­ჩე­ბიც წარ­მო­იქ­მნა, რომ­ლე­ბიც და­ახ­ლო­ვე­ბით ერთ პე­რი­ოდ­ში გა­შენ­და. მა­გა­ლი­თად, დღე­ვან­დე­ლი ფა­ლი­აშ­ვი­ლის ქუ­ჩაც XX სა­უ­კუ­ნის 20-იან წლებ­ში გაჩ­ნდა, თა­ვი­დან ვა­კის ქუჩა, ხან ვა­კის გამ­ზი­რი ერ­ქვა, ხოლო 30-იან წლებ­ში ზა­ქა­რია ფა­ლი­აშ­ვი­ლის სა­ხე­ლი ეწო­და.

- სა­ბურ­თა­ლო ვა­კის პა­რა­ლე­ლუ­რად ვი­თარ­დე­ბო­და?

- თბი­ლი­სი ვა­კის მი­მარ­თუ­ლე­ბით გა­ფარ­თო­ე­ბით არ კმა­ყო­ფილ­დე­ბო­და და პა­რა­ლე­ლუ­რად, სა­ბურ­თა­ლოს გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბაც მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. სა­ბურ­თა­ლო მტკვრის მარ­ჯვე­ნა მხა­რეს, და­სავ­ლე­თით მდე­ბა­რე­ობს. მდი­ნა­რე ვე­რე­სა და მტკვარს შო­რის. მის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე აღ­მო­ჩე­ნი­ლი არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი მა­სა­ლა ადას­ტუ­რებს, რომ ადა­მი­ა­ნი იქ ჯერ კი­დევ ძვ.წ. V-IV ათას­წლე­ულ­ში სახ­ლობ­და, XI-XIII სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში სა­ბურ­თა­ლო ქა­ლა­ქის­პი­რა მზარ­დი უბა­ნი ყო­ფი­ლა. ხოლო XVII-XVIII სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში ვე­რეს ფარ­გლებ­ში შე­დი­ო­და და მის და­წი­ნა­უ­რე­ბულ სა­სოფ­ლო-სა­მე­ურ­ნეო რა­ი­ონს წარ­მო­ად­გენ­და. სა­ბურ­თა­ლოს ვე­ლის მო­რი­გი და­სახ­ლე­ბა XIX სა­უ­კუ­ნის მე­ო­რე ნა­ხე­ვარ­ში და­ი­წყო. 1917 წელს კი სა­ბურ­თა­ლო უშუ­ა­ლოდ ქა­ლა­ქის ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი ნა­წი­ლი გახ­და.

სა­ბურ­თა­ლო­ზე XX სა­უ­კუ­ნის 20-იან წლებ­ში, დღე­ვან­დე­ლი პე­კი­ნის, ალექ­სან­დრე ყაზ­ბე­გის გამ­ზი­რე­ბი­სა და მათ ირ­გვლივ ქუ­ჩე­ბის გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბა და­ი­წყო, მალე ქა­ლაქს შე­მო­უ­ერ­თდა სო­ფე­ლი დე­ლი­სიც. მისი ად­რინ­დე­ლი სა­ხე­ლი გდე­ლი­სი იყო. ტო­პო­ნი­მი XVIII სა­უ­კუ­ნე­ში იესე ოსეს ძის თხზუ­ლე­ბა­ში და ვა­ხუშ­ტი ბა­ტო­ნიშ­ვი­ლის 1745 წლის "პე­ტერ­ბურ­გულ ატ­ლას­შია" და­დას­ტუ­რე­ბუ­ლი. მოგ­ვი­ნა­ბე­ით ბგე­რა "გ" და­ი­კარ­გა და მი­ვი­ღეთ ტო­პო­ნი­მი - "დე­ლი­სი".

შე­და­რე­ბით, გვი­ან, XX სა­უ­კუ­ნის 50-იან წლებ­ში, წარ­მო­იქ­მნა ვაჟა-ფშა­ვე­ლას გამ­ზი­რი, პირ­ვე­ლად კო­მინ­ტერ­ნის ქუჩა ერ­ქვა, ხოლო 1961 წლი­დან ვაჟა-ფშა­ვე­ლას სა­ხე­ლი ეწო­და.

XX სა­უ­კუ­ნის შუა ხა­ნებ­ში სა­ბურ­თა­ლოს გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბამ ინ­ტენ­სი­უ­რი ხა­სი­ა­თი მი­ი­ღო, გარ­და სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი სახ­ლე­ბი­სა, აქ გან­ლა­გე­ბუ­ლი იყო სას­წავ­ლო, სა­მეც­ნი­ე­რო, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი, კულ­ტუ­რულ-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და სხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბის შე­ნო­ბე­ბი.

ქა­ლა­ქის სხვა უბ­ნე­ბი უფრო მე­ტად იყო დატ­ვირ­თუ­ლი ქარ­ხნე­ბით და ფაბ­რი­კე­ბით, ამი­ტომ, ამა­ნაც შე­უ­წყო ხელი ამ ორი უბ­ნის უფრო მე­ტად და­წი­ნა­უ­რე­ბას.

1958 წლი­დან ვაკე და სა­ბურ­თა­ლო დე­ლი­სის მხრი­დან, ერ­თმა­ნეთს და­უ­კავ­შირ­და, გა­იყ­ვა­ნეს გზა, თავ­და­პირ­ვე­ლად, მას და­ვით გუ­რა­მიშ­ვი­ლის ქუჩა ერ­ქვა, ხოლო 1990 წლი­დან მი­ხე­ილ თა­მა­რაშ­ვი­ლის სა­ხე­ლი ეწო­და.

XX სა­უ­კუ­ნის 50-70-იან წლებ­ში, ვა­კის ტე­რი­ტო­რია, ისე­ვე, რო­გორც სა­ბურ­თა­ლოს მი­და­მო­ე­ბი ერთ დიდ უზარ­მა­ზარ სამ­შე­ნებ­ლო მო­ე­დანს წარ­მო­ად­გენ­და. შე­იქ­მნა გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბის ერ­თი­ა­ნი სა­მოქ­მე­დო გეგ­მა და შენ­დე­ბო­და ასო­ბით სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი შე­ნო­ბა და სა­ცხოვ­რე­ბე­ლი სახ­ლი, სა­ფუძ­ვე­ლი ეყ­რე­ბო­და პარ­კებ­სა და ბა­ღებს, გაჰ­ყავ­დათ გზე­ბი, იქ­მნე­ბო­და ახა­ლი ქუ­ჩე­ბი.

ამის შე­დე­გად, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, ვა­კე­სა და სა­ბურ­თა­ლო­ზე თავი მო­ი­ყა­რა, უმაღ­ლე­სი სას­წავ­ლებ­ლე­ბის, სტუ­დენ­ტთა სა­ერ­თო სა­ცხოვ­რებ­ლე­ბის, სა­მეც­ნი­ე­რო-კვლე­ვი­თი და საპ­რო­ექ­ტო-სა­კონ­სტურ­ქციო ინ­სტი­ტუ­ტე­ბის ძი­რი­თად­მა ნა­წილ­მა, კულ­ტუ­რის მრა­ვალ­მა და­წე­სე­ბუ­ლე­ბამ და სპორ­ტულ­მა ნა­გე­ბო­ბამ. ამ თვალ­საზ­რი­სით ვაკე და სა­ბურ­თა­ლო წარ­მო­ად­გენ­და არა მარ­ტო ახალ­გაზ­რდულ, არა­მედ ისეთ რა­ი­ო­ნებს, სა­დაც ცხოვ­რობ­და და მუ­შა­ობ­და ქვეყ­ნის სა­მეც­ნი­ე­რო-ტექ­ნი­კუ­რი და შე­მოქ­მე­დე­ბი­თი ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ის უდი­დე­სი ნა­წი­ლი.

დღეს ამ მხრივ, მთელს ქა­ლაქ­ში, სამ­წუ­ხა­როდ, სუ­რა­თი უა­რე­სო­ბის­კენ არის შეც­ვლი­ლი. უნდა ით­ქვას, რომ გან­სა­კუთ­რე­ბით სწო­რედ ვა­კეს და სა­ბურ­თა­ლოს ეხე­ბა, - აღ­ნიშ­ნულ უბ­ნებ­ში სა­ცხოვ­რე­ბელ ბი­ნებ­ზე გაზ­რდილ­მა მო­თხოვ­ნი­ლე­ბამ, ის გა­მო­იწ­ვია, რომ ბევ­რი ბაღი გა­ნად­გურ­და, უამ­რა­ვი ხე მო­ის­პო, ქუ­ჩე­ბი და მო­ედ­ნე­ბი შემ­ცირ­და, ამის ხარ­ჯზე აშენ­და და დღე­საც შენ­დე­ბა მრა­ვალ­სარ­თუ­ლი­ა­ნი შე­ნო­ბე­ბი, რაც ქა­ლაქს და აღ­ნიშ­ნულ უბ­ნებ­საც სა­კუ­თარ სა­ხეს უკარ­გავს, ამას­თან ეკო­ლო­გი­უ­რი მდგო­მა­რე­ო­ბაც მნიშ­ვნე­ლოვ­ნად გა­უ­ა­რეს­და.

მო­ამ­ზა­და ლალი ფა­ცი­ამ