სატანჯველი შეკითხვა და ხელოვნების, როგორც სიყვარულის აღქმა - თემურ ჩხეიძის გამოსათხოვარი

ელდა იყო ჩემთვის "ფეისბუქში“ ამოკითხული დიდი რეჟისორისა და დიდი ადამიანის, ჩემი ძვირფასი ბატონი თემურ ჩხეიძის გარდაცვალების ამბავი. არადა, სულ რაღაც 2 თვის წინ თეატრისა და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტში შემთხვევით შევხვდით, მშვენივრად გამოიყურებოდა. დიდი ხნის უნახავი გვყავდა ერთმანეთი და ძალიან გავიხარეთ. გავისაუბრეთ, მისი მეუღლე, ქალბატონი ნანი ჩიქვინიძეც მოვიკითხე, - კარგად არისო, მითხრა და... უცებ აჩქარდა - მგონი, იფიქრა, ინტერვიუს ჩაწერა არ მთხოვოსო და ჩქარ-ჩქარა დააყოლა, ნანის აუცილებლად გადავცემ მოკითხვას, ახლა უნდა წავიდეო და სასწრაფოდ დამემშვიდობა. ეს იყო და ეს - თურმე, უკანასკნელად ვხვდებოდი. არადა, პანდემიური ჩავარდნის შემდეგ მართლაც ვაპირებდი მასთან დარეკვას და ინტერვიუს ჩაწერას...

რამდენი რამ წამოტივტივდა მეხსიერებაში, რამდენი მოგონება, საუბარი, რამდენიმე წლის წინანდელი ზუგდიდური მოგზაურობა, მარჯანიშვილელთა "ART ხელოვნება“, ლხინი... ბატონი თემურის დამოუკიდებელი სარეჟისორო ცხოვრებაც სწორედ ზუგდიდით დაიწყო და 50 წლის შემდეგ ანუ, ფაქტობრივად, საიუბილეოდ სწორედ იქ მიიწვიეს - ლამაზი დღეები მოუწყო ხელოვნებათმცოდნე ხატია ჯანაშიამ. მახსოვს, მარჯანიშვილელებთან ერთად ზუგდიდიდან თბილისში რომ ვბრუნდებოდით, რიკოთზე წასახემსებლად გავჩერდით. ვიდრე შეკვეთას მოგვიტანდნენ, დრო ვიხელთე და მაესტროს ინტერვიუ ვთხოვე, ჩამწერი უკვე მომზადებული მქონდა. გაეცინა და, ჩვეულებისამებრ, მშვიდი და ყველასგან გამორჩეული ხმის ტემბრით მითხრა, - ირმა, როგორც მახსოვს, ჩემზე ყველაფერი დაწერილი გაქვს, ყველაფერზე ვისაუბრეთ, ნუთუ დამრჩა კიდევ რამე მოსაყოლიო? - მეც სიცილით ვუპასუხე, კითხვებს და მოსაყოლს რა გამოლევს, ბატონო თემურ, მთავარია, თქვენ დამთანხმდეთ-მეთქი. მიხვდა, არ მოვეშვებოდი და ვერც ვერსად "დამემალებოდა“... ფაქტია, იქვე ჩემს არქივს კიდევ ერთი ინტერვიუ შეემატა, მას 1-2 თბილისშიც მოჰყვა და ასე, ნელ-ნელა კიდევ უფრო გავმდიდრდი დიდ რეჟისორთან და შესანიშნავ ადამიანთან ურთიერთობით!

• სატანჯველი შეკითხვა

ერთხელ ბატონ თემურს ჩავეკითხე, უფრო ზუსტად, მის მიერ პეტერბურგში დადგმულ ინგლისურ პიესაში - "კოპენჰაგენში“ დასმული მთავარი საკითხი კითხვად შევუბრუნე - სად იწყება და სად მთავრდება ადამიანის პირადი პასუხისმგებლობა-მეთქი? უცნაურად გამიღიმა, - თუკი რამ სატანჯველი შეკითხვა არსებობს, ერთ-ერთი სწორედ ეს შეკითხვააო, - და განაგრძო:

"მთელი ცხოვრება ამ ზღვარს ვეძებთ. ერთია, პირადად მე რა მინდა და მეორე - რაც მინდა, თუ სჭირდება სხვას, სხვებს და, თუ პათეტიკურად არ ისმის - ქვეყანას. მუდმივი კითხვაა, მუდმივი საფიქრალი და საზრუნავი. სულ მეშინია, ღმერთმა ისეთი შეცდომა არ დამაშვებინოს ან ისე არ დამებინდოს გონება, რომ გავაკეთო რაღაც, რაც ჩემთვის კარგია და სხვისთვის - საზიანოდ იქცევა...

მთელი ჩვენი ცხოვრება მაინც სუბიექტურ აღქმათა ნაკრებია - თითოეულს გვაქვს საკუთარი სუბიექტური თვალსაზრისი ყველაფერზე და ამით განვსხვავდებით კიდეც. ამიტომ მიჭირს განვმარტო, რას ნიშნავს ობიექტური აზრი. თუ ობიექტური აზრი მხოლოდ უმრავლესობის აზრია, მაშინ ეს ჯერ კიდევ არ არის გარანტია სწორი და მართებული აზრის ჩამოყალიბებისა, რადგან შეიძლება ცხელ გულზე იყოს მიღებული. თუმცა არც იმას ვამბობ, რომ უმრავლესობის აზრი ყოველთვის მცდარია... მაინც ვფიქრობ, რომ ამა თუ იმ მოვლენას დრომ და დისტანციამ უნდა მიუჩინოს ადგილი. როდესაც ძალიან ახლოსაა მოვლენა, ლამის ვაიძულებ თავს, შეფასებისგან თავი შევიკავო, ეს შეფასება ვადაზე ადრე არ მომივიდეს, რადგან მცდარი იქნება..."

ხანი გავიდა და უკვე აგვისტოს ომიდან ოთხი წლის შემდეგ შევხვდით, ძალიან დაღონებული ჩანდა (კარგად გეხსომებათ, რა უმძიმესი ვითარება იყო საქართველოში - დევნილები, უმუშევრობა, ლაპარაკი გაჭირვებაზე, ხალხის დაშინებასა და საკუთარი აზრის ხმამაღლა გამოთქმის გამო შიშზე და ა.შ.) და დიდად არც საუბრის განწყობაზე იყო. ვერ მოვითმინე და მაინც ვკითხე, დღევანდელ ქართველ საზოგადოებაზე რა აზრის ხართ-მეთქი? მძიმედ გამიგრძელა საუბარი:

"საშინელ დაღად დააჩნდა ჩვენს სულსა და გონებას ყველაფერი, რაც ბოლო წლებში მოხდა. ჩვენ მხოლოდ ტერიტორიები კი არ დავკარგეთ, სხეულის ნაწილი მოგვგლიჯეს. დამარცხებულის, მოტყუებულის, ანალიზსა და სიტუაციის აღქმაში შემცდარის, იმპულსურის და ამის გამო - უდიდესი შეცდომების დამშვების კომპლექსი მაქვს. გასაგებია, ვინც წაგვართვა და მოგვგლიჯა, მაგრამ მირჩევნია ვეძებო, თვითონ სად დავუშვი შეცდომა, ჩემი ბრალი სად არის. მეჩვენება, რომ ეს მარტო ერთ დღეს დაშვებული შეცდომა არ არის, უფრო ხანგრძლივ პერიოდს ითვლის. ცხადია, მარტო ჩვენი შეცდომა არ არის, მაგრამ მე ჩემი მტკივა და ჩემსას ვეძებ. რაც შეეხება ადამიანების ფსიქოლოგიურ მდგომარეობას, არ გეჩვენებათ, რომ ამას ერთი პასუხი არ აქვს? ვინ - როგორ! ზოგს ეშინია, ზოგი ფიქრობს, რომ მას არ ეხება და თავს არ იტკიებს, ზოგი კი (მეც გამომიცდია ასეთი რამ) - იბნევა, მომენტალურად ვერ რეაგირებს.

ადამიანის დაბნევის სიტუაციას შეიძლება ჩემი მონათხრობი არც მიესადაგება, მაგრამ მაინც გეტყვით: დიდი ბიჭი ვიყავი, ერთხელ დედამ რომ მითხრა, რამდენი წელიწადი გავიდა და საკუთარი თავისთვის ვერ მიპატიებია: წელიწად-ნახევრისა ხელჩაკიდებული მომყავდი ქუჩაში, უცებ ვიღაც გამომელაპარაკა, ამ მომენტში შენ ხელი გამომგლიჯე და მანქანებით სავსე ქუჩა სირბილით გადაჭერი. ისე გავოგნდი, იქვე ჩავიკეცე. კიდევ კარგი, გადავრჩით, მაგრამ დღემდე ვიტანჯები, ინსტიქტურად მაინც როგორ არ გამოგედევნეო... ისეც ხომ ხდება, საჭეს რომ უზიხარ და კრიტიკულ სიტუაციაში აზროვნებამ კი არა, ინსტიქტმა უნდა გიშველოს, რადგან ფიქრი თუ დაიწყე, ავარია გარდაუვალია. ყველაფერი ხდება, მაგრამ რასაც ვამბობ, ეს გულგრილობის გამართლება არ არის, ეს ახსნაა. ამის გამართლება არ შეიძლება, შენმა ინსტიქტმა (საკუთარ თავსაც ამას მოვუწოდებ), ალბათ, დროზე უნდა მიგიყვანოს იქამდე, რომ დაუშვებელი არ დაუშვა... მხოლოდ იმის იმედად ყოფნა, რომ ამჟამად მე არაფერი მემუქრება, არ შეიძლება იმიტომ, რომ ხვალ შენ დაგემუქრებაო!"

მერე ცოტა ხნით ჩაფიქრდა და, - შიშზე ერთ ამბავს მოგიყვებიო, - მითხრა:

"სტუდენტი ვიყავი. იმჟამინდელ თეატრალურ ინსტიტუტში მუშაობდა ასაკოვანი პედაგოგი კუკური პატარიძე, რომელიც 1930-იანი წლების ბოლოს სანდრო ახმეტელთან და სხვა თეატრალურ მოღვაწეებთან ერთად დააპატიმრეს და დიდხანს იყო გადასახლებაში. ერთხელ სიტყვამ მოიტანა და მითხრა: თქვენ არ იცით, რა არის ნამდვილი შიში და ამიტომ არავინ განიკითხოთ ამისთვის. საშინელი ფიზიკური წამება გამოვიარე და თუ გაიკითხავთ, ყველა გეტყვით, რომ არავინ დამისახელებია, არავინ გამიცია და ხელი არაფერზე მომიწერიაო. მართლაც ასე იყო, მაგრამ ამ კაცმა ჩემთვის თავზარდამცემი რამ თქვა მაშინ: წამებით ადამიანი მიდის იმ მდგომარეობამდე, რასაც გინდა, იტყვის და ყველაფერზე ხელს მოაწერს, სიკვდილზეც კი თანახმაა, მაგრამ ის უკვე ადამიანი აღარ არის. მასზე ვერ იტყვი, ეს როგორ ქნაო. მეორე უკიდურესობაცაა: კრიჭა შეეკვრება და სიტყვას ვერ დააცდენინებ, მაგრამ ეს იმ ადამიანზე აღარაა დამოკიდებული. მე ღმერთმა მომცა რაღაც ძალა და კრიჭა შემეკრა, მაგრამ ამისთვის ქებას არ ვიმსახურებ. "ის“ მე აღარ ვიყავი, მე ადამიანი აღარ ვიყავი. ამიტომ შიშის გამო ნურავის განიკითხავთ, შვილოო. ეს ამბავი მთელი ცხოვრების განმავლობაში დამამახსოვრდაო", - ეს სიტყვები მითხრა და აშკარად შევნიშნე, ცრემლით რომ აევსო თვალები...

• ვინ არის თქვენთვის თემურ ჩხეიძე?

მახსოვს, ერთ ზაფხულს თბილისში შევხვდით, შინ ვეწვიე, ჯერ კიდევ სანკტ-პეტერბურგის ტოვსტონოგოვის სახელობის დიდი დრამატული თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელი იყო. საუბრისას მითხრა, ქართული თეატრის გარეშე არ შემიძლიაო და დააყოლა, ერთ რამეს ვოცნებობ: თუკი რამ ვიცი და შემიძლია, მინდა, სხვებსაც ვასწავლო. სპექტაკლების დადგმაზე ხელის აღებას კი არ ვაპირებ, მაგრამ ამაზე მეტად პედაგოგიური მოღვაწეობა მიზიდავს - ახალგაზრდებთან მუშაობა უფრო მნიშვნელოვნად მიმაჩნია. პედაგოგობა ოცნებასავით მქონდა მუდამო... და ეს ოცნება აუხდა - რამდენიმე წელში საბოლოოდ რომ დაბრუნდა საქართველოში, საკუთარი სახელოსნო ჰქონდა და ახალგაზრდებს ასწავლიდა, გარდა ამისა, გარდაცვალებამდე თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტში სტუდენტების ჯგუფიც ჰყავდა...

არ მავიწყდება ბატონ თემურთან და მარჯანიშვილელებთან ერთად ზუგდიდში სტუმრობა. მაშინ მიამბო, რომ შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრალური ინსტიტუტის (ასე ერქვა თეატრისა და კინოს უნივერსიტეტს) სარეჟისორო ფაკულტეტის დამთავრების შემდეგ, თურმე, სამხატვრო ხელმძღვანელის ამპლუაში პირველად ზუგდიდის შალვა დადიანის სახელობის დრამატულ თეატრში გაუშვეს, რამდენიმე ახალგაზრდა მსახიობთან ერთად და მისი დამოუკიდებელი სარეჟისორო ცხოვრებაც სწორედ იმ პერიოდიდან დაიწყო. - წარმოგიდგენია, 21 წლის ბიჭს, დამწყებ რეჟისორს, რა საპასუხისმგებლო საქმე მანდეს? - დამოუკიდებლად უნდა დამედგა სპექტაკლები და დავდგი კიდეც 5 სპექტაკლი 2 წლის განმავლობაში.

საოცარია, ყველა მისმენდა და არავინ მასწავლიდა ჭკუასო, - მითხრა ბატონმა თემურმა და დააყოლა, - დედაჩემი მედეა ჩახავა მეგრელი იყო და მართალია, ბებია-ბაბუაც თბილისში მყავდა, ერთმანეთთან სალაპარაკო რომ ჰქონდათ, მეგრულად ლაპარაკობდნენ. თბილისში მცხოვრები სანათესაოც ერთმანეთს მეგრულად ესაუბრებოდა. უფროსებს ეგონათ, რომ ბავშვებმა არ ვიცოდით მეგრული, არადა, ყველაფერი გვესმოდა. ზუგდიდშიც რომ ჩამოვედი სამუშაოდ, მაშინაც ყველაფერს ვიგებდი. მომერიდა, იქნებ ისეთი რამ უთხრან ერთმანეთს, მე რომ არ უნდა ვიცოდეო და ერთ კვირაში ბიჭებს ვუთხარი: რაც გინდათ, თავისუფლად ილაპარაკეთ, მაგრამ იცოდეთ, ყველაფერი მესმის-მეთქი. ახლაც ყველაფერს ვიგებ, ოღონდ პრაქტიკა რომ არ მაქვს, ლაპარაკი მიჭირს - ვიდრე ვიტყვი, უნდა დავფიქრდეო.

ზუგდიდში ყოფნისას ბევრისთვის საყვარელ და დიდ მსახიობებს - მიხეილ გომიაშვილსა და ზურა ყიფშიძეს ვკითხე, თქვენთვის ვინ არის თემურ ჩხეიძე-მეთქი? აშკარად იგრძნობოდა, რომ ბატონი თემურისადმი დიდი მოწიწება ჰქონდათ და ისიც ვიცოდი, მათ ცხოვრებაში ძალიან მნიშვნელოვან როლს რომ ასრულებდა დიდი რეჟისორი.

- ჩემთვის ბატონი თემური ის კაცია, ვინც ცხოვრება "ამირია“ - ერთხანს, საქართველოსთვის მძიმე წლებში, მოსკოვში ვიყავი წასული, ჩემთვის წყნარად, მშვიდად ვცხოვრობდი, არაფერი მაკლდა და... "გადამიტრიალა“ ტვინი ბატონმა თემურმა და ჩამომიყვანა თბილისში, თეატრში. დღეს სწორედ ამ ადამიანის წყალობით ვაკეთებ იმას, რაც ძალიან მიყვარსო, მითხრა მიშამ. ზურამ კი განაგრძო, - ჩვენს პროფესიაში ადამიანები ამთავრებენ თავის საქმეს, მოღვაწეობას და ჩამოყრიან ფრთებს, ყურებს - ჰგონიათ, რომ ყველაფერი მორჩა. უცბად კი იწყება მეორე სიცოცხლე, რომელიც შეიძლება პირველზე ტკბილიც კი იყოს; უცბად აღმოაჩენ, რა კარგია ეს სიცოცხლე, რადგან მსახიობის პროფესია სწორედ სიცოცხლესთანაა დაკავშირებული. თემურ ჩხეიძემ მე სიცოცხლე დამიბრუნა და ამისთვის მას საჯაროდ ვუხდი მადლობასო!

• ხელოვნების აღქმა, ხომ, ჰგავს სიყვარულს?

- უდიდესი ბედნიერებაა, როდესაც ძალიან დიდხანს გყავს შენზე წინ მავალი, შენზე უფროსი ადამიანი, შენს დადგმულ სპექტაკლს რომ აჩვენებ, მერე მიხვალ მასთან შინ და შეუძლია, პირდაპირ გითხრას: რა არის ახლა, ეს, არ გრცხვენია, რა გაგიკეთებია? მე მყავდა ასეთი - დიდი მიშა თუმანიშვილიო, - მითხრა ერთხელ ბატონმა თემურმა და განაგრძო, - მიშასთან გატარებული ორი წელიწადი ჩემთვის ძალიან ნაყოფიერი პერიოდი იყო, რეჟისორის პროფესიაში რაც ვიცი, იმ ორმა წელიწადმა გადაწყვიტა და მერე მთელმა ცხოვრებამ. სულ გვეუბნებოდა, როგორ შეიძლება, შენ დგამდე ისე, როგორც მე და წინ ერთი ნაბიჯიც არ გადადგა. ჩემგან კანონები წაიღეთ, თქვენ კი სხვაგვარად უნდა დადგათ, თქვენი თაობა სხვანაირად უნდა ფიქრობდესო. ძალიან ვცდილობ, ეგეთი ვიყო, ძალიან ვცდილობ, ჩემს სტუდენტებს ვუთხრა, რომ ჩემს მიბაძვას არავითარი აზრი არ აქვს. დღეს უკვე სხვა დროა, სხვა ქვეყანაში ვართ და მხოლოდ მაშინ ვიქნებით საინტერესონი, თითოეული საკუთარს თუ გავაკეთებთ.

გარწმუნებთ, ყველა ქვეყანასა და ყველა თეატრში, რამდენიმეს, მაგრამ მაინც იპოვით კარგ მსახიობს, არ ვიცი, რატომ, მაგრამ რეჟისორებს - ნაკლებად. ეტყობა, ბუნებრივი ნიჭის გამოხატვა აქტიორობით უფრო ხდება, ვიდრე - რეჟისორობით. ამიტომ, როცა ვხედავ, რომ რეჟისორები კარგად აკეთებენ თუნდაც ამა თუ ეპიზოდს, ეს მყოფნის აღტაცებისთვის. აბა, თუ ჩავუსაფრთდებით და ვიტყვით, რომ, ვთქვათ, სპექტაკლი კი არის კარგი, მაგრამ იქ, კუთხეში კაცი რომ იდგა და ხმას არ იღებდა, რატომ ეცვა მას ლურჯი ფერის რაღაც, ეს ჯობია? კარგით, რა? როგორ შეიძლება ყველაფერს გამოედევნო კაცი! არ მოგწონთ? - ნუ მოგწონთ! არავის ვედავები.

ხელოვნების აღქმა ხომ ჰგავს სიყვარულს? შეიძლება, რომ სერიოზულად მედავოთ, რატომ შევირთე ცოლად ის, ვინც მყავს, როცა მეორე ქალი უფრო ლამაზია? იყოს ის ლამაზი, მაგრამ მე ეს შევირთე და... აღქმა არის სუ-ბიექ-ტუ-რი! ობიექტურად კარგია თუ არა კონკრეტული სპექტაკლი? - მიმაჩნია, რომ ეს შეკითხვა სრულიად მოკლებულია ყოველგვარ სიმართლეს. იმიტომ, რომ ხელოვნების აღქმა ემოციური აღქმაა, ემოციური აღქმა კი, თავისთავად - სუბიექტური. სხვათა შორის, დანახვის პრობლემაც არის და - არა მარტო თეატრში. ვთქვათ, სამხატვრო გალერეაში - აუცილებლად უნდა შემოვიდეს ადამიანი, რომელსაც ამის აღქმის უნარი აქვს და სავალდებულო არ არის, აღფრთოვანდეს, მთავარია, მომართული იყოს, რომ კონკრეტული ტილოს მიღმა რაღაც დაინახოს. ან პოეზიას რომ ვკითხულობთ, სტრიქონს მიღმა ჩვენში რა ხდება, ის არის მხოლოდ ჭეშმარიტად მნიშვნელოვანი. "იმას“ მე სახელს ვერ ვარქმევ. "როგორც ნისლის ნამქერი, ჩამავალ მზით ნაფერი,/ ელვარებდა ნაპირი/ სამუდამო მხარეში...“ - არავინ მითხრას, რომ ნებისმიერს პირდაპირ შეუძლია თქვას, ეს რა არის! არადა, რაღაც საწაული რომ არის, ტანი გიგრძნობს".

ავტორი: ირმა ხარშილაძე

• P.S.

ambebi.ge-ის რედაქცია და ამ სტატიის ავტორი ძალიან ვწუხვართ ბატონი თემურ ჩხეიძის გარდაცვალებას და ვუსამძიმრებთ ოჯახს, მეგობრებს, კოლეგებს, სრულიად საქართველოს და მსოფლიოს თეატრალურ საზოგადოებას!