საფეხბურთო მოედანი, როგორც ბრძოლის ველი - რატომ არის მაროკოელებისთვის ფრანგებთან დაპირისპირება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი
პორტუგალიასთან გამარჯვების შემდეგ, ევროპის რამდენიმე ქალაქში მაროკოს ფანებმა არეულობა მოაწყვეს. ყველაზე დიდი არეულობა კი პარიზში იყო.
საფრანგეთის დედაქალაქში 20 ათასამდე გულშემატკივარი გამოვიდა. მათი მშვიდობიანი ნაწილი პორტუგალიასთან გამარჯვებას ზეიმობდა, ყვიროდნენ და საყვარელი ფეხბურთელების სახელებს სკანდირებდნენ, უფრო ექსტრემისტულად განწყობილები კი მაღაზიის ვიტრინებს ამსხვრევდნენ და პოლიციას უტევდნენ. საპასუხოდ ძალოვნებმა ცრემლსადენი გაზი გამოიყენეს. BFMTV-ის მონაცემებით, პოლიციამ 42 დამნაშავე დააკავა, Le Parisen-ი 70 დაკავებულზე წერდა.
შემთხვევითი არ არის, რომ პარიზი მაროკოელი ფანების გიჟური ზეიმის ცენტრად იქცა. საფრანგეთში მაროკოელების ყველაზე დიდი დიასპორა ცხოვრობს. 2012 წელს ჩატარებული კვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ იქ მცხოვრებ 1.5 მილიონ ადამიანს მაროკოდან აქვს ფესვები. 2019 წლის მონაცემებით საფრანგეთში მაროკოს 755 ათასი მოქალაქე ცხოვრობს, მაროკოზე მეტი მხოლოდ ალჟირელები არიან - 807 ათასი.
დემოგრაფია ფეხბურთზეც მოქმედებს. 2018 წლის მსოფლიო ჩემპიონატზე მაროკოს ეროვნულ ნაკრებში საფრანგეთში დაბადებული 10 ფეხბურთელი ასპარეზობდა. 2022 წლის მსოფლიო ჩემპიონატზე ასეთი მხოლოდ ორია, თუმცა 5 ფეხბურთელი ფრანგულ კლუბში თამაშობს.
- საიდან გაჩნდნენ მაროკოელები საფრანგეთში და ბედნიერები არიან თუ არა ამ კავშირით?
ევროპელები დიდი მიზნებითა და ამბიციებით აფრიკაში ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში გამოჩნდნენ. კონტინენტი მათთვის ბევრი რამით იყო მიმზიდველი, განსაკუთრებით კი ბუნებრივი რესურსებით.
1870 წელს ევროპელები უცხო მიწების 10%-ს აკონტროლებდნენ, 1914-ში უკვე - 90%-ს. დამოუკიდებლები დარჩნენ ეთიოპია (1960 წლამდე) და ლიბერია. ტერიტორიების განაწილების დროს, ერთმანეთში რომ არ მოსვლოდათ კონფლიქტი, 1884 წელს ევროპელებმა ბელგიის კონფერენცია მოიწვიეს. იქ გავლენის სფეროები განსაზღვრეს და კოლონიზაციის პრინციპებზე შეთანხმდნენ.
აფრიკის დაპატრონებაზე 7 სახელმწიფოს ჰქონდა პრეტენზია, თუმცა ყველაზე წარმატებული საფრანგეთი აღმოჩნდა. 1830 წელს მან ალჟირი, 1881 წელს - ტუნისი დაიპყრო. პირველი მსოფლიო ომის დაწყების წინ კი მისი ტერიტორიები ხმელთაშუა ზღვიდან ანგოლამდე იყო გადაჭიმული. ყველაზე ტკბილი ნაწილი მაროკო იყო, თუმცა საკმაოდ რთულად მოუწიათ მათი დამორჩილება.
- ჯერ საფრანგეთი მაროკოს "ფლობაზე“ სხვა ევროპულ ქვეყნებს შეუთანხმდა გარკვეულ პირობებზე. მაგალითად, ფრანგებმა ინგლისელების უფლებები აღიარეს ეგვიპტეზე, იტალიელების - ლიბიის ერთ-ერთ პროვინცია, ესპანელების კი მაროკოს ჩრდილო სანაპიროს ქალაქებზე.
შემდეგ საფრანგეთმა მაროკო ფინანსურად დამოკიდებული გახადა. ადგილობრივ სულთანი უზარმაზარი პროცენტით სესხულობდა ფულს, შემდეგ საბაჟო გადასახადის 60%-ს ითხოვდა, რომელიც ქვეყნის შემოსავლის უდიდესი ნაწილი იყო.
ქვეყანა სულ უფრო და უფრო ექვემდებარებოდა საფრანგეთის გავლენას. 1905 წელს ფრანგები მაროკოში ჩავიდნენ, სურდათ საკუთარი ბანკის დაარსება, უნდოდათ შეექმნათ საპორტო პოლიციის სამსახური და რკინიგზის გაყვანაზე მოეპოვებინათ უფლებები. ეს ყველაფერი ადგილობრივი ფინანსური ნაკადების კონტროლისთვის იყო მიმართული.
ფრანგები ეფექტიანად მოქმედებდნენ, თუმცა გერმანიის ინტერესები არ გაითვალისწინეს და მათ ანგარიში არ გაუწიეს. ვილჰელმ მეორემ მაროკოს სულთანს მხარდაჭერა გამოუცხადა და თავდაცვითი კავშირის შექმნა შესთავაზა. ევროპაში აფრიკის განაწილების გამო, კინაღამ ომი დაიწყო. ახალი საერთაშორისო კონფერენციის მოწვევა მოუწიათ.
გერმანიამ იქ ვერ მიაღწია დიპლომატიურ წარმატებას, საფრანგეთმა და გერმანიამ კი თავისი გაიტანეს და მაროკოს პორტების დაბეგვრა გააგრძელეს. შეთანხმებაში ასევე განსაზღვრული იყო, რომ მაროკოში დაცული იქნებოდა ყველა ეროვნების ეკონომიკური საქმიანობის თანასწორობა. მაროკოს დაპყრობა დროებით გადაიდო.
1907 წელს მარაკეშში გააფთრებულმა ბრბომ ფრანგი ექიმი ემილ მოშანა მოკლა. მთავრობამ შეჭრისა და ჯარის შეყვანის ოპტიმალური შესაძლებლობა მიიღო. ჯარისკაცები თავიდან მაროკოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში შევიდნენ.
რამდენიმე თვის შემდეგ, მაროკოელები კოლონიზატორების გადაწყვეტილებებით კიდევ უფრო უკმაყოფილოები იყვნენ და 9 ფრანგი მუშა მოკლეს, რომლებიც რკინიგზის გაყვანაზე მუშაობდნენ. ევროპელებმა კასაბლანკის დაბომბვით უპასუხეს. ორი დღის განმავლობაში გემებით ქალაქზე იერიში გრძელდებოდა, რასაც 1.5 ათასიდან 7 ათასი მშვიდობიანი ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა. კასაბლანკას დამორჩილების შემდეგ, ქალაქსა და რეგიონში ფრანგი ჯარისკაცები შევიდნენ.
ქვეყნის დიდი ნაწილი დამოუკიდებელი იყო, თუმცა საფრანგეთი მას ფინანსურ მახეში იქცევდა. მაგალითად, ახალ სულთანს მორიგი ვალის დაბრუნება მოსთხოვა. იმ მომენტისთვის მთავრობას არ შეეძლო გადახდა, სულთანმა გამოსავლის ძიების მიზნით, ადგილობრივ ტომებს დაუწესა გადასახადები. 1911 წელს მოსახლეობამ ფესეში ამბოხი მოაწყო. საფრანგეთი ზუსტად ამ მომენტს ელოდა. როგორც ჩვენს ჩრდილოელ "ძმას“ სჩვევია, ფრანგებმაც, "საკუთარი მოქალაქეების დაცვისა და უსაფრთხოების მიზნით“ შეიარაღებული ძალები გამოიყენა და ფესი დაიპყრო, შემდეგ კიდევ რამდენიმე ქალაქი მიაყოლა.
გერმანიას ისევ არ მოეწონა საფრანგეთის ასეთი აგრესიული აქტივობა და სამხედრო გემი მაროკოს სანაპიროებისკენ დაძრა, თუმცა ინგლისის ჩარევით, გერმანელებმა აღიარეს მაროკოზე საფრანგეთის პროტექტორატი და სანაცვლოდ, კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ნაწილი მიიღეს. თუმცა შეცდნენ. გაუვალი ტროპიკები უსარგებლო აღმოჩნდა და ფაქტობრივად, ვერაფერში გამოიყენეს.
ოფიციალურად, მაროკოზე საფრანგეთის პროტექტორატი 1912 წელს დაწესდა. ფორმალურად ქვეყანა დამოუკიდებლად რჩებოდა, სულთანი მისი მმართველი იყო. ტერიტორიების ნაწილი ესპანეთმაც მიიღო. მხარეები ხელშეკრულების გასაჯაროებისგან თავს იკავებდნენ.
მაროკოელი სამხედროები ეცადნენ ფესეზე კონტროლის დაბრუნებას და მოღალატე-სულთნის დასჯას. 5 ათასმა ადგილობრივმა 1500 სამხედროსგან შემდგარ ფრანგულ გარნიზონს შეუტია, თუმცა 2 დღეში დანებდნენ. ფრანგებმა 66 ადამიანი დაკარგეს, მაროკოელებმა - დაახლოებით 600. გამარჯვებულებმა შეცდომით 42 მაროკოელი ებრაელი მოკლეს, თანაც ისე რომ არ გაერკვნენ, ვის მხარეს იყვნენ ისინი და ვის უჭერდნენ მხარს.
აჯანყების შემდეგ, ფრანგებმა დედაქალაქი რაბათში გადაიტანეს.
მიუხედავად დამოუკიდებელი სახელმწიფოს სტატუსისა, ფრანგებმა კოლონიაში საკმაოდ ბევრი უფლებები შეზღუდეს. მაროკოელებს აკერძალათ მსხვილ პოლიტიკურ კრებებზე დასწრება, არაბულ გაზეთებს არ შეეძლოთ პოლიტიკური ამბების გაშუქება.
თანდათან, ადგილობრივები ფრანგებს აღიქვამდნენ არა როგორც დამპყრობლებს, არამედ როგორც ადამიანებს, რომლებიც მათ ეკონომიკურ აღმავლობას შეუწყობდა ხელს. რეალურად, ევროპელები ნამდვილად უწყობდნენ ხელს ეკონომიკის აღმასვლას, აშენებდნენ სარკინიგზო გზებს, ავითარებდნენ ქალაქებს, ეძებდნენ ბუნებრივი რესურსების წიაღებს. თუმცა რა თქმა უნდა, მაროკოდან უფრო მეტი გაჰქონდათ და ამ ქვეყნისგან უფრო მეტს იღებდნენ, ვიდრე იქ ხარჯავდნენ.
მაროკოს თითქმის ყველა სიმდიდრესა და მიწებს ფრანგები დაეპატრონენ. "მაროკოს გენერალური კომპანია“ ფაქტობრივად ქვეყნის მფლობელი გახდა. განსაკუთრებულად აქტიურობდნენ ფოსფორიტების მოპოვებაში. ფრანგები ოცნებობდნენ მაროკო ევროპაში მარცვლეულის მთავარ მომწოდებლად გადაექციათ.
თუმცა ეს არ გამოუვიდათ. ისინი ადგილობრივი კლიმატის საკითხებში სათანადოდ არ გაერკვნენ და გვალვიან რაიონებშიც დათესეს მარცვლეული, რამდენიმე წლის განმავლობაში მინიმალურ მოსავალს იღებდნენ, ხოლო 1930 წელს კალიების შემოსევის შემდეგ, საერთოდ განადგურდა. 1912 წელს საფრანგეთი ძირითადად მაროკოს სანაპირო ზოლს აკონტროლებდა და ეტაპობრივად მიიწევდა სიღრმეებში.
წინსვლა საკმაოდ გაჭირდა, პერიოდულად ადგილობრივი ტომები ამბოხს აწყობდნენ, ხშირად მოულოდნელად ესხმოდნენ თავს და ეს ყველაფერი ფრანგების წარმატებას აჭიანურებდა.
ერთ-ერთი ყველაზე დიდი შეტაკება 1914 წელს ელ-ჰერისთან მოხდა. ბრძოლას ხშირად მოიხსენიებენ როგორც საფრანგეთის სამხედრო ისტორიაში ყველა დროის უმძიმეს მარცხს.
ქვემეხებითა და თანამედროვე იარაღით აღჭურვილმა ფრანგებმა პირადი შემადგენლობის 60% დაკარგეს. 600-ზე მეტი მებრძოლი შეწირა შეტაკებას, 170 დაიჭრა. ტომების დანაკარგი დაახლოებით, 200 ადამიანი იყო.
ქვეყანაში უსასტიკესი რეპრესიები დაიწყო, გარდა ამისა, გახშირდა მკვლელობები, გატაცებები და წამების შემთხვევები. ამას დაემატა პირველი მსოფლიო ომი, სადაც ფრანგებმა იძულებით წაიყვანეს აფრიკელები. სხვადასხვა მონაცემებით, პირველ მსოფლიო ომში 9-15 ათასი მაროკოელი დაიღუპა.
1930 წელს, სულთნის ბრძანებით, მაროკო დაიყო ბერბერებად და არაბებად. ორივე ჯგუფისთვის სხვადასხვა კანონები და შეზღუდვები ამოქმედდა. კოლონისტების აზრით, ამ გადაწყვეტილებას მოსახლეობა ორად უნდა გაეხლიჩა, თუმცა პირიქით, გააერთიანა და ერში ნაციონალისტური განწყობები აამაღლა.
ქვეყანაში მღელვარება დაიწყო, აქტივისტები იატაკქვეშა ჯგუფებად გაერთიანდნენ, ერთ-ერთი იყო - მაროკოს მოქმედებების კომიტეტი, რომელიც იატაქვეშეთს გასცდა და საჯაროდ ითხოვდა რეფორმებს.
- რეფორმები არ განხორციელდა, თუმცა ქვეყანაში გაიზარდა ოპოზიციური მოძრაობა, ხოლო 1943 წელს დამოუკიდებლობის პარტია ოფიციალურადაც გაფორმდა. ნაციონალისტები ფრანკლინ რუზველტის მხარდაჭერამ კიდევ უფრო შთააგონა. კასაბლანკას კონფერენციაზე, აშშ-ის პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, მაროკომ დამოუკიდებლობა უნდა მიიღოს.
ქვეყანაში სწრაფად იზრდებოდა ანტიფრანგული წინააღმდეგობა, ეწყობოდა აქციები, რომელსაც თან ახლდა აფეთქებები და არეულობა. საქმეში სულთანი, მუჰამედ V-ც ჩაერთო, რომელიც 1927 წლიდან მოყოლებული ფრანგების მორიონეტად ითვლებოდა. 1947 წელს სულთანს ისტორიული გამოსვლა ჰქონდა, სადაც ქვეყნის დამოუკიდებლობას ითხოვდა. კოლონიზატორებმა სენეგალის ქვეითებს ქალაქში სასაკლაოს მოწყობა დაავალეს, ისინიც დაემორჩილნენ და რამდენიმე დღე ქალაქში სროლის ხმა არ წყდებოდა. ამ შემთხვევას 180 მშვიდობიანი მოქალაქის სიცოცხლე შეეწირა.
1952 წელს ფრანგულმა დაზვერვამ მაროკოს მხარდამჭერი - ტუნისის პროფკავშირების მოხელე ფარჰატ ჰაჩედი მოკლა. კასაბლანკაში ისევ არეულობები დაიწყო, რასაც 100 ადამიანის სიცოცხლე ემსხვერპლა.
1953 წელს ფრანგებმა რადიკალურ მეთოდებს მიმართეს, მათ სულთანი, მუჰამედ V დააპატიმრეს და კორსიკაზე გაგზავნეს, იქიდან უკვე მადაგასკარში. მის ნაცვლად შორეული ნათესავი ბენ არაფა დანიშნეს. ახლად დანიშნული მმართველი მოსახლეობამ დაიწუნა, მასზე თავდასხმაც სცადეს, ტერაქტებმა კიდევ იმატა. რეპრესიები ვეღარ აჩერებდნენ მაროკოელებს. საპასუხოდ, კოლონიზატორებმა 6 ადამიანი საჯაროდ მოკლეს, რასაც ქუჩაში ათასობით ადამიანის გამოსვლა მოჰყვა.
დაძაბულობამ პიკს 1955 წელს მიაღწია, როდესაც 2 თვეში 1000 ადამიანი გარდაიცვალა. ფრანგებს პარალელურად პრობლემები ჰქონდათ ტუნისსა და ალჟირში. ეს ქვეყნებიც დამოუკიდებლობას ითხოვდნენ. სიტუაციის გამოსწორების იმედად, მათ მუჰამედ V დააბრუნეს.
1956 წლის თებერვალში სულთანმა საფრანგეთთან მოლაპარაკებები აწარმოა და პროტექტორატი გაუქმდა. აპრილში ესპანეთიც შეუერთდა გადაწყვეტილებას და აღიარა მაროკოს დამოუკიდებლობა. 66 წლის შემდეგ, მაროკო საფრანგეთთან კვლავ მჭიდროდ არის დაკავშირებული.
მაროკოელების 35% საუბრობს ფრანგულ ენაზე. მაროკოში არის სკოლები, სადაც ფრანგულად ასწავლიან, არაბული - ქვეყანაში მეორე ენაა. საფრანგეთი მაროკოელი სტუდენტებისთვის ყველაზე მიმზიდველი ადგილია.
საფრანგეთი - მაროკოს ძირითადი კრედიტორი, ინვესტორი და სავაჭრო პარტნიორია. ქვეყანაში საფრანგეთის 75 შვილობილი კომპანიაა, სადაც 80 000 ადამიანია დასაქმებული. უკანასკნელ 20 წელიწადში ქვეყნები კიდევ უფრო დაახლოვდნენ.
ავტორი: ანრი კურტანიძე