"შე­უძ­ლე­ბელს მე არა­ფერს ვთხო­უ­ლობ. პი­რა­დად ჩემი თავი ჯან­და­ბას, ხოლო ჩემ­მა შვილ­მა რა და­ა­შა­ვა, რომ რო­გორც მისი მა­მაა გა­რი­ყუ­ლი და მი­ვი­წყე­ბუ­ლი, ჩემს შვილ­საც ასე გულ­გრი­ლად ეპყრო­ბა სა­ზო­გა­დო­ე­ბა. ნორჩ, ახალ­გაზ­რდა კაცს, რო­მელ­საც სწავ­ლა-გა­ნათ­ლე­ბა ეჭი­რე­ბა, რო­მე­ლიც შე­იძ­ლე­ბა ფრი­ად სა­სარ­გებ­ლო კაცი დად­გეს. ჩემ­მა შვილ­მა, რო­გორც სხვა ათას­მა, მოწ­მო­ბით და­ამ­თავ­რა სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო გიმ­ნა­ზია და უსახ­სრო­ბის გამო ორი წე­ლი­წა­დია შინა მყავს სო­ფელ­ში და ლა­მის, რაც უს­წავ­ლია, ისიც და­ი­ვი­წყოს. ეს ჩემ­თვის მე­ტის­მე­ტად გულ­საკ­ლა­ვი მოვ­ლე­ნაა და ვგო­ნებ, ვი­საც ცო­ტა­ო­დე­ნი ჩემი პა­ტი­ვის­ცე­მა აქვს, არ უნდა ესი­ა­მოვ­ნოს ეს ამ­ბა­ვი. ამი­ტომ მოგ­მარ­თავთ თხოვ­ნით, რო­გორც პა­ტი­ო­სან ქარ­თველ კაცს, უან­გა­რო მუ­შაკს, და გთხოვთ, რომ რო­გორ­მე გამ­გემ სა­რა­ჯიშ­ვი­ლის სტი­პენ­დი­ე­ბი­სა, და­უ­ნიშ­ნოს ჩემს შვილს სტი­პენ­დია, რომ გა­ვაგ­ზავ­ნო სწავ­ლის გა­საგ­რძე­ლებ­ლად ყი­რიმ­ში ან სხვა­გან სად­მე, რათა შე­ის­წავ­ლოს პრაქ­ტი­კუ­ლად ყვე­ლის ან ერ­ბოს კე­თე­ბა და მის­თა­ნე­ბი, რაც ფრი­ად სა­ჭი­როა და გა­მო­სა­დე­გია მთა­ში, რათა ეს ცოდ­ნა გა­ავ­რცე­ლოს თა­ვის თა­ნა­მოძ­მე­თა შო­რის. იმე­დი მაქვს, ჩემს თხოვ­ნას არ და­წიხ­ლავთ და არც მე დამ­გმობთ ამ­გვა­რი თხოვ­ნი­სათ­ვის.

თქვე­ნი მა­რა­დის პა­ტი­ვის­ცე­მე­ლი ვაჟა-ფშა­ვე­ლა".

ეს წე­რი­ლი, 1910 წლის 5 ნო­ემ­ბერს მის­წე­რა ვა­ჟამ ნიკო ცხვე­და­ძეს, რო­მელ­საც გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლად ადარ­დებ­და თა­ვი­სი შვი­ლის, ძმე­ბი რა­ზი­კაშ­ვი­ლე­ბის პირ­ვე­ლი სი­ხა­რუ­ლის, ძმებ­ში პირ­ვე­ლი ვა­ჟის, სა­ა­მა­ყო და ლა­მა­ზი ბი­ჭის ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლის ბედი და იღ­ბა­ლი. ლე­ვა­ნი ვა­ჟას და კე­კეს მე­ო­რე შვი­ლი იყო. მემ­კვიდ­რე გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლად ეა­მა­ყე­ბო­და ვა­ჟას და დიდ მზრუნ­ვე­ლო­ბა­საც იჩენ­და მის მი­მართ. ცდი­ლობ­და შვი­ლე­ბი­დან რო­გორ­მე მის­თვის მა­ინც მი­ე­ცა გა­ნათ­ლე­ბა, სად­მე სამ­სა­ხურ­ში ჩა­ე­ყე­ნე­ბი­ნა, მაგ­რამ ვა­ჟას ამ თხოვ­ნას, რო­გორც ჩანს, ყუ­რა­დღე­ბა არ მი­აქ­ცი­ეს, რად­გან ლე­ვან­საც ისევ გო­რის­თვის მი­უ­მარ­თავს და სამ­სა­ხუ­რიც იქ მი­უ­ცი­ათ, აქ მან სო­ცუზ­რუნ­ველ­ყო­ფის გამ­გე­ო­ბა ჩა­ი­ბა­რა, ბი­ნად კი ბიძა-თე­დოს­თან ცხოვ­რობ­და, სო­ფელ ხელ­თუ­ბან­ში. ვაჟა, როცა სა­შუ­ა­ლე­ბა მი­ე­ცე­მო­და სულ ცდი­ლობ­და თა­ვის შვილ­თან ერ­თად ყო­ფი­ლი­ყო, სა­დაც წა­ვი­დო­და ლე­ვა­ნიც თან წა­ეყ­ვა­ნა. ერთხელ, მამა-შვი­ლი სო­ფელ კა­წალ­ხევ­ში ყო­ფი­ლან წვე­უ­ლე­ბა­ზე მი­პა­ტი­ჟე­ბუ­ლე­ბი. ლე­ვანს თა­ვი­სი კარ­გი ცეკ­ვით ხალ­ხი აღ­ტა­ცე­ბა­ში მო­უყ­ვა­ნია, ვა­ჟას კი გაჰ­ღი­მე­ბია: "მე ის მინ­დო­და, სწავ­ლა თავ­ში შეს­ვლო­და, მა­გას ფე­ხებ­ში წას­ვლი­აო, თუმ­ცა ჩვენს დრო­ში ფე­ხებს უფრო ფასი და­ე­დო, ვიდ­რე თავ­საო".

ძა­ლი­ან მალე ლე­ვან­მა ულა­მა­ზე­სი, 17 წლის ქერა, ცის­ფერ­თვა­ლე­ბა გოგო გა­იც­ნო - თა­მარ მთვა­რე­ლი­ძე, რო­მე­ლიც მა­შინ­ვე მო­ე­წო­ნა. ლე­ვა­ნიც არა­ნაკ­ლებ წარ­მო­სა­დე­გი კაცი იყო. გორ­ში, დღემ­დე ამ­ბო­ბენ: "ცოლი ხომ ლა­მა­ზი ჰყავ­და, მაგ­რამ ლე­ვანს მა­ინც ვერ შე­ედ­რე­ბო­და. ეგე­თი დახ­ვე­წი­ლი, ინ­ტე­ლი­გენ­ტი კაცი იშ­ვი­ა­თი­აო".

ასევე დაგაინტერესებთ

11:06 / 24-05-2022

"არსებობს საიდუმლო მოხსენება, სადაც ვაჟა-ფშაველა მოხსენიებული იყო მთიელთა ლიდერად და იმპერიისთვის უკიდურესად საშიშ პერსონად" - რუსეთთან მებრძოლი რაზიკაშვილები

რთვლო­ბის დროს, ქე­ი­ფის შემ­დეგ, თედო რა­ზი­კაშ­ვილს ახალ­გაზ­რდე­ბი და თა­ვი­სი ქა­ლე­ბიც ერთ ოთახ­ში, ია­ტაკ­ზე და­გე­ბულ, ერთ დიდ ფარ­დაგ­ზე და­უწ­ვე­ნია. და­უ­წყი­ათ ხუმ­რო­ბა თა­მა­რი­სა და ლე­ვა­ნის წაწლო­ბა­ზე (ფშა­უ­რად ერ­თმა­ნეთ­თან დაწ­ვე­ნა­ზე) და ამ ხუმ­რო­ბა-ხუმ­რო­ბა­ში კი, ერ­თმა­ნე­თი შეჰ­ყვა­რე­ბი­ათ. თა­მა­რის ძმა, იო­სე­ბი მე­გობ­რობ­და ლე­ვან­თან. ლე­ვან­მაც ამ სა­ბა­ბით მო­უხ­ში­რა მათ­თან სტუმ­რო­ბას, მაგ­რამ თა­მა­რი სულ გარე-გარე უვ­ლივ­და.

"ეს ის დრო იყო - იგო­ნებ­და ღრმა სი­ბე­რის ჟამს თა­მა­რი - ქა­ლებს, რომ გვა­ში­ნებ­დნენ, ახალ­გაზ­რდა კა­ცის ჩო­ხის კალ­თა არ შე­გე­ხოთ, თო­რემ და­ფეხ­მძიმ­დე­ბი­თო. ერთხე­ლაც, ლე­ვა­ნი ჩვენ­თან მო­ვი­და, ჩო­ხა­ზე ღილი აწყვე­ტო­და. დე­დამ მი­თხრა: აიღე ნემს-ძაფი, და­უ­კე­რეო. მი­ვე­დი, ხე­ლის კან­კა­ლით ვუ­კე­რებ­დი შო­რი­დან, თან გული ამო­ვარ­დნა­ზე მქონ­და, ვში­შობ­დი ჩო­ხის კალ­თა არ შემ­ხე­ბო­და და ასე და­ვუ­კე­რე ღი­ლიო". ნიშ­ნო­ბაც მალე შედ­გა, მაგ­რამ ვა­ჟას არ შე­ა­ტყო­ბი­ნეს, რად­გან დე­დი­ნაც­ვა­ლის ენის გამო ლე­ვა­ნი იმ დროს გა­ნა­წყე­ნე­ბუ­ლი ყო­ფი­ლა, ნაჩ­ქა­რე­ვად გა­დახ­დი­ლი ქორ­წი­ლი ერთ კვი­რას გაგ­რძელ­და, რად­გან ვაჟა გვი­ან ჩა­მო­ვი­და გორ­ში. ეკ­ლე­სი­ა­ში ჯვრის­წე­რის დროს, რაკი ახალ­გაზ­რდებს ვა­ჟაც მიჰ­ყვე­ბო­და, ფეხ­ქვეშ ხა­ლი­ჩა-ფარ­და­გებს უფენ­დნენ. ჯვრის­წე­რის შემ­დეგ ვა­ჟამ რძალს ოქ­როს­ძეწ­კვი­ა­ნი სა­ა­თი ჩა­მოჰ­კი­და. ხალ­ხი თურ­მე გა­ი­ძა­ხო­და: "ვაჟა-ფშა­ვე­ლას­გან და­ლოც­ვი­ლებს ჯვრის­წე­რა რა­დღა უნ­დაო". ქორ­წი­ლის შემ­დეგ სა­მახ­სოვ­რო სუ­რა­თიც გა­და­ი­ღეს. ვაჟა შუ­ა­ში ჩას­ვეს შვილ-რძალ­მა. მან მო­ი­ბო­დი­შა და ოდ­ნავ გვერ­დშექ­ცე­ვით დაჯ­და, ჩა­მო­ფხა­ვე­ბუ­ლი თვა­ლის გა­მო­ჩე­ნა ერი­დე­ბო­და.

ეს იყო, 1915 წლის 14 მა­ისს. ქორ­წი­ლი­დან ვაჟა თბი­ლის­ში დაბ­რუნ­და სა­ცხოვ­რებ­ლად, რად­გან თავს შე­უძ­ლოდ გრძნობ­და შერ­ყე­უ­ლი ჯან­მრთე­ლო­ბის გამო. გორ­ში ლე­ვანს ამ­ბა­ვი მი­უ­ტა­ნეს: მა­მა­შე­ნი კვრინ­ჩხის შე­ჭა­მან­დს ნატ­რობ­სო (კვრინ­ჩხი, გვი­ა­ნი შე­მოდ­გო­მის ხი­ლია). მა­თაც უშო­ვი­ათ და თბი­ლის­ში ჩა­სუ­ლან ვა­ჟას სა­ნა­ხა­ვად. ვაჟა ფეხ­მძი­მე რძალს მუ­ცელ­ზე მოჰ­ფე­რე­ბია და უთ­ქვამს: "ამ­ბო­ბენ, მალე ლუკა გაჩ­ნდე­ბაო!".

1915 წლის, 27 ივ­ლისს, გამ­თე­ნი­ი­სას ვაჟა-ფშა­ვე­ლა გარ­და­იც­ვა­ლა, ლე­ვან­მა თა­ვის პირ­ველ შვილს ლუკა და­არ­ქვა, ის პა­პის სიკ­ვდი­ლის შემ­დეგ და­ი­ბა­და. ლუ­კას მოჰ­ყვნენ ქე­თე­ვა­ნი და პე­პე­ლა. 1920 წელს ლე­ვა­ნი თა­ვის ცოლ-შვილ­თან ერ­თად ჩარ­გალ­ში დაბ­რუნ­და სა­ცხოვ­რებ­ლად და იქ გა­ნაგ­რძო მოღ­ვა­წე­ო­ბა, უკვე რო­გორც სა­ხალ­ხო კო­მი­სარ­მა. ვაჟ­კა­ცო­ბი­თა და სა­მარ­თლი­ა­ნო­ბით გა­მორ­ჩე­უ­ლი დიდი პო­ე­ტის ვაჟი ხალ­ხმა უზო­მოდ შე­იყ­ვა­რა და მის სახ­ლში, ყვე­ლა - იქა­უ­რი თუ შო­რი­დან მო­სუ­ლი, რო­გორც ტა­ძარ­ში, ისე შე­დი­ო­და.

ლე­ვან გო­დერ­ძიშ­ვი­ლი (ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლის შვი­ლიშ­ვი­ლი):

- 1921 წელს, რო­დე­საც სრუ­ლი­ად სა­ქარ­თვე­ლო­ში აჯან­ყე­ბა და­ი­წყო, იმ­ჟა­მინ­დე­ლი რე­ჟი­მის წი­ნა­აღ­მდეგ ფშავ-ხევ­სუ­რეთ­ში, კერ­ძოდ, მა­ღა­როს­კარ­სა და ჩარ­გლის მი­და­მო­ებ­ში, ქა­ქუ­ცა ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი თა­ვის შე­ფი­ცულ­თა რაზ­მით წი­თელ არ­მი­ას და ჩე­კის­ტებს და­უ­პი­რის­პირ­და. ვა­ჟას გერი ვახ­ტან­გი კი, სხვა კომ­კავ­ში­რე­ლებ­თან ერ­თად ერ­თგუ­ლად ემ­სა­ხუ­რე­ბო­და წი­თე­ლარ­მი­ე­ლებს. ამა­ვე დროს, ვაჟა-ფშა­ვე­ლას ერ­თა­დერ­თი ვაჟი, ლე­ვა­ნი, მა­ღა­როს­კარ­ში მსა­ხუ­რობ­და "მი­ლი­ცი­ა­ში". მის დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა­ში 25 მი­ლი­ცი­ე­ლი იმ­ყო­ფე­ბო­და, რომ­ლე­ბიც არა­ლე­გა­ლუ­რად ეხ­მა­რე­ბოდ­ნენ აჯან­ყე­ბუ­ლებს.

როცა გამ­ყიდ­ვე­ლი კომ­კავ­შირ­ლე­ბი­დან რო­მე­ლი­მე მათ­გა­ნი გა­ი­გებ­და ქა­ქუ­ცას ად­გილ­სამ­ყო­ფელს, მა­შინ­ვე ას­მენ­და ჩე­კის­ტებს. ლე­ვა­ნი ამ ყვე­ლაფ­რის საქ­მის კურ­სში იყო და სან­დო კა­ცით აგე­ბი­ნებ­და ქა­ქუ­ცას, რათა ად­გი­ლი შე­ეც­ვა­ლა. აჯან­ყე­ბის ჩახ­შო­ბის შემ­დეგ, ქა­ქუ­ცა მცი­რე რაზ­მით იმ­ყო­ფე­ბო­და ტყე­ში. მან შე­მო­უთ­ვა­ლა ლე­ვანს, რომ დახ­მა­რე­ბო­და, ლე­ვა­ნი შეხ­ვდა ქა­ქუ­ცას და რამ­დე­ნი­მე მებ­რძოლ­თან ერ­თად აფხუ­შოს ტყის გავ­ლით სა­ი­დუმ­ლო ბი­ლი­კე­ბით გა­ა­პა­რა პან­კი­სის ხე­ო­ბამ­დე". ცნო­ბი­ლია, რომ ქა­ქუ­ცა და ლე­ვა­ნი ჯერ თე­ლავ­ში, შემ­დეგ კი თბი­ლი­სის სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო გიმ­ნა­ზი­ა­ში ერ­თად სწავ­ლობ­დნენ და მე­გობ­რობ­დნენ. ფშავ­ში შეს­ვლი­სას მე­გობ­რე­ბი სი­ხა­რუ­ლით, მაგ­რამ მა­ინც სა­ი­დუმ­ლოდ შეხ­ვედ­რი­ან ერ­თმა­ნეთს. ქა­ქუ­ცა ღამე, ჩუ­მად ასუ­ლა ლე­ვან­თან სახ­ლში და კარ­გა­დაც უქე­ი­ფი­ათ.

ლუკა რა­ზი­კაშ­ვი­ლის (ვა­ჟას შვი­ლიშ­ვი­ლის) მო­გო­ნე­ბა:

"მე თეთ­რი ჩოხა მეც­ვა. ერთ-ერ­თმა რაზ­მელ­მა, რომ­ლის სა­ხე­ლიც არ მახ­სოვს, მხრებ­ზე შე­მის­ვა. მე თვალს ვერ ვა­შო­რებ­დი მის თოფს. მან შე­მამ­ჩნია, გა­მი­ცი­ნა და მი­სი­ვე დახ­მა­რე­ბით, თოფი ჩემი ხე­ლით მას­რო­ლი­ნა."

ლე­ვან გო­დერ­ძიშ­ვი­ლი:

- გან­შო­რე­ბი­სას ქა­ქუ­ცამ ლე­ვა­ნის, თეთ­რი ნა­ბა­დი აჩუ­ქა. ნაბ­დის ბო­ლო­ში, შიგ­ნი­თა მხრი­დან, შავი ძა­ფით იყო ამო­ქარ­გუ­ლი ორი ასო: "ქ" და "ჩ". გა­ვი­და ერთი თვე და ჩე­კის­ტებ­მა ლე­ვანს ბი­ნა­ზე მი­ა­კი­თხეს. მა­ნამ­დე ლე­ვან­მა, თა­ვის ცოლს უთხრა, - თუ მი­კი­თხონ, უთხრო­დე, რომ არ ვიცი სად არის, ერთი თვეა არ გა­მო­ჩე­ნი­ლაო. იმ დროს პაპა სა­თიბ­ში იყო ასუ­ლი მთებ­ში. ლე­ვა­ნის მე­უღ­ლემ თა­მარ­მა უთხრა, - არ ვიცი, ერთი თვეა უკვე არ გა­მო­ჩე­ნი­ლა სახ­ლშიო. ვა­ჟას მე­ო­რე ცოლ­მა, თა­მარ დი­დე­ბაშ­ვილ­მა ეს სა­უ­ბა­რი რომ გა­ი­გო, გა­მო­ვი­და და ჩე­კის­ტებს მი­ას­წავ­ლა ლე­ვა­ნის ად­გილ­სამ­ყო­ფე­ლი, თა­ნაც თა­ვი­სი შვი­ლი - ვახ­ტან­გი გა­ა­ყო­ლა მეგ­ზუ­რად. ვახ­ტან­გმა ესეც არ იკ­მა­რა და იმ ხა­ნად გორ­ში დამ­კვიდ­რე­ბუ­ლი, ვაჟა-ფშა­ვე­ლას დის შვი­ლი, მიხა რა­ზი­კაშ­ვი­ლი და­ა­ჭე­რი­ნა, რო­მე­ლიც აღარ დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლა თა­ვის ოჯახ­ში. ეს ყვე­ლა­ფე­რი სი­ნამ­დვი­ლეა და გად­მო­ცე­მით ვიცი ლე­ვა­ნის მე­უღ­ლის­გან, თა­მარ მთვა­რე­ლი­ძის­გან, რო­მე­ლიც იმ დროს მცი­რე­წლო­ვან ბავ­შვებ­თან ერ­თად ჩარ­გალ­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და. იმ­დე­ნად შე­ში­ნე­ბუ­ლი იყო ბე­ბი­ა­ჩე­მი, რომ ჩარ­გლი­დან წა­მოს­ვლის წინ, იმ არა­კა­ცი­სა­გან თავ­დაც­ვის მიზ­ნით თან ვა­ჟას ნა­ქო­ნი თოფი გა­მო­ი­ყო­ლა.

"1922 წელს ხე­ლებ­შეკ­რუ­ლი ლე­ვა­ნი, სა­თი­ა­ნე­თოს, ახუ­ნის მთა­ზე გად­მო­უყ­ვა­ნი­ათ და შა­რა­ხევ­ზე, სო­ფელ ლახ­ტო­ში, ცნო­ბი­ლი მე­ლექ­სის, ყრუვ-გი­ორ­გის შვილ­თან, ივა­ნე მგე­ლი­აშ­ვილ­თან შე­უვ­ლი­ათ. ივა­ნეს, ვა­ჟას შვი­ლი ხე­ლებ­შეკ­რუ­ლი რომ და­უ­ნა­ხავს, პო­ლი­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის მი­უ­მარ­თავს: "ვა­ჟას შვილს, ხელ­შეკ­რულს ნუ მა­ყუ­რე­ბი­ნებთ, ეს ისე­თი კა­ცის შვი­ლია, გაქ­ცე­ვას არ იკად­რებ­სო! ის ღამე ქა­იფ­ში გა­უ­ტა­რე­ბი­ათ. გამ­თე­ნი­ი­სას, ლე­ვანს შაშ­ხა­ნა მო­უ­თხო­ვა და თით­ქმის და­უ­მიზ­ნებ­ლად ხუთი ტყვია უს­რო­ლია ბო­ლო­ში მდგარ ახალ­გაზ­რდა მსხლის ხი­სათ­ვის. თოფი ისევ ივა­ნე­სათ­ვის და­უბ­რუ­ნე­ბია და უთ­ქვამს: "ეგ, ნა­ტყვი­ა­რე­ბი ჩემს სა­მახ­სოვ­როდ დარ­ჩეს.... მე აქეთ, ვე­ღარ ამო­ვივ­ლიო".

ლე­ვა­ნის ქა­ლიშ­ვი­ლის ეკა­ტე­რი­ნე რა­ზი­კაშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა:

"რო­გორც კი, ლე­ვა­ნი და­უ­ჭე­რი­ათ, შე­ში­ნე­ბულ დე­დას მთე­ლი ნა­წე­რე­ბი, რაც კი რამე ყო­ფი­ლა, ბუ­ხარ­ში შე­უყ­რია. ვა­ჟა­სიც ბევ­რი ყო­ფი­ლა, ლე­ვა­ნი­საც, მაგ­რამ იქვე ყო­ფი­ლა ქა­ქუ­ცა ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი­სა და სხვა მე­გობ­რე­ბის წე­რი­ლე­ბი. იმა­თი გარ­ჩე­ვის დრო აღარ იყოო.

ლე­ვა­ნი კარ­გა ხანს თი­ა­ნეთ­ში ჰყო­ლი­ათ, მერე თბი­ლის­ში, მე­ტეხ­ში ჩა­მო­უყ­ვა­ნი­ათ და დახ­ვრე­ტა მი­უს­ჯი­ათ. შეშ­ფო­თე­ბუ­ლა ქარ­თუ­ლი ინ­ტე­ლი­გენ­ცია, ლე­ვა­ნის ხსნა უც­დი­ათ: შალ­ვა და­დი­ანს, პავ­ლე ინ­გო­როყ­ვას, ალექ­სან­დრე აბა­შელს, ნატო ვაჩ­ნა­ძეს და სხვებს. იმ დრო­ის­თვის ყველ­ზე სა­ხე­ლო­ვა­ნი ქა­ლე­ბი სერ­გო ორ­ჯო­ნი­კი­ძეს­თან შე­სუ­ლან და უთხო­ვი­ათ, - ვა­ჟას შვი­ლია და ნუ დახ­ვრეტ­თო, "რკი­ნის კო­მი­სარს" კი უპა­სუ­ხია, - ვა­ჟას შვი­ლი კი არა, ცო­ცხა­ლი რომ იყოს, ვა­ჟა­საც დავ­ხვრი­ტავ­დიო!"

ეკა­ტე­რი­ნე რა­ზი­კაშ­ვი­ლის კი­დევ ერთი მო­გო­ნე­ბა:

"მე­ტე­ხის ცი­ხე­ში რომ ჰყო­ლი­ათ მამა, დედა ჩა­მო­სუ­ლა ჩარ­გლი­დან მის სა­ნა­ხა­ვად. მა­შინ უთ­ქვამს მა­მას, მე შე­იძ­ლე­ბა გა­ვიქ­ცე და აბა, შენ იცი, ბავ­შვებს რო­გორ მი­ხე­და­ვო. დედა შეშ­ფო­თე­ბუ­ლა, - რა გჭირს გა­საქ­ცე­ვი ვა­ჟას შვილს, ეგ არ გა­ა­კე­თო, არ შეც­დე, გაქ­ცე­ვის დროს მოგ­კლა­ვენ და იცო­დე, შვი­ლებ­საც დავ­ხო­ცავ და თავ­საც მო­ვიკ­ლა­ვო. მე­ტე­ხის ცი­ხი­დან ვინ­მე ზან­დუ­კელს უნ­დო­და თურ­მე გა­ე­პა­რე­ბი­ნა ლე­ვა­ნი, მაგ­რამ მა­მამ არ ისურ­ვა თუ ვე­ღარ მო­ა­ხერ­ხეს, არ ვი­ცით. დე­დას გაქ­ცე­უ­ლი ეგო­ნა თურ­მე, რად­გან სამი წელი ჩარ­გალ­ში ეძებ­დნენ".

ნა­წყვე­ტი ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლის და­კი­თხვის ოქ­მი­დან (1922 წლის 23 ნო­ემ­ბე­რი):

" - ხევ­სუ­რე­თი­დან გა­ა­ცი­ლეთ თუ არა ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლის ბან­და ჩარ­გლის გავ­ლით 6 ვერსში სოფ­ლი­ონ-არ­ტა­ნის თემ­ში და იქი­დან პან­კი­სის ხე­ო­ბა­ში?

- …მი­ვე­დი რა სო­ფელ ხომ­ში, შევ­ხვდი ქა­ქუ­ცა ჩო­ლო­ყა­ევს სამ მე­გო­ბარ­თან ერ­თად, რო­მელ­მაც მომ­მარ­თა: სად არის თქვე­ნი და­პი­რე­ბა, რა­ტომ არ ჩა­მოხ­ვე­დით ხევ­სუ­რეთ­ში, ამ­ჯე­რად ვე­ღარ გა­გიშ­ვე­ბო და მას უნდა გავ­ყო­ლო­დი. მე შე­ვუ­ერ­თდი რა მას, მი­ვე­დი ჩარ­გლამ­დე და სოფ­ლი­ონ­სა და პან­კი­სის ხე­ო­ბა­ში არ ვყო­ფილ­ვარ.

- რო­გორ დას­ცილ­დით ჩარ­გალ­ში ჩო­ლო­ყა­ევს და სა­ით­კენ გა­ე­მარ­თა ის?

- მან მე გა­მიშ­ვა და მომ­ცა და­ვა­ლე­ბა: მო­მემ­ზა­დე­ბი­ნა მასა (ხალ­ხი) და კონ­კრე­ტუ­ლად ფშავ­ლე­ბი, და რო­დე­საც ჯა­რე­ბის წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბა შე­სუს­ტდე­ბო­და, ხევ­სუ­რე­ბი ამე­ჯან­ყე­ბი­ნა ზურ­გში და და­წყე­ბუ­ლი­ყო შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი აჯან­ყე­ბა, თა­ვად კი ამ­ბობ­და, რომ მი­ე­შუ­რე­ბო­და კა­ხეთ­ში.

- ჩო­ლო­ყა­ევ­თან და მის მიერ მო­ცე­მულ და­ვა­ლე­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბით თქვენ აც­ნო­ბეთ თუ არა შე­სა­ბა­მის და­წე­სე­ბუ­ლე­ბას?

- არა.

- აღი­ა­რებთ, რომ იყა­ვით ჩო­ლო­ყა­ე­ვის [რაზ­მის] აქ­ტი­უ­რი წევ­რი და სა­ი­დუმ­ლოდ ინა­ხავ­დით მის ყვე­ლა მოქ­მე­დე­ბას და ამით ხელს უწყობ­დით მას?

- ვა­ღი­ა­რებ, რომ ჩემი უმოქ­მე­დო­ბით ვი­ყა­ვი ჩო­ლო­ყა­ე­ვის [რაზ­მის] წევ­რი.

- ფშავ-ხევ­სუ­რე­თის მი­მართ ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი ოპე­რა­ცი­ის დროს თქვენ თვით­ნე­ბუ­რად წახ­ვე­დით სამ­სა­ხუ­რი­დან?

- დიახ, წა­მო­ვე­დი სამ­სა­ხუ­რი­დან და ვი­ყა­ვი უმოქ­მე­დოდ”.

ლელა რა­ზი­კაშ­ვი­ლი (ბა­ჩა­ნას შთა­მო­მა­ვა­ლი):

- 1923 წლის 16 თე­ბერ­ვალს ლე­ვა­ნი დახ­ვი­ტეს! თუმ­ცა, მა­ნამ­დე, ცოტა ხანს შე­ჩე­რე­ბუ­ლი იყო საქ­მე. პა­პა­ჩე­მი, გი­ორ­გი რა­ზი­კაშ­ვი­ლი ყვე­ბო­და: სან­დრო, ვა­ჟას უმ­ცრო­სი ძმა, რო­მე­ლიც თბი­ლის­ში, მლე­თის ქუ­ჩა­ზე ცხოვ­რობ­და, თით­ქმის ყო­ველ­დღე და­დი­ო­და მე­ტე­ხის ცი­ხე­ში და პა­ტიმ­რის­თვის ხან რა მიჰ­ქონ­და და ხან - რა. არ­სე­ბობ­და ძა­ლი­ან ბევ­რი ვერ­სია გაქ­ცე­ვის შე­სა­ხებ. ჩემს ოჯახ­ში, მა­მა­ჩე­მი­სა­გან გა­მი­გო­ნია, რომ რა­ღაც პა­ტა­რა იმე­დის ნა­პერ­წკა­ლი ჰქონ­დათ, იმი­სი, რომ გა­იქ­ცა... მაგ­რამ დახ­ვრე­ტის გა­ნა­ჩე­ნი უვე გა­მო­ტა­ნი­ლი იყო! ერთ-ერთი ვი­ზი­ტის დროს მე­ტე­ხის ცი­ხე­ში, სან­დრო რა­ზი­კაშ­ვი­ლი ამა­ნა­თით ხელ­ში დაბ­რუნ­და უკან, ამა­ნა­თი არ მი­ი­ღეს... ის შე­მო­სუ­ლა სახ­ლში ჩუ­მად, მძი­მე ნა­ბი­ჯე­ბით მი­სუ­ლა შუ­ა­ში მდგომ მრგვალ მა­გი­დას­თან, გა­ვარ­დნია ამა­ნა­თი ხე­ლი­დან და და­უ­წყია ტი­რი­ლი.

ლე­ვა­ნის შვილ­თაშ­ვი­ლი თამ­რი­კო რა­ზი­კაშ­ვი­ლი:

- სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ ხომ იცო­და რა­ტო­მაც და­ტო­ვეს ჩარ­გა­ლი? რო­გორც "ერის მტრის შვი­ლე­ბი", ისე წა­მო­ვიდ­ნენ. ბე­ბია სულ მა­გას ეუბ­ნე­ბო­და შვი­ლებს, მა­მას და მა­მი­დებს, - არ­სად თქვათ, რომ რა­ზი­კაშ­ვი­ლე­ბი ხართ, თქვით, რომ ხართ მთვა­რე­ლი­ძე­ე­ბიო. მას არ უნდა ჩარ­გა­ლის და­ტო­ვე­ბა-ლე­ვა­ნის კე­რი­ის გა­ცი­ე­ბა... ხში­რად თურ­მე ტყე­შიც კი გა­დი­ო­და ღა­მის გა­სა­თე­ვად ხე­ლაშ­ვი­ლის დას­თან - სა­ლო­მეს­თან ერ­თად. ორი­ვეს შიში ჰქონ­დათ და­ჭე­რის, ერთს, რო­გორც "მავ­ნებ­ლის" მე­უღ­ლეს, მე­ო­რეს კი­დევ, რო­გორც "ყა­ჩა­ღის" დას. გო­რი­დან, იო­სებ მთვა­რე­ლი­ძე, ბე­ბი­ას ძმა ასუ­ლა ჩარ­გალ­ში, რად­გან აუ­ტა­ნე­ლი გახ­და მათ­თვის იქ ყოფ­ნა და აქეთ წა­მო­უყ­ვა­ნია.

ვა­ჟას შვი­ლიშ­ვი­ლის ლუკა რა­ზი­კაშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა:

"ცხა­დად მახ­სოვს ის დღე, როცა მე, დე­და­ჩე­მი და ჩემი დები ჩარ­გალს ვტო­ვებ­დით. გო­რი­დან ბი­ძე­ბი ჩა­მო­ვიდ­ნენ. დედა ცხენ­ზე იჯდა, ცხენ­ზე ვი­ჯე­ქი მეც. ხურ­ჯინ­ში კი, აქეთ-იქით, ჩემი დები, ქე­თე­ვა­ნი და პე­პე­ლა ის­ხდნენ. შიმ­ში­ლი­სა­გან სულს ძლივს ვღა­ფავ­დით. იმ დღი­დან, დიდი ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში, ხალ­ხის მტრის შვი­ლე­ბად ვით­ვლე­ბო­დით... ამის გამო, ჩუ­მად ბევ­რჯერ მი­ტი­რია..."

ეკა­ტე­რი­ნე რა­ზი­კაშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა:

"1928 წლამ­დე, სა­ნამ დე­დიძ­მა გარ­და­იც­ვლე­ბო­და, არა­ფე­რი გვი­ჭირ­და. თა­ვის შვი­ლებ­ზე მე­ტად ჩვენ გვპატ­რო­ნობ­და. მერე კი და­ი­წყო ჩვე­ნი უბე­დუ­რე­ბა! ყვე­ლამ ზურ­გი შეგ­ვაქ­ცია, თუმ­ცა დე­დაც იმას ცდი­ლობ­და, რომ შე­უმ­ჩნე­ვე­ლი ვყო­ფი­ლი­ყა­ვით. არ ვი­ცით, მი­თი­თე­ბა ჰქონ­დათ თუ თა­ვი­სით აკე­თებ­დნენ, აქე­და­ნაც აყრა და გაყ­რა უნ­დო­დათ ჩვე­ნი. მა­მას ნა­ყიდ ნაკ­ვეთ­ზეც არ გვა­ყე­ნებ­დნენ, რო­მე­ლიც ვა­ჟას­გან მი­ცე­მულ 50 მა­ნე­თად იყო ნა­ყი­დი. იო­სე­ბის გარ­დაც­ვა­ლე­ბის შემ­დეგ მისი შვილ-რძა­ლი მტრად გა­დაგ­ვე­კიდ­ნენ, გვყრიდ­ნენ სახ­ლი­დან, მაგ­რამ სად უნდა წავ­სუ­ლი­ყა­ვით? იმ ოთახს, რო­მელ­ში­აც ჩვე­ნა ვცხოვ­რობ­დით, სა­ხუ­რა­ვი გა­და­ხა­დეს, თოვ­ლი და წვი­მა ზედ დაგ­ვდი­ო­და. დედა სა­წო­ლის თავ­ზე გა­და­ჭი­მავ­და საწ­ვი­მარს და იქ ვი­ყა­ვით შე­ყუ­ჟუ­ლე­ბი. ღმერ­თმა ნა­თელ­ში ამ­ყო­ფოს თა­დე­ოზ გო­ზა­ლიშ­ვი­ლი და იმი­სი შვი­ლი თა­მარი. იმას ეთ­ქვა მა­მა­მი­სი­სათ­ვის, - პე­პე­ლას ღამე რომ სძი­ნავს, წვი­მა ას­ვე­ლებს ხოლ­მეო. მე­ო­რე დღეს მო­ვი­და თა­დე­ო­ზი და თა­ვის სახ­ლში წაგ­ვიყ­ვა­ნა, შემ­დეგ ხალ­ხს ხმა­მაღ­ლა გა­მო­უ­ცხა­და, - ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლის ქვრივ-ობ­ლებს სახ­ლი უნდა ავუ­შე­ნო­თო. ნა­ხე­ვარ­ზე მეტი ფული თვი­თონ დადო და ისე აგ­ვი­შე­ნეს სახ­ლი, დედა არა­ფერ­ზე შე­უ­წუ­ხე­ბი­ათ.

30-იან წლებ­ში, დედა თავს იკ­ლავ­და შრო­მით. ხში­რად ღა­მის ცვლა­შიც კი მუ­შა­ობ­და. ერთხელ, ფი­ზი­კა-მა­თე­მა­ტი­კის მას­წავ­ლე­ბელ­მა ჭი­ჭი­ნა­ძემ, სულ არა­ფერ­ზე მიღ­რი­ა­ლა, - თქვე­ნი დრო წა­ვი­და, რა­ზი­კაშ­ვი­ლე­ბო, ჩოხა-ახა­ლუ­ხით რომ და­იჯგი­მე­ბო­დით სულო! დე­დაც იმა­სა ცდი­ლობ­და, რომ არა­ვის გავ­ხსე­ნე­ბო­დით, შე­უმ­ჩნე­ვე­ლე­ბი ვყო­ფი­ლი­ყა­ვით და ამას ცდი­ლობ­და, ვა­ჟას გერი - ვახ­ტანგ რა­ზი­კაშ­ვი­ლიც! ყვე­ლას უმ­ტკი­ცებ­და და არ­წმუ­ნებ­და, - მა­მა­ჩემ ვა­ჟას ერ­თა­დერ­თი მემ­კვიდ­რე მხო­ლოდ მე დავ­რჩიო. მისი ჰო­ნო­რა­რია თუ სხვა რამ, მე მე­კუთ­ვნი­სო. ამი­ტომ იყო, რომ არც გულ­ქა­ნი­სა და არც თა­მა­რი­სა იცო­და რამე სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ..."

ლა­მა­რა რა­ზი­კაშ­ვი­ლი, ბა­ჩა­ნას შვი­ლიშ­ვი­ლი:

- 1961 წელს, ვაჟა-ფშა­ვე­ლას იუ­ბი­ლეს რომ ამ­ზა­დებ­დნენ, მო­საწ­ვე­ვე­ბი­სათ­ვის თბილსში ჩა­ვი­და ლე­ვა­ნის ქა­ლიშ­ვი­ლი, ქე­თე­ვან (პე­პე­ლა) რა­ზი­კაშ­ვი­ლი. მწე­რალ­თა კავ­შირ­ში, სერ­გი ჭი­ლა­ი­ას­თან მი­ვი­და და თა­ვი­სი ვი­ნა­ო­ბა გა­უმ­ხი­ლა. ბა­ტო­ნი სერ­გი ფეხ­ზე წა­მო­ვარ­დნი­ლა გა­ო­ცე­ბუ­ლი, - რას მე­უბ­ნე­ბით, ლე­ვა­ნის ქა­ლიშ­ვი­ლი ბრძან­დე­ბი­თო?! ვახ­ტან­გი­სა­გან ჩვენ ვი­ცო­დით, რომ ლე­ვანს არა­ვინ დარ­ჩე­ნია, რო­გორ, მან არა­ფე­რი იცო­და თქვენს შე­სა­ხე­ბო? - ყვი­რო­და თურ­მე. ამის შემ­დეგ, ბა­ტონ სერ­გის, ერთჯე­რა­დი დახ­მა­რე­ბის სა­ხით, ლე­ვა­ნის ქვრი­სათ­ვის, თა­მა­რი­სათ­ვის, საკ­მა­ოდ დიდი თან­ხა გა­მო­უ­წე­რია. რო­გორ­ღაც ეს ამ­ბა­ვი ვახ­ტანგს გა­უ­გია, მი­სუ­ლა მწე­რა­ლა კავ­შირ­ში და ბუ­ღალ­ტრის­თვის უთ­ქვამს, - დე­და­ჩე­მია თა­მარ რა­ზი­კაშ­ვი­ლი და ეგ თან­ხა მის­თვის არის გა­მო­წე­რი­ლიო. ასე გულ­და­გულ ცდი­ლობ­და ვახ­ტან­გი ლე­ვა­ნის კვა­ლის წაშ­ლას და იცით, რა­ტომ? პირ­ველ რიგ­ში შუ­რით, რად­გან ლე­ვა­ნი გა­მორ­ჩე­უ­ლად ნი­ჭი­ე­რი და ყო­ველ­გვა­რი სი­კე­თით იყო შემ­კუ­ლი. დახ­ვრე­ტის შემ­დე­გაც კი, მას ცნობ­დნენ რო­გორც ვაჟა-ფშა­ვე­ლას ღირ­სე­ულ შვილს, ვახ­ტან­გის კი, პა­ტივს არა­ვინ სცემ­და. რო­გორც უვარ­გის­სა და "მა­მის" შე­მარ­ცხვე­ნელს. პავ­ლე პა­პას ვა­ჟე­ბი კარ­გად აღ­ზრდი­ლე­ბი და სა­ოც­რად ნი­ჭი­ე­რე­ბი იყ­ვნენ, ასე­თი­ვე­ნი იყ­ვნენ მისი შთა­მო­მავ­ლე­ბი - კე­თილ­შო­ბი­ლე­ბი, პატ­რი­ო­ტე­ბი და ერ­თმა­ნე­თის მო­სიყ­ვა­რუ­ლე­ნი. აი, ვახ­ტან­გი კი სა­ერ­თოდ არ ჰგავ­და მათ, რაც და­ამ­ტკი­ცა კი­დეც თა­ვი­სი ქმე­დე­ბით. ბო­ლოს­და­ბო­ლოს, ხალ­ხმა ხომ უნდა იცო­დეს სი­მარ­თლე.

მრა­ვა­ლი წლის შემ­დეგ, ლე­ვა­ნის შვი­ლიშ­ვილს, ნინო რა­ზი­კაშ­ვილს პა­პის რე­ა­ბი­ლი­ტა­ცი­ი­სათ­ვის უზ­რუ­ნია.

სა­ქარ­თვე­ლოს უშიშ­რო­ე­ბის არ­ქი­ვი­სათ­ვის მი­უ­მარ­თავს და იქი­დან ასე­თი ცნო­ბა მი­უ­ღია:

"1997 წლის, 16 დე­კემ­ბერს, 1, 3, 6, 7 მუხ­ლე­ბით, სა­ქარ­თვე­ლოს სა­მო­ქა­ლა­ქო კო­დექ­სის 243.244 მუხ­ლე­ბით ვამ­ტკი­ცებ: დაკ­მა­ყო­ფილ­დეს ნინო ლუ­კას ასუ­ლი რა­ზი­კაშ­ვი­ლის მო­თხოვ­ნა. პა­პა­მი­სი, ლე­ვან ლუ­კას ძე რა­ზი­კაშ­ვი­ლი, და­ბა­დე­ბუ­ლი 1887 წელს, თი­ა­ნე­თის რა­ი­ო­ნის სო­ფელ ჩარ­გალ­ში, აღი­ა­რე­ბულ იქ­ნეს პო­ლი­ტი­კუ­რი რეპ­რე­სი­ის მსხვრეპ­ლად.

გო­რის რა­ი­ო­ნის სა­სა­მარ­თლოს თავ­ჯდო­მა­რე: ბ. ვა­თი­აშ­ვი­ლი".

ჩარ­გლელ­თა მეხ­სი­ე­რე­ბას დღემ­დე შე­მო­უ­ნა­ხავს ერთი ლექ­სი:

"საით, რა მოხ­ვალ ძმო­ბი­ლო,

ამ­ბავს ნუ მე­ტყვი ძმი­საო,

ნა­ღა­ლა­ტე­ვით მოკ­ლუ­ლის,

ლუ­კანთ ლე­ვა­ნი­საო".

ავ­ტო­რი: რუ­სუ­დან შა­იშ­მე­ლაშ­ვი­ლი