აჭა­რა­ში პეტ­რას ციხე დამ­თვა­ლი­ე­რებ­ლებ­ში დიდ ყუ­რა­დღე­ბას იქ­ცევს და ამ კუ­თხით მას ვი­ზი­ტო­რი არას­დროს აკ­ლია. ის აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის ნუს­ხა­შია. გა­სულ კვი­რას მეც გახ­ლდით იქ და ძა­ლი­ან სა­ინ­ტე­რე­სო ფაქ­ტე­ბის მოწ­მე გავ­ხდი.

პეტ­რას ცი­ხის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი გა­თხრე­ბი მიმ­დი­ნა­რე­ობს და სა­ე­პის­კო­პო­სო ტაძ­რის სა­კურ­თხე­ველ­ში აღ­მო­ჩე­ნი­ლია ია­ტაკ­ზე და­გე­ბუ­ლი მო­ზა­ი­კის ფი­ლე­ბი.

ამ არ­ტე­ფაქ­ტებს წლე­ბის წინ მი­აკ­ვლი­ეს, თუმ­ცა მისი ამო­ღე­ბა და კონ­სერ­ვა­ცია ვერ მო­ხერ­ხდა.

• ცოტა ხნის წინ კი აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის სა­ა­გენ­ტოს რეს­ტავ­რა­ტო­რებ­მა და პო­ლო­ნე­თი­დან მოწ­ვე­ულ­მა ექ­სპერ­ტებ­მა სა­ო­ცა­რი აღ­მო­ჩე­ნე­ბი გა­ა­კე­თეს - მო­ზა­ი­კის ახა­ლი ფრაგ­მენ­ტი, რო­მე­ლიც V-VI სა­უ­კუ­ნის ნა­მუ­შევ­რად მი­იჩ­ნე­ვა. მო­ზა­ი­კა­ზე გა­მო­სა­ხუ­ლია ვაზი და ამ­ჟა­მად მისი გაწ­მენ­დი­თი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი მიმ­დი­ნა­რე­ობს. გაწ­მენ­დის შემ­დეგ სა­ა­გენ­ტო მო­ზა­ი­კას პეტ­რას ცი­ხის მუ­ზე­უმ­ში გა­და­ი­ტანს.

ის­ტო­რი­ის დოქ­ტო­რი, პეტ­რა-ცი­ხის­ძი­რის, არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ექ­სპე­დი­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლი, გი­ორ­გი თა­ვა­მა­იშ­ვი­ლი სწო­რედ იქ მიმ­დი­ნა­რე სა­მუ­შა­ო­ებ­ზე გვე­სა­უბ­რა:

- მო­ზა­ი­კა ფრაგ­მენ­ტუ­ლა­დაა წარ­მოდ­გე­ნი­ლი და არ არის ერთი მთლი­ა­ნი ნა­ხა­ტი, რო­მელ­საც რა­ღაც სი­უ­ჟეტს და­არ­ქმევ. ეჭვი მაქვს, რომ უფრო ად­რე­უ­ლი პე­რი­ო­დის უნდა იყოს. ასე­ვე ჩემი სუ­ბი­ექ­ტუ­რი აზ­რია, რომ მო­ზა­ი­კა, ამ კონ­კრე­ტულ შემ­თხვე­ვა­ში, მე­ო­რა­დი გა­მო­ყე­ნე­ბის იყოს. აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის სა­ა­გენ­ტომ გა­და­წყვი­ტა, რომ ის უფრო სხვა­ნა­ი­რად ყო­ფი­ლი­ყო შეს­წავ­ლი­ლი და ჩვე­ნი პო­ლო­ნე­ლი კო­ლე­გე­ბი, მო­ზა­ი­კის სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბიც ჩა­მო­ვიდ­ნენ. მას რეს­ტავ­რა­ცია და გარ­კვე­ულ­წი­ლად, კონ­სერ­ვა­ცი­აც ჩა­უ­ტარ­დე­ბა. არ გა­მოვ­რი­ცხავ, რომ მნახ­ვე­ლე­ბის­თვის მუ­ზე­უმ­ში გან­თავ­სდეს. თუმ­ცა ის ტე­რი­ტო­რია, სა­დაც მო­ზა­ი­კაა და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი, სიღ­რმი­სე­უ­ლად კი­დევ საკ­ვლე­ვია.

თქვენ ნა­ხეთ, რომ აქ არის ყუ­რძნის მტე­ვა­ნი, რტო­ე­ბი, ეს არ არის გე­ო­მეტ­რი­უ­ლი მო­ზა­ი­კა, რო­მე­ლიც გო­ნი­ო­შია მიკ­ვლე­უ­ლი... აქ არის XIV სა­უ­კუ­ნის ქარ­თუ­ლი ეკ­ლე­სია. ამის გა­მოვ­ლი­ნე­ბა იყო იმ პე­რი­ო­დის ქვევ­რე­ბიც, რომ­ლე­ბიც ცი­ხის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მრავ­ლად არის ნა­ნა­ხი. შე­საძ­ლოა, ეს გა­საკ­ვი­რი არც იყოს, რად­გან ჩვე­ნი ხალ­ხი ოდით­გან­ვე ღვი­ნის მოყ­ვა­რუ­ლი გახ­ლდათ, მაგ­რამ ღვი­ნის კულ­ტუ­რა ბი­ზან­ტი­ე­ლებ­საც აქვთ. თუ წარ­მო­ვიდ­გენთ იმას, რომ ეს ეკ­ლე­სია, სამ­ნა­ვი­ა­ნი ბა­ზი­ლი­კაა და ერთ-ერთი ყვე­ლა­ზე შთამ­ბეჭ­და­ვია რე­გი­ონ­ში, არა მარ­ტო და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, არ გა­მოვ­რი­ცხავთ, რომ აქაც ყო­ფი­ლი­ყო გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი. თუმ­ცა ეს პრაქ­ტი­კა მა­ინც ია­ტა­კის ფი­ლე­ბით მო­წყო­ბას გუ­ლის­ხმობს. ვნა­ხავთ, შე­ვის­წავ­ლით, გა­მო­ვიკ­ვლევთ და და­ვად­გენთ.

- კარ­გია, რომ ეს სა­მუ­შა­ო­ე­ბი აქ­ტი­უ­რად მიმ­დი­ნა­რე­ობს...

- აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის სა­ა­გენ­ტომ შე­ი­მუ­შა­ვა გეგ­მა, რო­მე­ლიც და­ახ­ლო­ე­ბით მე­ხუ­თე წე­ლია გრძელ­დე­ბა. გეგ­მა პეტ­რას ცი­ხის რო­გორც არ­ქე­ო­ლო­გი­ურ კვლე­ვას, ასე­ვე ინფრას­ტრუქ­ტუ­რუ­ლი სა­მუ­შა­ო­ე­ბის ჩა­ტა­რე­ბას ით­ვა­ლის­წი­ნებს.

- კი­დევ რა მი­მარ­თუ­ლე­ბით მუ­შა­ობთ?

- ვმუ­შა­ობთ ბი­ზან­ტი­უ­რი ნა­გე­ბო­ბის შეს­წავ­ლა­ზე. ადრე ის უფრო მცი­რე ფორ­მა­ტის გვე­გო­ნა, მაგ­რამ ეს კე­დე­ლი, რო­მე­ლიც კლა­სი­კუ­რი ბი­ზან­ტი­უ­რი სტი­ლით არის ნა­გე­ბი, და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლია ქვე­ბის და ფი­ლე­ბის მო­ნაც­ვლე­ო­ბით. ის ზღვის მი­მარ­თუ­ლე­ბით საკ­მა­ოდ გაგ­რძელ­და. ეჭვი გვაქვს, რომ ეს ყა­ზარ­მის კე­დე­ლი უნდა იყოს და თან შიდა კე­დე­ლი, ხოლო მე­ო­რე გარე კე­დე­ლი, ანუ თვით უშუ­ა­ლოდ ცი­ხის გა­ლა­ვა­ნია, რო­მე­ლიც სამ­წუ­ხა­როდ მორღვე­უ­ლია. იქვე, გა­ყო­ლე­ბით არის წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ახა­ლი წელ­თაღ­რი­ცხვის IV სა­უ­კუ­ნის ამ­ფო­რე­ბი, სპე­ცი­ფი­კუ­რი ჭურ­ჭე­ლი. კვლე­ვით დად­გინ­და, რომ ის წყლის­თვის იყო გან­კუთ­ვნი­ლი, რო­მელ­საც ყო­ველ­თვის კონ­კრე­ტუ­ლი შემ­თხვე­ვის­თვის ინა­ხავ­დნენ. ეს მა­სა­ლაც საკ­მა­ოდ კარ­გად ათა­რი­ღებს კონ­კრე­ტულ კე­დელს. ბა­ზი­ლი­კა­ზეც ვმუ­შა­ობ­დით, მთლი­ა­ნად გავ­წმინ­დეთ, რად­გან საბ­ჭო­თა პე­რი­ოდ­ში იქ გზა გა­დი­ო­და, რო­მე­ლიც ლი­მო­ნა­რი­უმს ემ­სა­ხუ­რე­ბო­და, - სატ­ვირ­თო მან­ქა­ნე­ბი მოძ­რა­ობ­დნენ. ახლა იქ მხო­ლოდ ფე­ხით მო­სი­ა­რუ­ლე­ე­ბის­თვის არის ად­გი­ლი გა­მო­ყო­ფი­ლი.

და­მა­ტე­ბით ასე­ვე გვინ­დო­და, დაგ­ვე­ზუს­ტე­ბი­ნა ეჭვი იმის თა­ო­ბა­ზე, რომ ბა­ზი­ლი­კა­ზე უფრო ადრე იმ ად­გი­ლას ნა­გე­ბო­ბა იყო, რად­გან შე­მორ­ჩე­ნი­ლი ერთი ფრაგ­მენ­ტი სა­ერ­თო ნა­ხაზ­ში არ ჯდე­ბო­და. ამ ნა­გე­ბო­ბის მთლი­ა­ნი კონ­ტუ­რი ფაქ­ტობ­რი­ვად და­ვა­დას­ტუ­რეთ. ეს დღეს სა­შუ­ა­ლე­ბას გვაძ­ლევს, ვთქვათ, რომ აქ 2 პე­რი­ო­დის სა­კულ­ტო ტა­ძა­რია. ერთი სა­ვა­რა­უ­დოდ V სა­უ­კუ­ნის, ხოლო მე­ო­რე - VI სა­უ­კუ­ნის, თუმ­ცა ეს ყვე­ლა­ფე­რი და­მა­ტე­ბით კვლე­ვას ცხა­დია, ისევ სა­ჭი­რო­ებს.

- ცნო­ბი­ლია, რომ პეტ­რას ცი­ხის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი კვლე­ვე­ბი ჯერ კი­დევ გა­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნის 30-იან წლებ­ში ჩა­ტარ­და...

- ამ ის­ტო­რი­უ­ლი ძეგლის შეს­წავ­ლის ინ­ტე­რე­სი ყო­ველ­თვის იყო, მათ შო­რის XIX სა­უ­კუ­ნე­შიც. გა­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნის 30-იან წლებ­ში აქ უკვე ქარ­თვე­ლი მკვლევ­რე­ბი ჩა­ერ­თნენ, მაგ­რამ იმას გა­თხრებს ნუ და­ვარ­ქმევთ, სა­მუ­შა­ო­ე­ბი იმის­თვის ტარ­დე­ბო­და, რომ ცალ­კე­უ­ლი დე­ტა­ლე­ბი გა­ერ­კვი­ათ და ძეგლი უფრო სე­რი­ო­ზუ­ლი კვლე­ვი­სათ­ვის გა­ემ­ზა­დე­ბი­ნათ. ის სა­მუ­შა­ო­ე­ბი უკავ­შირ­დე­ბა ცნო­ბი­ლი მეც­ნი­ე­რე­ბის სა­ხე­ლებს - ჯერ სი­მონ ჯა­ნა­ში­ას და შემ­დეგ ნინო ხოშ­ტა­რი­ას. ქალ­ბა­ტონ­მა ნი­ნომ შემ­დეგ ცი­ხის­ძირს წიგ­ნიც მი­უ­ძღვნა. ბა­თუ­მის ნიკო ბერ­ძე­ნიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის სა­მეც­ნი­ე­რო-კვლე­ვით­მა ინ­სტი­ტუტ­მა ამ ძეგლის კვლე­ვა­ში თა­ვი­სი წვლი­ლი შე­ი­ტა­ნა.

მოკ­ლედ, სხვა­დას­ხვა თა­ო­ბა­ში, ძეგლს მეტ-ნაკ­ლე­ბი ინ­ტენ­სი­ვო­ბით სწავ­ლობ­დნენ. ბოლო წლებ­ში, რო­გორც გი­თხა­რით, აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის სა­ა­გენ­ტომ როცა უფრო მრა­ვალ­წლი­ა­ნი პრო­ექ­ტი შე­ი­მუ­შა­ვა, ამ ექ­სპე­დი­ცი­ამ ყო­ველ­წლი­უ­რი ხა­სი­ა­თი მი­ი­ღო. ჩვენ ყო­ველ წელს ვსწავ­ლობთ, ვწერთ მოხ­სე­ნე­ბებს, ვა­ტა­რებთ კონ­ფე­რენ­ცი­ებს, სიმ­პო­ზი­უ­მებს, ვა­კე­თებთ შე­სა­ბა­მის ან­გა­რი­შებს და ვწერთ სტა­ტი­ებს. ძა­ლი­ან მი­ხა­რია, რომ ამას მი­ვაღ­წი­ეთ.

• ძეგლის შე­სა­ხებ კი­დევ უფრო ვრცლად ლაშა ას­ლა­ნიშ­ვი­ლიც გვე­სა­უბ­რა, რო­მე­ლიც აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის სა­ა­გენ­ტოს არ­ქე­ო­ლო­გი­ურ-არ­ქი­ტექ­ტუ­რუ­ლი კომ­პლექ­სე­ბი­სა და არ­ქე­ო­ლო­გი­ის გან­ყო­ფი­ლე­ბის უფ­რო­სია:

- რო­გორც იცით, პეტ­რა-ცი­ხის­ძირს ეროვ­ნუ­ლი ძეგლის სტა­ტუ­სი აქვს მი­ნი­ჭე­ბუ­ლი. გა­მო­ირ­ჩე­ვა თა­ვი­სი არ­ქი­ტექ­ტუ­რით და მდე­ბა­რე­ო­ბით. მისი აგე­ბა გა­მო­იწ­ვია ის­ტო­რი­ულ­მა კონ­ტექ­სტმა - პარ­თია-ბი­ზან­ტი­ის და­პი­რის­პი­რე­ბის შე­დე­გად გა­და­წყდა ამ ად­გი­ლას ციხე-სი­მაგ­რის აგე­ბა. ეს VI სა­უ­კუ­ნე­ში უშუ­ა­ლოდ იუს­ტი­ნი­ა­ნეს, ბი­ზან­ტი­ის იმ­პე­რა­ტო­რის მიერ მოხ­და. ეს ის იუს­ტი­ნი­ა­ნეა, რო­მელ­მაც კონ­სტან­ტი­ნო­პოლ­ში აია სო­ფი­ას ტა­ძა­რი ააგო.VI სა­უ­კუ­ნის ის­ტო­რი­კო­სი პრო­კო­ფი კე­სა­რი­ე­ლი მის შე­სა­ხებ წერ­და, რომ „გა­ამ­შვე­ნა კი­დე­ვაც ეს ციხე-ქა­ლა­ქი“. მე­ო­რე­ნა­ი­რად მას იუს­ტი­ნი­ა­ნეს ქა­ლაქ­საც უწო­დე­ბენ. რად­გან კლდო­ვან ფერ­დობ­სა და ბორ­ცვზეა აგე­ბუ­ლი და ის­ტო­რი­ულ წყა­რო­ებ­ში ცნო­ბი­ლია ასე­ვე პეტ­რას სა­ხელ­წო­დე­ბით...

სა­კუთ­რივ ცი­ხის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია რამ­დე­ნი­მე ნა­გე­ბო­ბა - ცის­ტერ­ნა, სა­მე­ურ­ნეო ნა­გე­ბო­ბა, ჯა­რის­კა­ცე­ბის­თვის გან­კუთ­ვნი­ლი აბა­ნო… რი­თაც გა­მო­ირ­ჩე­ვა პეტ­რას ციხე, ესაა 2 ტა­ძა­რი: ერთი - სამ­ნა­ვი­ა­ნი ბა­ზი­ლი­კაა (აქ სა­ე­პის­კო­პო­სო ცენ­ტრი იყო და უშუ­ა­ლოდ კონ­სტან­ტი­ნო­პო­ლის სა­პატ­რი­არ­ქოს ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბო­და), რო­მე­ლიც VI სა­უ­კუ­ნე­შია აგე­ბუ­ლი. მისი დან­გრე­ვის შემ­დგომ, X სა­უ­კუ­ნე­ში უკვე დარ­ბა­ზუ­ლი ტი­პის ეკ­ლე­სია აშენ­და, რო­მე­ლიც დღემ­დე ნა­წი­ლობ­რი­ვაა შე­მორ­ჩე­ნი­ლი.

- რამ გა­ნა­პი­რო­ბა, რომ ამ ის­ტო­რი­უ­ლი ძეგლის კვა­ლი აქამ­დე არ გაქ­რა?

- ეს იყო ციხე-ქა­ლა­ქი - აკ­რო­პო­ლი­სი, ამი­ტომ, აქ ვინც არ უნდა ყო­ფი­ლიყ­ვნენ - ბი­ზან­ტი­ე­ლე­ბი, ირა­ნე­ლე­ბი, თუ ქარ­თვე­ლე­ბი, ციხე გა­მარ­თუ­ლი უნდა ყო­ფი­ლი­ყო და საბ­რძოლ­ვე­ლად მომ­ზა­დე­ბუ­ლი. ამ­დე­ნად პეტ­რა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მან­ძილ­ზე ამ ფუნ­ქცი­ას ასე თუ ისე ინარ­ჩუ­ნებ­და… სამ­წუ­ხა­როა, რომ XIX სა­უ­კუ­ნის ბო­ლოს, რო­დე­საც რკი­ნიგ­ზა გაჰ­ყავ­დათ და იყო აფეთ­ქე­ბე­ბი, ცი­ხის­ძი­რის ნა­წი­ლი და­ინ­გრა. ლო­დე­ბით და ნან­გრე­ვე­ბით კი ბა­თუმ­ში პორ­ტი აა­შე­ნეს.

აქ­ვეა ასე­ვე ლი­მო­ნა­რი­უ­მი, რო­მე­ლიც სწო­რედ გა­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნის 30-იან წლებ­ში შე­იქ­მნა, რა­მაც ცი­ხის არ­ქი­ტექ­ტუ­რა ნა­წი­ლობ­რივ შე­ი­წი­რა. საბ­ჭო­თა ეპო­ქა­ში მი­ღე­ბულ­მა ამ გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბამ ცი­ხის გა­რეგ­ნუ­ლი იერ­სა­ხე და­ა­მა­ხინ­ჯა. ახლა აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის სა­ა­გენ­ტო ცდი­ლობს, ის, რაც არის დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლი, და­იც­ვას, სი­ცო­ცხლე შე­უ­ნარ­ჩუ­ნოს ძეგლს და მო­მა­ვალ თა­ო­ბებს და­უ­ტო­ვოს. ამის­თვის იქ სა­კონ­სერ­ვა­ციო და სა­რე­ა­ბი­ლი­ტა­ციო სა­მუ­შა­ო­ე­ბი მიმ­დი­ნა­რე­ობს.

სა­ინ­ტე­რე­სოა, რომ პეტ­რას ლო­კა­ლი­ზა­ცი­ის სა­კი­თხი და მისი გა­ი­გი­ვე­ბა ცი­ხის­ძირ­თან, მეც­ნი­ე­რებ­ში და­ვის სა­განს წარ­მო­ად­გენ­და. მეც­ნი­ერ­თა ნა­წი­ლი მი­იჩ­ნევ­და, რომ წე­რი­ლო­ბით წყა­რო­ებ­ში მოხ­სე­ნი­ე­ბუ­ლი პეტ­რას ციხე, შე­საძ­ლე­ბე­ლია თურ­ქე­თის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ყო­ფი­ლი­ყო, ნა­წი­ლი ფიქ­რობ­და, რომ უფრო ჩრდი­ლო­ე­თით უნდა არ­სე­ბუ­ლი­ყო, შავი ზღვის გას­წვრივ. პეტ­რა-ცი­ხის­ძი­რის იდენ­ტუ­რო­ბის სა­კი­თხის გა­სარ­კვე­ვად გა­და­წყდა, რომ შექ­მნი­ლი­ყო მუდ­მივ­მოქ­მე­დი არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ექ­სპე­დი­ცია და და­წყე­ბუ­ლი­ყო არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი კვლე­ვა-ძი­ე­ბა. აღ­მო­ჩე­ნებ­მა უტყუ­ა­რად და­ა­დას­ტუ­რეს პეტ­რა-ცი­ხის­ძი­რის იგი­ვე­ო­ბა. ამ მხრივ დი­დია ჩვე­ნი დიდი მეც­ნი­ე­რე­ბის ღვაწ­ლი...

2016 წლი­დან კი შევ­ქმე­ნით მუდ­მივ­მოქ­მე­დი ექ­სპე­დი­ცია. მისი პირ­ვე­ლი ხელ­მძღვა­ნე­ლი გახ­ლდათ არ­ქე­ო­ლო­გი და­ვით მინ­დო­რაშ­ვი­ლი, 2020 წლი­დან, დღემ­დე სა­მეც­ნი­ე­რო-კვლე­ვით სა­მუ­შა­ო­ებს უძღვე­ბა არ­ქე­ო­ლო­გი გი­ორ­გი თა­ვა­მა­იშ­ვი­ლი. სა­ინ­ტე­რე­სო კვლე­ვე­ბის­თვის და აღ­მო­ჩე­ნე­ბის­თვის მუდ­მი­ვად მზად ვართ.