ბევ­რმა არ იცის, რომ ამე­რი­კა­ში თეთ­რი მო­ნე­ბიც ჰყავ­დათ და სწო­რედ მათ და­აწ­ვათ მხრებ­ზე ახა­ლი სამ­ყა­როს პირ­ველ კო­ლო­ნი­ა­თა მშე­ნებ­ლო­ბე­ბის მთე­ლი სიმ­ძი­მე (შავ­კა­ნი­ა­ნე­ბი მათ მოგ­ვი­ა­ნე­ბით შე­უ­ერ­თდნენ). ეს თეთ­რი მო­ნე­ბი ირ­ლან­დი­ე­ლე­ბი იყ­ვნენ.

ინ­გლი­სურ გე­მებს დიდი რა­ო­დე­ნო­ბით "ადა­მი­ა­ნუ­რი სა­ქო­ნე­ლი" გა­დაჰ­ყავ­დათ რო­გორც ჩრდი­ლო­ეთ, ასე­ვე სამ­ხრეთ ამე­რი­კა­ში. ასი ათა­სო­ბით მა­მა­კა­ცი, ქალი და პა­ტა­რა ბავ­შვე­ბიც კი... აჯან­ყე­ბის, ან ბრძა­ნე­ბე­ბის შე­უს­რუ­ლებ­ლო­ბის შემ­თხვე­ვა­ში მათ სას­ტი­კად სჯიდ­ნენ.

არ არის სა­ჭი­რო ყვე­ლა სის­ხლი­ან გა­რე­მო­ე­ბა­თა ჩა­მოთ­ვლა - ჩვენ ხომ ძა­ლი­ან კარ­გად ვი­ცით აფ­რი­კე­ლი მო­ნე­ბით ვაჭ­რო­ბის ბო­რო­ტე­ბა­ნი. მაგ­რამ ახლა სა­უ­ბა­რი განა აფ­რი­კელ მო­ნებ­ზეა? მე­ფე­ებ­მა ჯე­იმზ მე­ო­რე სტი­უ­არ­ტმა (1685-1688) და მა­მა­მის­მა ჩარლზ პირ­ველ­მა (1625-1649) ირ­ლან­დი­ელ­თა და­მო­ნე­ბით ბევ­რი რამ ჩა­ი­დი­ნეს მო­ნო­ბის და­კა­ნო­ნე­ბის­თვის. უახ­ლო­ე­სი მე­ზობ­ლე­ბის დეჰუ­მა­ნი­ზა­ცი­ის პრაქ­ტი­კას კი სა­თა­ვე და­უ­დო ლორდ-პრო­ტექ­ტორ­მა ოლი­ვერ კრომ­ველ­მა (1653-1658). კრომ­ვე­ლის ლაშ­ქრო­ბა ირ­ლან­დი­ა­ში ირ­ლან­დი­ელ­თა ერთ-ერთი ყვე­ლა­ზე ცნო­ბილ გე­ნო­ცი­დად იქცა. თუ 1641 წელს ირ­ლან­დი­ა­ში 1,5 მლნ ადა­მი­ა­ნი ცხოვ­რობ­და, 1652 წლის­თვის 850 ათა­სი მცხოვ­რე­ბი დარ­ჩა, ამას­თან, მათ­გან 150 ათა­სი ინ­გლი­სე­ლი კო­ლო­ნის­ტი გახ­ლდათ, ანუ ირ­ლან­დი­ელ­მა ხალ­ხმა მო­სახ­ლე­ო­ბის 50-56% და­კარ­გა.

ირ­ლან­დი­ე­ლე­ბით ვაჭ­რო­ბა მა­შინ და­ი­წყო, როცა ჯე­იმზ მე­ო­რემ 30 000 ირ­ლან­დი­ე­ლი ტუ­სა­ღი ამე­რი­კა­ში მო­ნე­ბად გა­ყი­და. მის­მა 1625 წლის პროკ­ლა­მა­ცი­ამ და­ა­კა­ნო­ნა ირ­ლან­დი­ე­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი პა­ტიმ­რე­ბის სა­ზღვარ­გა­რეთ გაგ­ზავ­ნა და მათი გა­ყიდ­ვა ინ­გლი­სე­ლი მო­ა­ხალ­შე­ნე­ე­ბით­ვის ვესტ-ინ­დო­ეთ­ში. XVII სა­უ­კუ­ნის შუა წლებ­ში ირ­ლან­დი­ელ მო­ნებს ყვე­ლა­ზე ხში­რად ან­ტი­გუ­ა­სა და მონ­სე­რატ­ში ყიდ­დნენ. შე­დე­გად, მონ­სე­რა­ტის მთე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის 70%-ს ირ­ლან­დი­ე­ლი მო­ნე­ბი შე­ად­გენ­დნენ. მალე ირ­ლან­დია "ადა­მი­ა­ნუ­რი სა­ქო­ნე­ლის" უმ­სხვი­ლე­სი წყა­რო გახ­და ინ­გლი­სე­ლი მო­ა­ხალ­შე­ნე­ე­ბის­თვის, ანუ ახა­ლი სამ­ყა­როს პირ­ვე­ლი მო­ნე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა თეთრკა­ნი­ა­ნე­ბი იყ­ვნენ.

1652-1689 წლე­ბის პე­რი­ოდ­ში სა­ვა­რა­უ­დოდ, 50 000-ზე მეტი ირ­ლან­დი­უ­რი წარ­მო­შო­ბის მა­მა­კა­ცი, ქალი და ბავ­შვი ბრი­ტა­ნე­თის იმ­პე­რი­ის კო­ლო­ნი­ებ­ში ბარ­ბა­დოს­ზე და ვირ­ჯი­ნი­ა­ში პლან­ტა­ცი­ებ­ში მო­ნე­ბად სა­მუ­შა­ოდ ძა­ლით გა­და­იყ­ვა­ნეს. სხვა სამ­ხედ­რო ტყვე­ე­ბიც, ასე­ვე პო­ლი­ტი­კუ­რი დი­სი­დენ­ტე­ბი, და­პა­ტიმ­რე­ბუ­ლე­ბი უელ­სი­სა და შოტ­ლან­დი­ის და­პყრო­ბილ რე­გი­ო­ნებ­ში - ყვე­ლა­ნი მო­ნე­ბად გაგ­ზავ­ნეს ბარ­ბა­დოს­ზე სა­მუ­და­მო სა­ცხოვ­რებ­ლად. ყო­ვე­ლი­ვე ამან სა­შუ­ა­ლე­ბა მის­ცა კრომ­ველს მო­ე­შო­რე­ბი­ნა ნე­ბის­მი­ე­რი მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე ელე­მენ­ტი და ამას­თან გა­ე­ჩი­ნა კარ­გი შე­მო­სავ­ლის წყა­რო მათი გა­ყიდ­ვით პლან­ტა­ცი­ე­ბის მფლო­ბელ­თათ­ვის.

ბარ­ბა­დოს­ზე გა­დაყ­ვა­ნი­ლი თეთრკა­ნი­ა­ნი პა­ტიმ­რე­ბის წილი იმ­ხე­ლა იყო, რომ 1701 წლის­თვის კუნ­ძულ­ზე არ­სე­ბუ­ლი და­ახ­ლო­ე­ბით 25 000 მო­ნი­დან, 21 700 ევ­რო­პუ­ლი წარ­მო­შო­ბის იყო.

დღეს ბევ­რი ერი­დე­ბა ირ­ლან­დი­ე­ლი მო­ნე­ბის მოხ­სე­ნი­ე­ბას ნამ­დვი­ლი ტერ­მი­ნით - "მონა". მათ­თან და­კავ­ში­რე­ბით იყე­ნე­ბენ ტერ­მინს "სა­კონ­ტრაქ­ტო მსა­ხუ­რე­ბი". თუმ­ცა უმ­რავ­ლეს შემ­თხვე­ვა­ში XVII-XVIII სა­უ­კუ­ნებ­ში ირ­ლან­დი­ე­ლებს სწო­რედ მო­ნე­ბად, რო­გორც ჩვე­უ­ლებ­რივ პი­რუ­ტყვს ისე ჰყიდ­დნენ. ამ დროს ვაჭ­რო­ბა აფ­რი­კე­ლი მო­ნე­ბით მხო­ლოდ იწყე­ბო­და.

XVII სა­უ­კუ­ნის ბო­ლოს აფ­რი­კე­ლი მონა ძა­ლი­ან ძვი­რი - 50 გირ­ვან­ქა სტერ­ლინ­გი ღირ­და. ირ­ლან­დი­ე­ლი მონა გა­ცი­ლე­ბით ნაკ­ლე­ბი ღირ­და - არა­უ­მე­ტეს 5 გირ­ვან­ქი­სა. თუ ირ­ლან­დი­ელ მო­ნას პატ­რო­ნი ამათ­რა­ხებ­და, და­ღა­რავ­და და სიკ­ვდი­ლამ­დე სცემ­და, ეს და­ნა­შა­უ­ლად არ ით­ვლე­ბო­და. მისი სიკ­ვდი­ლი ზა­რა­ლის მუხ­ლში გა­დი­ო­და, თუმ­ცა გა­ცი­ლე­ბით ნაკ­ლე­ბის, ვიდ­რე ძვი­რი შავ­კა­ნი­ა­ნის მკვლე­ლო­ბა.

ინ­გლი­სე­ლი მო­ნათ­მფლო­ბე­ლე­ბი ირ­ლან­დი­ე­ლი ქა­ლებს იყე­ნებ­დნენ სა­კუ­თა­რი სი­ა­მოვ­ნე­ბი­სა და შე­მო­სავ­ლის­თვის. მო­ნე­ბის შვი­ლე­ბიც მო­ნე­ბი იყ­ვნენ, რომ­ლე­ბიც ამ­რავ­ლებ­დნენ თა­ვი­სი ბა­ტო­ნის ქო­ნე­ბას. ისეთ შემ­თხვე­ვა­შიც კი, თუ ირ­ლან­დი­ე­ლი ქალი რა­ღაც გზით მი­ი­ღებ­და თა­ვი­სუფ­ლე­ბას, მისი შვი­ლე­ბი ბა­ტო­ნის მო­ნე­ბად რჩე­ბოდ­ნენ. ამი­ტომ, ირ­ლან­დი­ე­ლი დე­დე­ბი, გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის შემ­თხვე­ვა­შიც კი იშ­ვი­ა­თად ტო­ვებ­დნენ შვი­ლებს და მო­ნო­ბა­ში რჩე­ბოდ­ნენ.

ინ­გლი­სე­ლე­ბი ფიქ­რობ­დნენ, უკეთ რო­გორ გა­მო­ე­ყე­ნე­ბი­ნათ ეს ქა­ლე­ბი (ხში­რად, უკვე 12 წლის გო­გო­ნე­ბი) შე­მო­სავ­ლის გა­საზ­რდე­ლად. მათ და­ი­წყეს ირ­ლან­დი­ე­ლი ქა­ლე­ბი­სა და გო­გო­ნე­ბის შეჯ­ვა­რე­ბა აფ­რი­კელ მა­მა­კა­ცებ­თან, რათა მი­ე­ღოთ სხვა­ნა­ი­რი კა­ნის ფე­რის მქო­ნე მო­ნე­ბი. ბარ­ბა­დოს­ზე არ­სე­ბუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი არ­ქი­ვე­ბი აჩ­ვე­ნებს, ზო­გი­ერ­თი პლან­ტა­ტო­რი იქამ­დე მი­ვი­და, რომ და­ი­წყეს რა­სე­ბის შეჯ­ვა­რე­ბის პრო­ცე­სის სის­ტე­მა­ტი­ზე­ბა "სა­ჯი­შე ფერ­მე­ბის" სა­შუ­ა­ლე­ბით, შე­რე­უ­ლი რა­სის ბავ­შვე­ბის გამ­რავ­ლე­ბის მიზ­ნით. ახა­ლი მუ­ლა­ტე­ბი უფრო ძვი­რი ღირ­დნენ, ვიდ­რე ირ­ლან­დი­ე­ლი მო­ნე­ბი, რაც სა­შუ­ა­ლე­ბას აძ­ლევ­და მო­ა­ხალ­შე­ნე­ებს, აღარ ეყი­დათ აფ­რი­კე­ლი მო­ნე­ბი და და­ე­ზო­გათ ფული. ირ­ლან­დი­ე­ლი ქა­ლე­ბი­სა და შავ­კა­ნი­ა­ნე­ბის შეჯ­ვა­რე­ბის პრაქ­ტი­კა რამ­დე­ნი­მე ათწლე­უ­ლი გრძელ­დე­ბო­და და იმ­დე­ნად ფარ­თოდ გავ­რცელ­და, რომ 1681 წელს მი­ღე­ბუ­ლი იქნა კა­ნო­ნი "გა­სა­ყი­დი მო­ნე­ბის წარ­მო­ე­ბის მიზ­ნით ირ­ლან­დი­ე­ლი მონა-ქა­ლე­ბი­სა და აფ­რი­კე­ლი მონა-მა­მა­კა­ცე­ბის შეჯ­ვა­რე­ბის აკ­რძალ­ვის შე­სა­ხებ" - მოკ­ლედ, ეს ამ­ბა­ვი მხო­ლოდ იმი­ტომ შე­წყდა, რომ ხელს უშ­ლი­და მო­ნე­ბით მო­ვაჭ­რე კომ­პა­ნი­ებს მო­გე­ბის მი­ღე­ბა­ში.

ბარ­ბა­დო­სი­სა და ან­ტი­გუ­ას დღე­ვან­დე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა - ყა­ვის­ფე­რი მუ­ლა­ტე­ბი ძი­რი­თა­დად, წარ­მო­ად­გე­ნენ წარ­სულ­ში აფრო-ირ­ლა­დი­უ­ლი ძა­ლა­დობ­რი­ვი შეჯ­ვა­რე­ბის შე­დეგს. ბარ­ბა­დო­სის ყვე­ლა­ზე ცნო­ბი­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლის, სუ­პერ­ვას­კვლავ რი­ა­ნას ძარ­ღვებ­ში ირ­ლან­დი­უ­რი სის­ხლი­ცაა; მისი მამა ირ­ლან­დი­ე­ლი­სა და აფ­რი­კე­ლის შთა­მო­მა­ვა­ლია.

დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ბარ­ბა­დო­სის ირ­ლან­დი­ელ მო­ნა­თა რა­ო­დე­ნო­ბამ მკვეთ­რი კლე­ბა და­ი­წყო. ნა­წი­ლობ­რივ იმი­ტომ, რომ ჩაყ­ვა­ნი­დან მა­ლე­ვე ბევ­რი იღუ­პე­ბო­და მძი­მე შრო­მის გამო და ასე­ვე შავ­კა­ნი­ა­ნებ­თან რა­სობ­რი­ვი შე­რე­ვის შე­დე­გად.

ინ­გლი­სი კი­დევ ერთ სა­უ­კუ­ნე­ზე მეტი ხნის მან­ძილ­ზე აგ­რძე­ლებ­და ათო­ბით ათა­სი ირ­ლან­დი­ე­ლი მო­ნის გა­და­ზიდ­ვას. მხო­ლოდ 1798 წლის ირ­ლან­დი­ელ­თა აჯან­ყე­ბის შემ­დეგ ათა­სო­ბით ირ­ლან­დი­ე­ლი მონა გა­ი­ყი­და ორი­ვე ამე­რი­კა­სა და ავ­სტრა­ლი­ა­ში. ერთი იგ­ლი­სუ­რი გე­მი­დან კი ატ­ლან­ტის ოკე­ა­ნე­ში 1302 ცო­ცხა­ლი მონა გა­და­ყა­რეს საკ­ვე­ბის მა­რა­გის სიმ­ცი­რის გამო.

ირ­ლან­დი­ე­ლებ­მა შავ­კა­ნი­ან­თა თა­ნას­წო­რად, ხოლო XVII სა­უ­კუ­ნე­ში მე­ტა­დაც, სრუ­ლად გა­მოს­ცა­დეს მო­ნო­ბის კოშ­მა­რი. მხო­ლოდ 1839 წელს გა­და­წყვი­ტა ინ­გლის­მა მო­ნათ­ვაჭ­რო­ბის შე­წყვე­ტა. თუმ­ცა ეს არ უშ­ლი­და ხელს ინ­გლი­სელ მე­კობ­რე­ებს გა­ეგ­რძე­ლე­ბი­ნათ იგი­ვე საქ­მი­ა­ნო­ბა. თუმ­ცა ახა­ლი კა­ნო­ნი გახ­და პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯი ირ­ლან­დი­ურ კოშ­მა­რულ სა­ტან­ჯვე­ლით დას­რუ­ლე­ბის გზა­ზე.

მაგ­რამ წარ­მო­იდ­გი­ნეთ, რომ თა­ვი­სი უახ­ლო­ე­სი მე­ზობ­ლე­ბის მი­მართ ამ ბო­რო­ტე­ბებს ინ­გლი­სე­ლებ­მა მო­უ­ძებ­ნეს გა­მარ­თლე­ბა რა­სობ­რი­ვი თე­ო­რი­ის მოხმო­ბით. აი, რას წერ­და 1899 წლის ინ­გლი­სუ­რი ჟურ­ნა­ლი "ჰარ­პერს უიკ­ლი":

"იბე­რი­ე­ლე­ბი თავ­და­პირ­ვე­ლად მი­ე­კუთ­ვნე­ბოდ­ნენ აფ­რი­კულ რა­სას, რო­მე­ლიც ათა­სო­ბით წლის შემ­დეგ ეს­პა­ნე­თის გავ­ლით გავ­რცელ­და და­სავ­ლეთ ევ­რო­პა­ში. მათი შთა­მო­მავ­ლე­ბის აღ­მო­ჩე­ნა ხდე­ბა ყორ­ღა­ნებ­ში ან დაკ­რძალ­ვის ად­გი­ლებ­ში, ამ ქვეყ­ნე­ბის სხვა­დას­ხვა ნა­წი­ლებ­ში. თა­ვის ქა­ლე­ბი და­ბა­ლი, წინ გა­მო­წე­უ­ლი ქვე­დაყ­ბით. მათ მო­აღ­წი­ეს ირ­ლან­დი­ა­ში და შე­ე­რევ­ნენ ად­გი­ლობ­რი­ვებს და­სავ­ლეთ­სა და სამ­ხრეთ­ში, რომ­ლე­ბიც სა­ვა­რა­უ­დოდ თა­ვად წარ­მო­ად­გენ­დნენ უმ­დაბ­ლეს რა­სას და მო­დი­ოდ­ნენ ქვის ხა­ნის ვე­ლუ­რე­ბის­გან. ისი­ნი, და­ნარ­ჩე­ნი სამ­ყა­როს­გან იზო­ლა­ცი­ის გამო, სი­ცო­ცხლის­თვის ჯან­საღ ბრძო­ლა­ში არას­დროს გა­მო­უ­დევ­ნი­ათ და ამ­რი­გად, ბუ­ნე­ბის კა­ნო­ნე­ბის თა­ნახ­მად, მათ გა­უ­თა­ვი­სუფ­ლეს ად­გი­ლი უმაღ­ლეს რა­სებს".

"მაგ­რამ რა­ტომ არა­ფერს ჰყვე­ბი­ან ყო­ვე­ლი­ვე ამის შე­სა­ხებ ჩვენს სა­ხელ­მწი­ფო და კერ­ძო სკო­ლებ­ში? რა­ტომ არ არის ეს წიგ­ნებ­ში ის­ტო­რი­ის შე­სა­ხებ? რა­ტომ ამ­ბო­ბენ ამის თა­ო­ბა­ზე ასე იშ­ვი­ა­თად მა­სობ­რი­ვი ინ­ფორ­მა­ცი­ის სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბი? ნუთუ ასო­ბით ათა­სი ირ­ლან­დი­ე­ლი მსხვერ­პლი არ არის გახ­სე­ნე­ბის ღირ­სი? თუ მათ ის­ტო­რი­ა­საც იგი­ვე უნდა და­ე­მარ­თოს რაც მათ ბა­ტო­ნებს სურ­დათ? სრუ­ლი გაქ­რო­ბა, თით­ქოს ეს ყო­ვე­ლი­ვე არა­სო­დეს მომ­ხდა­რა? ვერც ერთი და­ზა­რა­ლე­ბულ­მა ირ­ლან­დი­ელ­მა ვერ მო­ა­ხერ­ხა დაბ­რუ­ნე­ბო­და მშობ­ლი­ურ ნა­პი­რებს, რათა მო­ე­ყო­ლა თა­ვი­სი ტან­ჯვის შე­სა­ხებ. ეს და­კარ­გუ­ლი მო­ნე­ბია, ისი­ნი, ვი­საც და­ვი­წყე­ბის ფარ­და გა­და­ა­ფა­რა ის­ტო­რი­ამ და ჩას­წო­რე­ბულ­მა ის­ტო­რი­ის წიგ­ნებ­მა.

დღე­ის­თვის ბარ­ბა­დო­სის შავ­კა­ნი­ან ად­გი­ლობ­რივ­თა შო­რის რჩე­ბა მომცრო თემი, რო­მე­ლიც მო­ი­ცავს ირ­ლან­დი­ე­ლი მო­ნე­ბის შთა­მო­მავ­ლებს. ირ­ლან­დი­ელ ყო­ფილ მო­ნა­თა თემი წარ­მო­ად­გენს ჯაჭ­ვე­ბით და­ბორ­კი­ლი კელ­ტი წი­ნაპ­რე­ბის ტრა­გი­კუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის ცო­ცხალ მოწ­მო­ბას. შავ­კა­ნი­ა­ნი ბარ­ბა­დო­სე­ლე­ბი მათ "წი­თელ ფე­ხებს" ეძა­ხი­ან. ეს იმ­თა­ვით­ვე და­მამ­ცი­რე­ბე­ლი მეტ­სა­ხე­ლი იყო და წარ­მოდ­გე­ბო­და პირ­ვე­ლი თეთრკა­ნი­ა­ნი მო­ნე­ბის წით­ლად დამ­წვა­რი კი­დუ­რე­ბის­გან, რომ­ლე­ბიც ვერ უძ­ლებ­დნენ კა­რი­ბის ტრო­პი­კულ კლი­მატს.

ამ­ჟა­მად თემი, რო­მე­ლიც და­ახ­ლო­ე­ბით 400 ადა­მი­ანს ით­ვლის, კუნ­ძუ­ლის ჩრდი­ლო-აღ­მო­სავ­ლეთ ნა­წილ­ში ცხოვ­რობს და წმინ­და იო­ა­ნეს ეკ­ლე­სი­ის მრევლს წარ­მო­ად­გენს. თემი ენერ­გი­უ­ლად ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბა რა­სობ­რივ შე­რე­ვას მრა­ვალ­რი­ცხო­ვან შავ­კა­ნი­ან მო­სახ­ლე­ო­ბას­თან. ისი­ნი თავს ძი­რი­თა­დად ირ­ჩე­ნენ ნა­ტუ­რა­ლუ­რი სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბით და თევ­ზა­ო­ბით. ისი­ნი წარ­მო­ად­გე­ნენ სი­ღა­ტა­კემ­დე მიყ­ვა­ნილ ადა­მი­ან­თა ჯგუფს თა­ნამ­დე­რო­ვე ბარ­ბა­დოს­ზე.

დუ­და­ნა ზა­ქა­რა­ია

AMBEBI.GE

წყა­რო: მონ­რე­ა­ლე­ლი კა­ნა­დე­ლი ის­ტო­რი­კო­სის სტა­ტია თეთ­რი მო­ნე­ბის სე­სა­ხებ ამე­რი­კულ კო­ლო­ნი­ებ­ში.