"უსამართლოდ გინებისთვის" დამნაშავე 10 ათასი თეთრის გადახდით ისჯებოდა... - რას საერო სასჯელები არსებობდა გაერთიანებული საქართველოს სამეფოში (XI-XIII სს.)?

სამართლის ისტორიაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია დასჯის კონკრეტულ საშუალებებს - სასჯელებს. ეს უძველესი დროიდან გავრცელებული სამართლებრივი ბერკეტია, რომელსაც საუკუნეების განმავლობაში მიმართავდნენ დამნაშავის პასუხისგებაში მისაცემად. სასჯელი დღემდე რჩება ბოროტმოქმედის დასჯის ყველაზე გავრცელებულ საშუალებად.

ძველ ქართულ სამართალში სასჯელის რამდენიმე სახის გამოყოფა შეიძლება. მათ შორის არის კერძო, საერო (საჯარო) და საეკლესიო სასჯელები. კერძო და საეკლესიო სასჯელებისგან განსხვავებით, შუა საუკუნეების საქართველოში საჯარო (საერო) სასჯელები ფართოდ, მთელი ქვეყნის მასშტაბით, შედარებით გვიან დამკვიდრდა. ფეოდალურ საზოგადოებაში დიდი დრო სჭირდებოდა სახელმწიფოს მიერ დამნაშავეთა დასჯისა და გასამართლების საქმის ხელში აღებას, ვინაიდან ეს პრეროგატივა ფეოდალების მიერ იყო უზურპირებული. კონკრეტულ მამულში კერძო ფეოდალი წყვეტდა თავისი ქვეშევრდომების დასჯასა და შეწყალებას. ამას, პირობითად, კერძო სამართალს უწოდებენ. როცა სასჯელი კერძო პირის მიერ არის ინიცირებული, შესაბამისად, სასჯელი კვალიფიცირდება, როგორც "კერძო სასჯელი". საქართველოს ხელისუფლების მიერ ქვეყნის ცენტრალიზაციამ ამგვარი პრაქტიკა შეამცირა, ხოლო სახელმწიფოს მეტი საშუალება მიეცა, მთელი ქვეყნის მასშტაბით თავად განეხორციელებინა სადამსჯელო ღონისძიებები. სწორედ საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მიერ ინიცირებული საერო ანუ საჯარო სასჯელები წარმოადგენს ჩვენს მთავარ განსახილველ თემას.

საქართველოში სასჯელი მრავალი სახის იყო. სასჯელების ნაწილი გულისხმობდა დამნაშავისთვის რამე ტანჯვის მიყენებას, მის ცემას, სხეულის რომელიმე ნაწილის მოკვეთას, დასახიჩრებასა და დაზიანებას. ყველაფერი ეს სათანადოდ აისახა სასჯელის ცნების გამომხატველ სიტყვებში - "ტანჯვა", "სატანჯველი", "პატიჟი" და ა.შ.

შუა საუკუნეებში საქართველოში დასჯის პოლიტიკის ჩამოყალიბება მთელ რიგ ფაქტორებზე იყო დამოკიდებული. - ივანე ჯავახიშვილს აღნიშნული აქვს, რომ ძველ ქართულ მართლმსაჯულებას განსაზღვრული სასჯელთა სისტემა ჰქონდა. იგი წერს: "სასჯელთა ერთი ჯგუფი ქონებრივი თვისებისა იყო, მეორე ჯგუფი დამნაშავის თავისუფლების აღკვეთისათვის იყო განკუთვნილი, მესამე გვემითი იყო, მეოთხე გაპატიჟება და მეხუთე კი დამნაშავის სიცოცხლის მოსპობა".

ქართული სამართლის ცნობილ ძეგლს, ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნს დართული აქვს ე.წ. ბაგრატ კურაპალატის სამართალი, უფრო სწორად, სამართლის წიგნის ფრაგმენტი, რომელიც 61 მუხლისგან შედგება (99-160). მასში მოყვანილია შემდეგი სახის დანაშაული: მკვლელობა (117, 135, 150, 159, 160); სხეულის დაზიანება (106-109); ცილისწამება, სქესობრივი დანაშაული, ქალის მოტაცება, ცოლის დაგდება, გაძარცვა, ქურდობა, ღალატი, თვითნებობა და სხვა.

სამართლის წიგნის ფრაგმენტში ვკითხულობთ, რომ თუ ვინმე დიდებულთაგანი ეპისკოპოსს სიტყვიერ შეურაცხყოფას მიაყენებდა, დამნაშავე დიდებული დაისჯებოდა ორმოცი ათასი თეთრის გადახდით და "დიდად შეხუეწით".

"დიდად შეხუეწა" აქ დამოუკიდებელი საჯარო, სახელმწიფო სასჯელია, რომელიც თან სდევს კერძო სასჯელს, სისხლის დაურვებას. შეხვეწნა იხსენიება, როგორც სასჯელის სახეობა რამდენიმე მუხლში (106, 107, 108).

"თუ ეპისკოპოზსა დიდებულმან აგინოს, ორმოცი ათასი თეთრი დაუურვოს და დიდად შეხუეწით" (106).

"თუ ეპისკოპოზსა აზნაურმან აგინოს, დიდითა შეხუეწითა ოცი ათასი თეთრი დააურვოს" (107).

"თუ აზნაურმან ანუ დიდებულმან მღვდელსა აგინოს, ანუ უქუემოესმან, მესამედი სისხლისაი დაუურვოს და დიდად შეეხუეწოს" (108).

ნათელია, რომ სასულიერო პირთა პატივსა და ღირსებას ქართველი კანონმდებელი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა. სისხლის სამართლებრივ ჯარიმასთან ერთად, დამნაშავეს ბოდიშის მოხდაც ეკისრებოდა. სწორედ დანაშაულის მონანიებისა და ბოდიშის მოხდის ეს განსაკუთრებული სახეობა იყო "შეხვეწა".

რაც შეეხება "დიდად შეხვეწას", ეს უნდა ყოფილიყო ბოდიშის მოხდის განსაკუთრებით მძიმე ფორმა, რადგან მას კანონმდებელი სხვანაირად არ მოიხსენიებდა. "შეხვეწა", "შეხვეწილობა" ქართული ფეოდალური ყოფისთვის დამახასიათებელი მოვლენა იყო, სწორედ აქედან არის წარმოშობილი "შეხვეწილი". ეს უკანასკნელი კი ნიშნავს იმ პირს, რომელმაც მოინანია, ბოდიში მოიხადა და შეევედრა. კანონმდებელი აგრეთვე საუბრობს "უსამართლოდ გინებაზე". ასეთი დანაშაულისთვის პირი ისჯებოდა 10 ათასი თეთრის გადახდით (127).

ცალკე აღსანიშნავია "დიაცის გინება". ამ შემთხვევაში სასჯელი მკაცრი იყო დაწესებული. მხედველობაში მიიღებოდა შეურაცხყოფილი და შეურაცხმყოფელი მხარეების წოდებრივი მდგომარეობა ("საპატიობა") (130).

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნში ასევე ვკითხულობთ: "მეკობრისა და ზედა დამსხმელის სისხლი არ არის" (138). ე.ი. მეკობრისა და "ზედა დამსხმელის" მოკვლისთვის მკვლელი პასუხს არ აგებდა. გააგრძელეთ კითხვა