"აქ არის ყურძნის მტევანი, რტოები, ეს არ არის გეომეტრიული მოზაიკა" - რას ამბობენ არქეოლოგები პეტრას ციხეში ნაპოვნ არტეფაქტებზე და რის შესახებ მიანიშნებს უნიკალური აღმოჩენა

აჭარაში პეტრას ციხე დამთვალიერებლებში დიდ ყურადღებას იქცევს და ამ კუთხით მას ვიზიტორი არასდროს აკლია. ის აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაშია. გასულ კვირას მეც გახლდით იქ და ძალიან საინტერესო ფაქტების მოწმე გავხდი.

პეტრას ციხის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრები მიმდინარეობს და საეპისკოპოსო ტაძრის საკურთხეველში აღმოჩენილია იატაკზე დაგებული მოზაიკის ფილები.

ამ არტეფაქტებს წლების წინ მიაკვლიეს, თუმცა მისი ამოღება და კონსერვაცია ვერ მოხერხდა.

• ცოტა ხნის წინ კი აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის სააგენტოს რესტავრატორებმა და პოლონეთიდან მოწვეულმა ექსპერტებმა საოცარი აღმოჩენები გააკეთეს - მოზაიკის ახალი ფრაგმენტი, რომელიც V-VI საუკუნის ნამუშევრად მიიჩნევა. მოზაიკაზე გამოსახულია ვაზი და ამჟამად მისი გაწმენდითი სამუშაოები მიმდინარეობს. გაწმენდის შემდეგ სააგენტო მოზაიკას პეტრას ციხის მუზეუმში გადაიტანს.

ისტორიის დოქტორი, პეტრა-ციხისძირის, არქეოლოგიური ექსპედიციის ხელმძღვანელი, გიორგი თავამაიშვილი სწორედ იქ მიმდინარე სამუშაოებზე გვესაუბრა:

- მოზაიკა ფრაგმენტულადაა წარმოდგენილი და არ არის ერთი მთლიანი ნახატი, რომელსაც რაღაც სიუჟეტს დაარქმევ. ეჭვი მაქვს, რომ უფრო ადრეული პერიოდის უნდა იყოს. ასევე ჩემი სუბიექტური აზრია, რომ მოზაიკა, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, მეორადი გამოყენების იყოს. აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის სააგენტომ გადაწყვიტა, რომ ის უფრო სხვანაირად ყოფილიყო შესწავლილი და ჩვენი პოლონელი კოლეგები, მოზაიკის სპეციალისტებიც ჩამოვიდნენ. მას რესტავრაცია და გარკვეულწილად, კონსერვაციაც ჩაუტარდება. არ გამოვრიცხავ, რომ მნახველებისთვის მუზეუმში განთავსდეს. თუმცა ის ტერიტორია, სადაც მოზაიკაა დაფიქსირებული, სიღრმისეულად კიდევ საკვლევია.

თქვენ ნახეთ, რომ აქ არის ყურძნის მტევანი, რტოები, ეს არ არის გეომეტრიული მოზაიკა, რომელიც გონიოშია მიკვლეული... აქ არის XIV საუკუნის ქართული ეკლესია. ამის გამოვლინება იყო იმ პერიოდის ქვევრებიც, რომლებიც ციხის ტერიტორიაზე მრავლად არის ნანახი. შესაძლოა, ეს გასაკვირი არც იყოს, რადგან ჩვენი ხალხი ოდითგანვე ღვინის მოყვარული გახლდათ, მაგრამ ღვინის კულტურა ბიზანტიელებსაც აქვთ. თუ წარმოვიდგენთ იმას, რომ ეს ეკლესია, სამნავიანი ბაზილიკაა და ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავია რეგიონში, არა მარტო დასავლეთ საქართველოში, არ გამოვრიცხავთ, რომ აქაც ყოფილიყო გამოყენებული. თუმცა ეს პრაქტიკა მაინც იატაკის ფილებით მოწყობას გულისხმობს. ვნახავთ, შევისწავლით, გამოვიკვლევთ და დავადგენთ.

- კარგია, რომ ეს სამუშაოები აქტიურად მიმდინარეობს...

- აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის სააგენტომ შეიმუშავა გეგმა, რომელიც დაახლოებით მეხუთე წელია გრძელდება. გეგმა პეტრას ციხის როგორც არქეოლოგიურ კვლევას, ასევე ინფრასტრუქტურული სამუშაოების ჩატარებას ითვალისწინებს.

- კიდევ რა მიმართულებით მუშაობთ?

- ვმუშაობთ ბიზანტიური ნაგებობის შესწავლაზე. ადრე ის უფრო მცირე ფორმატის გვეგონა, მაგრამ ეს კედელი, რომელიც კლასიკური ბიზანტიური სტილით არის ნაგები, დამუშავებულია ქვების და ფილების მონაცვლეობით. ის ზღვის მიმართულებით საკმაოდ გაგრძელდა. ეჭვი გვაქვს, რომ ეს ყაზარმის კედელი უნდა იყოს და თან შიდა კედელი, ხოლო მეორე გარე კედელი, ანუ თვით უშუალოდ ციხის გალავანია, რომელიც სამწუხაროდ მორღვეულია. იქვე, გაყოლებით არის წარმოდგენილი ახალი წელთაღრიცხვის IV საუკუნის ამფორები, სპეციფიკური ჭურჭელი. კვლევით დადგინდა, რომ ის წყლისთვის იყო განკუთვნილი, რომელსაც ყოველთვის კონკრეტული შემთხვევისთვის ინახავდნენ. ეს მასალაც საკმაოდ კარგად ათარიღებს კონკრეტულ კედელს. ბაზილიკაზეც ვმუშაობდით, მთლიანად გავწმინდეთ, რადგან საბჭოთა პერიოდში იქ გზა გადიოდა, რომელიც ლიმონარიუმს ემსახურებოდა, - სატვირთო მანქანები მოძრაობდნენ. ახლა იქ მხოლოდ ფეხით მოსიარულეებისთვის არის ადგილი გამოყოფილი.

დამატებით ასევე გვინდოდა, დაგვეზუსტებინა ეჭვი იმის თაობაზე, რომ ბაზილიკაზე უფრო ადრე იმ ადგილას ნაგებობა იყო, რადგან შემორჩენილი ერთი ფრაგმენტი საერთო ნახაზში არ ჯდებოდა. ამ ნაგებობის მთლიანი კონტური ფაქტობრივად დავადასტურეთ. ეს დღეს საშუალებას გვაძლევს, ვთქვათ, რომ აქ 2 პერიოდის საკულტო ტაძარია. ერთი სავარაუდოდ V საუკუნის, ხოლო მეორე - VI საუკუნის, თუმცა ეს ყველაფერი დამატებით კვლევას ცხადია, ისევ საჭიროებს.

- ცნობილია, რომ პეტრას ციხის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური კვლევები ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 30-იან წლებში ჩატარდა...

- ამ ისტორიული ძეგლის შესწავლის ინტერესი ყოველთვის იყო, მათ შორის XIX საუკუნეშიც. გასული საუკუნის 30-იან წლებში აქ უკვე ქართველი მკვლევრები ჩაერთნენ, მაგრამ იმას გათხრებს ნუ დავარქმევთ, სამუშაოები იმისთვის ტარდებოდა, რომ ცალკეული დეტალები გაერკვიათ და ძეგლი უფრო სერიოზული კვლევისათვის გაემზადებინათ. ის სამუშაოები უკავშირდება ცნობილი მეცნიერების სახელებს - ჯერ სიმონ ჯანაშიას და შემდეგ ნინო ხოშტარიას. ქალბატონმა ნინომ შემდეგ ციხისძირს წიგნიც მიუძღვნა. ბათუმის ნიკო ბერძენიშვილის სახელობის სამეცნიერო-კვლევითმა ინსტიტუტმა ამ ძეგლის კვლევაში თავისი წვლილი შეიტანა.

მოკლედ, სხვადასხვა თაობაში, ძეგლს მეტ-ნაკლები ინტენსივობით სწავლობდნენ. ბოლო წლებში, როგორც გითხარით, აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის სააგენტომ როცა უფრო მრავალწლიანი პროექტი შეიმუშავა, ამ ექსპედიციამ ყოველწლიური ხასიათი მიიღო. ჩვენ ყოველ წელს ვსწავლობთ, ვწერთ მოხსენებებს, ვატარებთ კონფერენციებს, სიმპოზიუმებს, ვაკეთებთ შესაბამის ანგარიშებს და ვწერთ სტატიებს. ძალიან მიხარია, რომ ამას მივაღწიეთ.

• ძეგლის შესახებ კიდევ უფრო ვრცლად ლაშა ასლანიშვილიც გვესაუბრა, რომელიც აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს არქეოლოგიურ-არქიტექტურული კომპლექსებისა და არქეოლოგიის განყოფილების უფროსია:

- როგორც იცით, პეტრა-ციხისძირს ეროვნული ძეგლის სტატუსი აქვს მინიჭებული. გამოირჩევა თავისი არქიტექტურით და მდებარეობით. მისი აგება გამოიწვია ისტორიულმა კონტექსტმა - პართია-ბიზანტიის დაპირისპირების შედეგად გადაწყდა ამ ადგილას ციხე-სიმაგრის აგება. ეს VI საუკუნეში უშუალოდ იუსტინიანეს, ბიზანტიის იმპერატორის მიერ მოხდა. ეს ის იუსტინიანეა, რომელმაც კონსტანტინოპოლში აია სოფიას ტაძარი ააგო.VI საუკუნის ისტორიკოსი პროკოფი კესარიელი მის შესახებ წერდა, რომ „გაამშვენა კიდევაც ეს ციხე-ქალაქი“. მეორენაირად მას იუსტინიანეს ქალაქსაც უწოდებენ. რადგან კლდოვან ფერდობსა და ბორცვზეა აგებული და ისტორიულ წყაროებში ცნობილია ასევე პეტრას სახელწოდებით...

საკუთრივ ციხის ტერიტორიაზე შემორჩენილია რამდენიმე ნაგებობა - ცისტერნა, სამეურნეო ნაგებობა, ჯარისკაცებისთვის განკუთვნილი აბანო… რითაც გამოირჩევა პეტრას ციხე, ესაა 2 ტაძარი: ერთი - სამნავიანი ბაზილიკაა (აქ საეპისკოპოსო ცენტრი იყო და უშუალოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა), რომელიც VI საუკუნეშია აგებული. მისი დანგრევის შემდგომ, X საუკუნეში უკვე დარბაზული ტიპის ეკლესია აშენდა, რომელიც დღემდე ნაწილობრივაა შემორჩენილი.

- რამ განაპირობა, რომ ამ ისტორიული ძეგლის კვალი აქამდე არ გაქრა?

- ეს იყო ციხე-ქალაქი - აკროპოლისი, ამიტომ, აქ ვინც არ უნდა ყოფილიყვნენ - ბიზანტიელები, ირანელები, თუ ქართველები, ციხე გამართული უნდა ყოფილიყო და საბრძოლველად მომზადებული. ამდენად პეტრა საუკუნეების მანძილზე ამ ფუნქციას ასე თუ ისე ინარჩუნებდა… სამწუხაროა, რომ XIX საუკუნის ბოლოს, როდესაც რკინიგზა გაჰყავდათ და იყო აფეთქებები, ციხისძირის ნაწილი დაინგრა. ლოდებით და ნანგრევებით კი ბათუმში პორტი ააშენეს.

აქვეა ასევე ლიმონარიუმი, რომელიც სწორედ გასული საუკუნის 30-იან წლებში შეიქმნა, რამაც ციხის არქიტექტურა ნაწილობრივ შეიწირა. საბჭოთა ეპოქაში მიღებულმა ამ გადაწყვეტილებამ ციხის გარეგნული იერსახე დაამახინჯა. ახლა აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის სააგენტო ცდილობს, ის, რაც არის დღემდე შემორჩენილი, დაიცვას, სიცოცხლე შეუნარჩუნოს ძეგლს და მომავალ თაობებს დაუტოვოს. ამისთვის იქ საკონსერვაციო და სარეაბილიტაციო სამუშაოები მიმდინარეობს.

საინტერესოა, რომ პეტრას ლოკალიზაციის საკითხი და მისი გაიგივება ციხისძირთან, მეცნიერებში დავის საგანს წარმოადგენდა. მეცნიერთა ნაწილი მიიჩნევდა, რომ წერილობით წყაროებში მოხსენიებული პეტრას ციხე, შესაძლებელია თურქეთის ტერიტორიაზე ყოფილიყო, ნაწილი ფიქრობდა, რომ უფრო ჩრდილოეთით უნდა არსებულიყო, შავი ზღვის გასწვრივ. პეტრა-ციხისძირის იდენტურობის საკითხის გასარკვევად გადაწყდა, რომ შექმნილიყო მუდმივმოქმედი არქეოლოგიური ექსპედიცია და დაწყებულიყო არქეოლოგიური კვლევა-ძიება. აღმოჩენებმა უტყუარად დაადასტურეს პეტრა-ციხისძირის იგივეობა. ამ მხრივ დიდია ჩვენი დიდი მეცნიერების ღვაწლი...

2016 წლიდან კი შევქმენით მუდმივმოქმედი ექსპედიცია. მისი პირველი ხელმძღვანელი გახლდათ არქეოლოგი დავით მინდორაშვილი, 2020 წლიდან, დღემდე სამეცნიერო-კვლევით სამუშაოებს უძღვება არქეოლოგი გიორგი თავამაიშვილი. საინტერესო კვლევებისთვის და აღმოჩენებისთვის მუდმივად მზად ვართ.