ქართულ-აფხაზური ენციკლოპედია და ფოტოალბომი - "აფხაზეთი - XIX საუკუნე"

ათწლიანი დაუღალავი შრომის შემდეგ, ერთობლივი ქართულ-აფხაზური ფოტოალბომი - "აფხაზეთი - XIX საუკუნე" და ენციკლოპედია გამოიცა, რაშიც XIX საუკუნის აფხაზეთის კულტურული მემკვიდრეობაა შეტანილი (რომელიც ენგურს გამოღმა საქართველოში მოიპოვებოდა), თუმცა სრულად - არა. მასალის სიუხვის გამო, ავტორებმა ის ერთ წიგნში ვერ ჩაატიეს. საქმე გრძელდება, ისევე, როგორც ქართულ-აფხაზური ურთიერთობა...

იდეისა და წიგნის თანაავტორი, ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობათა სა­მეცნიერო-კვლევითი ცენტრის დირექ­ტორი ზურაბ შენგელია მოგვითხრობს, თუ როგორ მუშაობდნენ ამ წიგნზე აფხაზ თანაავტორებთან ერთად...

- თხრობას ცოტა შორიდან დავიწყებ. ჩვენი ცენტრი უკვე რამდენიმე წელია, უნივერსიტეტის სტრუქტურული ერთეულის ფორმით არსებობს. პროგრამის ფარგლებში, როგორც აქ მცხოვრები, ისე ენგურსგაღმელი აფხაზებიც თანამშრომლობენ. ყველა პროექტი, რომელიც აქამდე გაგვიკეთებია, მათთან ერთად არის მომზადებული. ახლაც ასე გრძელდება... ეს ცენტრი არასამთავრობო ორგანიზაცია, ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობათა ინსტიტუტის ბაზაზე ფუნქციონირებს და 15 წელია არსებობს. დაახლოებით 10 წლის წინ, ერთ-ერთ შეხვედრაზე, გუდაუთაში, აფხაზებმა სინანულით აღნიშნეს: 90-იანი წლების ომის დროს, აფხაზური კულტურული მემკვიდრეობა სრულიად განადგურდა, არქივები, მუზეუმები, ბიბლიოთეკები თითქმის დაიწვა და რაც დარჩა, იქნებ ის მაინც გადავარჩინოთო... სოხუმიდან დაბრუნების შემდეგ დავიწყეთ აფხაზეთის თემატიკასთან არსებული დოკუმენტური და ფოტომასალების მოძიება. ვეძებდით როგორც სახელმწიფო, ისე კერძო ბიბლიოთეკებში, მუზეუმებსა და კერძო არქივებში. გავაკეთეთ იმ პირთა ჩამონათვალი, ვისაც მსგავსი დოკუმენტური ან ფოტომასალა შეიძლებოდა ჰქონოდა... ერთი სიტყვით, უამრავი რამ მოვიძიეთ: მხოლოდ კულტურული მემკვიდრეობის ამსახველი XIX საუკუნის 600-ზე მეტი ერთეული მასალა, ფოტოები და ხელ­ნაწერები მოვაგროვეთ და თით­ქმის ათ­წლიანი მუშაობის შემდეგ, 2011 წელს, რამდენიმე ორგანიზაციისა და ლიტვის საელჩოს დახმარებით, გამოვიდა ფოტოალბომი "აფხაზეთი - XIX საუკუნე", სადაც ჩვენ მიერ შეგროვებული დოკუმენტური მასალის მხოლოდ ნაწილის ჩატევა შევძელით.

- XIX საუკუნემდე არსებულ მასალებს ვერ მიაკვლიეთ თუ ფიზიკურად არ იყო?

- ძალიან ცოტა იყო, თითქმის უმნიშვნელო...

- თქვენ მიერ მოგროვებული კულტურული მემკვიდრეობა ქართველე­ბისა და აფხაზების მიერ ერთად "ნაშენები" იყო?

- რა თქმა უნდა. აფხაზეთი, როგ­ორც ცალკე სახელმწიფო, არ არსებობდა. მეზობელ სახელმწიფოებს აქვთ გავლენა და ქართულს არ ექნებოდა?!. სხვა საკითხია, პოლიტიკურად ვინ როგორ უყურებდა აფხაზეთს XIX სა­უკუნემდე. რუსეთი აფხაზეთსა და და­ნარჩენ საქართველოს, ქუთაისის მაზრამდე, თავის საკუთრებად მიიჩნევდა, მაგრამ ეს სულ სხვა საკითხია... ჩვენ ქართულის გარდა, რუსული წყაროებიც გამოვიყენეთ. ინფორმაციისთვის ძიების პროცესში, აქამდე უცნობი 100-მდე ფოტოდოკუმენტი აღმოვაჩინეთ.

- იქნებ განსაკუთრებით მნიშვნელოვან მასალებზე მოგვითხროთ...

- ძიების დროს აღმოვაჩინეთ ძალიან ბევრი ცნობილი მხატვრის მიერ აფხაზეთის თემატიკაზე შექმნილი ფოტო და დოკუმენტური ჩანახატები, მათ შორის: ბოგოლიუბოვის, აივაზოვსკის, მიხაი ზიჩის, გაგარინის ნამუშევრები. ფოტოალბომში შეტანილია ბარკანოვის მიერ გადაღებული გიორგი შერვაშიძის ფოტო, რომლის მიხედვითაც, ზიჩმა ფერადი ტილო შექმნა. მანვე "ვეფხისტყაოსნის" პერსონაჟების ტანისამოსი ჩააცვა რამდენიმე აფხაზს. აღმოვაჩინეთ ფოტო, სადაც გიორგი შერვაშიძეს ვეფხვის ტყავი აცვია. ასევე აღმოვაჩინეთ არაერთი, ძალიან საინტერესო ფოტო, რომელზეც აფხაზი და ქართველი ოფიცრები არიან გამოსახულნი.

- ფოტოალბომი მხოლოდ ქართულ-აფხაზურ ენაზეა?

- დიახ, ჩვენ მხოლოდ ამ ორ ენაზე ვმუშაობთ, მესამე ენის გამოყენება არ ჩავთვალეთ საჭიროდ, რადგან ორივე მხარე შევჯერდით პოზიციაზე, რომ გავიდა ის დრო, როდესაც ჩვენ არ ვკადრულობდით აფხაზურის სწავლას, ხოლო ისინი - ქართულისას და ერთმანეთს რუსულად ვესაუბრებოდით. ვუთხარი, - თქვენ თუ არ გინდათ ქართულის სწავლა, მე ვისწავლი აფხაზურს-მეთქი...

- რა გიპასუხეს? ვის ესაუბრეთ ამ ეთნოპრობლემებზე?

- ჩვენ მათგან პასუხს არ დავლოდებივართ, საქმეს შევუდექით... რაც შეეხება აფხაზებს: კონკრეტულ პირებს ვერ დავასახელებ, რადგან მათ ეს საქმეს გაუფუჭებს, მაგრამ ამ პროექტში ის ადამიანები არიან ჩართულნი, ვინც ადგილობრივთა პატივისცემით სარგებლობენ. მათ სტკივათ აფხაზეთში არსებული პრობლემები. როდესაც ფოტოალბომი გამოვეცით და სოხუმში ჩავიტანეთ, ამან დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია აფხაზ საზოგადოებაში. ყველა კულტურული ოჯახისთვის სამაგიდო წიგნად იქცა. თითქმის ორი წელი ჩავდიოდი სოხუმში, გაგრაში, გუდაუთაში და ქუჩაშიც კი ვარიგებდი ამ წიგნებს... მკითხველი ნახავს, რომ ფოტომასალის გარდა, არის ისეთი ფრაზებიც, რომლის მიმართ გულგრილი ვერ დარჩები, რადგან პირდაპირ ასახავს ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობის დღეს არსებულ რეალობას. მაგალითად, აფხაზური გამონათქვამია: "ძმების შერიგება უფრო ძნელია, ვიდრე მეზობლების, რადგან ძნელია, ძმას აპატიო ის, რასაც მეზობელს შეუნდობ"... გარკვეული დროის შემდეგ, აფხაზეთის ეთნოკულტურული სივრცის აღწერა დავიწყეთ, რადგან ახლა აფხაზეთში ძალზე მძიმე მდგომარეობაა.

- რას გულისხმობთ?

- იმას, რომ აფხაზური მონაცემებით, აფხაზ ეთნოსში სიკვდილიანობა 3 300-ია, ხოლო შობადობა მხოლოდ 800. მამაკაცების სიცოცხლის საშუალო ასაკი 50 წელია, ქალებისა კი - 70. მოსახლეობის 6% აივ-ინფიცირებულია; იგივე მაჩვენებელია ჩ ჰეპატიტის დაავადების მხრივ... ერთი სიტყვით, ძალიან მძიმე ვითარებაა. მკვეთრად დაბალია სამედიცინო მომსახურების დონე, რაც უმძიმეს პრობლემებს ქმნის. ასეთ ფონზე კი მათ არ აქვთ ეთნოკულტურაზე ზრუნვის საშუალება. ამიტომ შევთავაზეთ, ერთობლივად შეგვექმნა "აფხაზური ენციკლოპედია". ეს არის ათწლიანი დაუღალავი შრომის შედეგი, ჩვენს თანამშრომლებთან ერთად, და სიამოვნებით უნდა აღვნიშნო, რომ აფხა­ზებიც ძალიან კმაყოფილი დარჩნენ. ცნო­­ბისათვის: ჩვენ ვართ ერთადერთი ქვეყანა, რომელსაც სახელმწიფო ვალდებულება აქვს აფხაზური ენისა და კულტურის წინაშე. საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით, აფხაზურ ენას, ქართულთან ერთად, სახელმწიფო ენის სტატუსი აქვს და სიამაყით მინდა აღვნიშნო, რომ იმ უმძიმეს 90-იან წლებში მე გამოვედი ამ ინიციატივით. ასე რომ, სხვა ქვეყანას მხოლოდ ინტერესი შეიძლება ჰქონდეს და არა აფხაზური ეთნოკულტურის სივრცის შენარჩუნების ვალდებულება. თუ აფხაზები გა­დაშენდნენ, ისე, როგორც ეს უბიხებსა და სხვა ხალხებს დაემართათ, მსოფლიო ცივილიზაციის წინაშე მხოლოდ ჩვენ ვიქნებით პასუხისმგებელი და მიზეზს მნიშვნელობა არ აქვს...

- ეთნოკულტურის სივრცის აღწერაზე საუბრობდით. ამ მიმართულებით რა მდგომარეობაა?

- დიახ, გადავწყვიტეთ, დარგობრივ ენციკლოპედიასა და აფხაზური მუსიკალური ფოლკლორის გადარჩენაზეც გვეფიქრა, ჩანაწერებიც გაგვეკეთებინა და ამაზე მუშაობას ისევ და ისევ აფხაზებთან ერთად ვაგრძელებთ; შემდეგ ამ ყველაფრისთვის ერთად მოგვეყარა თავი. აფხაზური მხარე დაგვთანხმდა. თუ მათ ინფორმაციის მოსაპოვებლად სხვა წყაროებიც ექნებოდათ, ამასაც გავითვალისწინებდით და მივუთითებდით. ამ პროექტის თანაავტორია საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის აფხაზური ენისა და კულტურის კომისია, რომლის ხელმძღვანელიც არის აკადემიკოსი გუჩა კვარაცხელია. აფხაზურ მხარესთან უფრო აქტიური ურთიერთობა რომ გვქონოდა, ორგანიზაცია "ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობათა ინსტიტუტიც" შემოგვიერთდა, რომელსაც მათთან მუშაობის დიდი გამოცდილება აქვს. მან შექმნა საინიციატივო ჯგუფი და აფხაზურ მხარესთან ერთად შევიმუშავეთ კონცეფცია, შევადგინეთ სამუშაო ჯგუფები, მაგრამ ბოლო დროს განვითარებულმა მოვლენებმა შეგვიშალა ხელი, განსაკუთრებით - სოჭის ოლიმპიადამ... იმედია, დროის რაღაც პერიოდის შემდეგ, თანდათან ყველაფერი მოგვარდება.

- ამ ყველაფერს დაფინანსება სჭირდება...

- დიახ. ამ მხრივ ძალიან გვეხმარება "ერ ემ ჯი ჯგუფის" სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარე ზურაბ ქუთელია.

- ბატონო ზურაბ, ამ ენციკლოპედიაზე მუშაობის დაწყებამდე ალბათ სა­ჭი­რო იყო აფხაზების ნდობის მოპოვება...

- დიახ. თბილისში დაბადე­ბულ-გაზრდილი კაცი ვარ. არანაირი შეხება არ მქონია აფხაზებთან, არც ნათესავები მყავს იქაური. ქართულ-აფხაზური ომის დროს საქართველოს პარლამენტის წევრი ვიყავი, აფხაზეთშიც ჩავდიოდი და საკმაოდ ინფორმირებული ვიყავი იმაზე, რაც მაშინ ხდებოდა. ერთადერთი, რაც მაშინ შევძელი, საქართველოს კონსტიტუციაში ჩავამატებინე მუხლი აფხაზეთის ტერიტორიაზე აფხაზური ენის სახელმწიფო ენის სტატუსის შესახებ, რაც მაშინ ძალიან ძნელი იყო, რადგან ომი წაგებული გვქონდა, მაგრამ ეს ცვლილება მაინც შევიდა... ამის შემდეგ სულ მაინტერესებდა, შეძლებდა თუ არა აფხაზი საზოგადოება ამ სტატუსის დაცვას, - სახელმწიფო ენას ვგულისხმობ. ამიტომ დავიწყეთ რადიომაუწყებლობა აფხაზურ ენაზე, - დავაფუძნეთ რადიო "ჰარა", რომელმაც შვიდი წელი იარსება... შემდეგ რამდენიმე პროექტი განვახორციელე და მუდმივი ურთიერთობა მქონდა აფხაზებთან. პროგრამის ფარგლებში არაერთი საქმე გავაკეთეთ: ჩამოგვყავდა სტუდენტები სასწავლებლად, ავადმყოფები - სამკურნალოდ ბაკურიანში წავიყვანეთ, აქედან კი - დევნილი ბავშვები, რომელთაც იქ ნათესავები და ახლობლები ჰყავდათ, 24 დღე სოხუმში დავასვენეთ. მაგრამ ბოლო დროს ყველაფერი გართულდა...

- როდის გართულდა? 2008 წლის ომის შემდეგ?

- არა. 2008 წლის ზაფხულიდან 2012 წლის 1-ელ ოქტომბრამდე საუკეთესო პერიოდი იყო. საქმე ამის შემდეგ გართულდა, რადგან ხელისუფლებამ და საზოგადოებამაც ჩვენს ხელისუფლებაში მომხდარი ცვლილება ცუდად მიიღო ანუ ეშინიათ - რუსეთმა საქართველოზე არ გაგვცვალოსო, ხოლო საზოგადოება ამბობს, ჩვენ უკვე რუსეთში ვართ და როგორ დავიძვრინოთ თავი, არ ვიცით, და თქვენ ახლა აპირებთ იქ შესვლასო?..

- ითქვა, რომ რუსეთის მიმართ უარყოფითი განწყობილება ძლიერდება...

- დიახ, ასეა, რადგან რუსეთმა იქ კონტროლის მექანიზმი გაამკაცრა, ბიზნესი წაართვა, თავად აკონტროლებენ ყველაფერს. განსაკუთრებით, სოჭის ოლიმპიადამ გაამწვავა სიტუაცია. ზოგჯერ შეიარაღებული დაპირისპირებაც კი ხდება... თავად ხელმძღვანელობასაც პრობლემები ექმნება რუსებთან. ასევე მატულობს დაპირისპირება აფხაზ სა­ზოგადოებასა და ხელმძღვანელობას შორის, ადგილობრივ მოსახლეობასა და რუსეთის ხელისუფლებას შორის. ის კი არა, თავად აფხაზ საზოგადოებაშიც გარკვეული დაპირისპირებაა - სოხუმელებსა და სოხუმში ომის შემდეგ ჩამოსულებს შორის, რადგან მათი მენტალიტეტი და ცხოვრების წესი განსხვავებულია. ამ ყველაფერს იქ არსებული მძიმე სოციალური ფონი ამწვავებს.

- თუმცა მუდმივად აცხადებენ, რომ დამსვენებლებისა და ტურისტების რაოდენობა ყოველწლიურად იზრდება, რაც ადგილობრივ ეკონომიკაზე დადებითად აისახა...

- არ არის ასე, არ გაზრდილა. მხოლოდ გაგრაში, ბიჭვინთასა და ათონში ადლერიდან და სოჭიდან ერთდღიანი ექსკურსიებით ჩადიან. აფხაზეთში ასევე ისვენებენ იქ დისლოცირებული სამხედროების ოჯახები და ისინიც, ვინც სხვაგან მსახურობენ. იქ არის საზკვების ობიექტების მსგავსი დაწესებულებები, სადაც საშინელი სიძვირეა. საერთოდ, სამხედროები აფხაზეთში ყველაზე ლაღად გრძნობენ თავს. იქ არსებული ინფრასტრუქტურა დამსვენებლების მოთხოვნებს ვერ აკმაყოფილებს...

- აფხაზების თქმით, სოჭის ოლიმპიადისთვის რუსეთმა მოსაზღვრე რაიონებიდან მშენებლობისთვის საჭირო მასალა გაზიდა...

- დიახ, მაგრამ ეს არ არის მათი დაპირისპირების მთავარი მიზეზი. ისინი ვერ ეგუებიან იმას, რომ ბიზნესი ფაქტობრივად წაართვეს, საზღვარზე მათი მესაზღვრეეები აღარ დგანან... ამიტომ, საქართველოსთან ურთიერთობა მათთვის გადამრჩენი იყო: მაშინ, როდესაც ენგურის ხიდზე მიმოსვლა შედარებით თავისუფალი იყო, აქედან წაღებული საქონლით შედარებით იოლად გადიოდნენ ფონს. ლამის მთელი ლილოს ბაზრობა გაგრასა და გუდაუთაში იყო გატანილი. სოხუმში არის "გოროდსკოი რინოკ" და "გალსკი რინოკ"; გალის ბაზარზე ენგურს გამოღმა საქართველოდან გადმოტანილი საქონელი იყიდება. ასევე გაგრაში მინახავს "გალსკაია ვულკანიზაცია", რაც ნიშნავს, რომ ჩვენთან, გალელებთან მომსახურება უფრო იაფია... ასეთი რამეები ბოლო დროს აიკრძალა, რამაც ისედაც მძიმე სოციალური ფონი უფრო დაამძიმა. უკმაყოფილების ჩასახშობად ქართველებით აშინებდნენ; რუსეთის ხელმძღვანელობა კი პროპაგანდას ეწ­ეოდა, - ჩვენ ქართველებისგან გი­ცავთო... მასები ამას იჯერებდნენ, მაგრამ მოაზროვნე ნაწილი ქართველების მიმართ სიმპათიით განეწყო, ოღონდ ამას აშკარად ვერ გამოხატავდნენ. ერთმა აფხაზმა ასეთი ფრაზა მითხრა: როგორც იშვიათი ჯიშის მცენარის გადასარჩენად, მონათესავე მცენარეზე მისი დამყნობაა გამოსავალი, ისე სჭირდება აფხაზურ კულტურას თავის გადასარჩენად - ქართული და - პირიქითო...

- ახალგაზრდებთან ურთიერთობა თუ გიწევთ?

- დიახ. მათ საქართველოზე თითქ­მის არაფერი სმენიათ და ძალიან აინტერესებდათ, განსაკუთრებით - 1-ელ ოქტომბრამდე. მუდმივად მეკითხებოდნენ ყველა ასაკისა და მენტალიტეტის აფხაზები, - მართალია, რომ საქართველოში ავტოინსპექტორი ფულს არ იღებსო? - არა, თუ წესს არ დაარღვევ, არ გაჩერებენ და თუ დაარღვევ, ქვითარს გიწერენ და ჯარიმა ბანკში უნდა გადაიხადო-მეთქი. იმასვე მეკითხებოდნენ ექიმებზეც... დიდი ინტერესით აკვირდებოდნენ ანაკლიასა და განმუხურს, - მართალია, რომ იქ მაღალი დონის სასტუმროები აშენდაო?.. ბათუმის კადრებს რომ ნახულობდნენ, აღტაცებას ვერ ფარავდნენ, - მართლა ასეთი ლამაზიაო?.. ანუ ის პიარი ჩვენს სასარგებლოდ მუშაობდა... ხშირად მეუბნებოდნენ, - რა კარგი პრეზიდენტია სააკაშვილი ქართველებისთვის, რამდენი რამე გააკეთა თავის ქვეყანაში და რა ცუდად იქცევა საგარეო პოლიტიკაში, რუსეთთან ურთიერთობაში რამდენ შეცდომას უშვებსო...

სოხუმში ზამთარში სულ ერთი-ორჯერ მომიწია ჩასვლამ. ქალაქი თითქმის ცარიელი იყო. სულ ორი ღონისძიება გაიმართა: მხატვრის გამოფენა და ჩამოსული კაზაკების ანსამბლის კონცერტი. არ მოსწონთ ასეთი ცხოვრება, მაგრამ რა ქნან?! იქ სამოქალაქო საზოგადოება იმდენად სუსტია, რომ არც კი შეიმჩნევა. ასე რომ, ფრთხილად, მაგრამ მაინც გაიგონებთ აფხაზების სუსტ ხმას, ქართველებთან ურთიერთობის ნოსტალგია იგრძნობა. ასევე ისიც, რომ საქართველო მათი ერთადერთი იმედია. მაგრამ ამას ჩუმად ამბობენ, რადგან იქ ქართველზე კარგის თქმა აფხაზეთისა და რუსეთის ხელმძღვანელობისგან ღალატად მიიჩნევა.

ლალი პაპასკირი

ჟურნალი ”გზა”

(გამოდის ხუთშაბათობით)