"მისი ცხოვრება შოპენის მუსიკასავით მშვიდად, მაგრამ სტაბილურად მიედინებოდა"

"კაფანდარა იყო, სქელი ტუჩებით, მეჩხერი ულვაშითა და კოხტად შეკრეჭილი მოკლე წვერით. სათვალიდან დაღლილი იცქირებოდა. მშვიდი ნაბიჯით დადიოდა, სახეზე მუდამ ნაღვლიანი შთაგონება ეფინა და ჩუმი ირონიით შეფერილი "მწარე" ღიმილი იცოდა. ძალზე თავისებური და შეუცნობელი გარეგნობა ჰქონდა", - ასე იხსენებს საკუთარ მასწავლებელს, ნიკო ლორთქიფანიძეს მისი ერთ-ერთი მოსწავლე, სიმონ ჩიქოვანი. მწერლის ცხოვრებისეულ "აფეთქებებსა" და პირად განცდებზე, სიყვარულსა და ტკივილზე ლიტერატურათმცოდნე, პროფესორი ინგა მილორავა მოგვითხრობს.

- ნიკო ლორთქიფანიძეს იგონებენ, როგორც განსაკუთრებულს, თავისებურს, შეუცნობელს, იდუმალს. ეს იყო ძალიან სადა, მორიდებული, ურთიერთობებში მეტად თავმდაბალი პიროვნება. არისტოკრატიული წარმომავლობიდან გამომდინარე (ლორთქიფანიძე იმერელი თავადების გვარია), თავისდა უნებურად, ბუნებრივად იცავდა განსაკუთრებულ დისტანციას გარე სამყაროსთან. იყო გულმოწყალე ნებისმიერი ადამიანის მიმართ, თუმცა, ჰქონდა თავისი ავტონომიური სამყარო. მწერლისა თუ პოეტის პორტრეტის აღდგენა მხოლოდ მისი ნაწარმოებებითაც შეიძლება. ნიკო ლორთქიფანიძეზე რომც არ ვიცოდეთ რეალური ფაქტები, მისი ნაწარმოებები აბსოლუტური ასლია მისი ხასიათის, ცხოვრების. ეს იყო ადამიანი, რომელსაც გამორჩეულად უყვარდა თავისი ქვეყანა; რომლისთვისაც ადამიანს, როგორც ინდივიდს, უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. ამავე დროს, ის იყო საოცრად ნატიფი და მხატვრულად გაფაქიზებული ოსტატი. ნიკო ხშირად ამბობდა: ღამის ადამიანი ვარ, ღამე ვმუშაობ, თუმცა, მზე ძალიან მიყვარსო. ცნობილია, რომ ახალგაზრდობიდან ბევრს ეწეოდა. სუსტი მხედველობა ჰქონდა, ლურჯი სათვალე ეკეთა. ამბობდა, როცა ეს სათვალე გავიკეთე, სამყარომ ფერები დაკარგაო და ძალიან განიცდიდა ამ ფაქტს. ავსტრიაში ქუჩაში მხატვარს გაუჩერებია და უთხოვია, დაგხატავო. ეს სურათი ახლაც არსებობს. ძალიან თანამედროვე და დამახასიათებელი გარეგნობა ჰქონდა. იმ პერიოდის მწერლებისგან არა მხოლოდ ხელწერით, გარეგნობითაც განსხვავდებოდა. არ უყვარდა უხვსიტყვაობა, სადღეგრძელოები. ერთხელ, თურმე, როცა მეგობრებმა სუფრაზე ერთმანეთის დღეგრძელობა და ქება-დიდება დაიწყეს, ნიკომ თანამეინახეებს მიმართა: შევთანხმდეთ, მე ბოდლერი ვარ, შენ მალარმე და ამით დავამთავროთ საუბარიო...

- ნიკო ლორთქიფანიძე განათლებით მათემატიკოსი და იურისტი იყო. როგორც ცნობილია, მწერლის შემოქმედებით განვითარებაში თავისი წვლილი მისსავე დეიდაშვილს, შალვა დადიანსაც მიუძღვის...

- ნამდვილად. ქუთაისში სწავლისას შალვა დადიანს ლიტერატურული წრე ჰქონდა და ნიკო ლორთქიფანიძე ამ წრეზე შეიყვანა. ნიკო არ ცხოვრობდა თავისი ნაწარმოებებიდან აღებული ჰონორარით, როგორც სხვა მისი თანამედროვე მწერლები. განათლება ხარკოვში მიიღო. იმ პერიოდში ერთი ასეთი ჩანაწერი ჰქონდა: ქალთან გვერდით არასოდეს გამივლია. ერთხელ, ქუჩაში გოგონები შემხვდნენ და შევთავაზე, მთისკენ წავიდეთ-მეთქი. გოგონებმა იხუმრეს - მთისკენ გვიტყუებსო. ძალიან მომერიდა, სასწრაფოდ სახლამდე მივაცილე და ამოვისუნთქეო. ხარკოვში სწავლის პერიოდში დაწერა მინიატიურა "ხელები". როგორც ჩანს, ეს რეალური სასიყვარულო ურთიერთობიდან მოდიოდა. ეს არის ხელების, როგორც ცალკე სახის შინაგანი განცდა და ექსპრესია.

- მიუხედავად იმისა, რომ ნიკო ლორთქიფანიძეს მშვიდი და გაწონასწორებული ხასიათის ადამიანად ახასიათებენ, მის ცხოვრებას ორი დუელი ახლდა თან. ცნობილია ასევე ერთ-ერთი სპექტაკლის მსვლელობისას დებოშის ატეხის ამბის შესახებაც. როგორ აიხსნება მისი ამგვარი წინააღმდეგობრივი ბუნება?

- მის ხასიათთან მართლაც წინააღმდეგობაში მოდის მისი ცხოვრების თანმდევი "აფეთქებები", დუელები. ის იყო ფსიქოტიპი, რომელსაც შეეძლო ბევრი მოეთმინა, ყოფილიყო ჩრდილში, მაგრამ თუკი საქმე მისთვის პრინციპულ საკითხებს, ღირსებას შეეხებოდა, ამას არასოდეს მოითმენდა და პროტესტს ყველაზე აქტიური ფორმით გამოხატავდა. ავსტრიაში გიგოლი წულუკიძე და ნიკო ლორთქიფანიძე სასაუზმეში იყვნენ და ნიკო თურმე ხელში საშლელს ათამაშებდა. იმ დროს მასთან ახალგაზრდა, ადგილობრივი პედაგოგი მივიდა და უთხრა: საშლელს ხომ ვერ მათხოვებდიო. ნიკომ ეს შენიშვნად და დამცირებად მიიღო, ფეხზე წამოხტა და მოსულს სახეში გაარტყა. გიგოლი წულუკიძე გაოცებული დარჩა, რადგან ასეთი საქციელი ნიკოსგან წარმოუდგენელი იყო. გიგოლიმ ძალიან განიცადა ეს ფაქტი, მთელი ღამე ფარიკაობაში ამეცადინებდა მეგობარს. საბედნიეროდ, მოხდა სასწაული და პირველად ნიკომ გაკაწრა მოწინააღმდეგე. საოცარია, მაგრამ ამ დუელის შემდეგ ნიკო იმ ადამიანთან დამეგობრდა. რაც შეეხება მეორე დუელს, ის 1908 წელს საქართველოში ჩამოსულ ოფიცერ აკიმოვთან მოუხდა. ნიკომ მას საქართველოს მიმართ უდიერი გამონათქვამი არ აპატია და დუელში გამოიწვია. დუელზე ნიკო თეთრი პერანგით გამოცხადდა, კარგი სამიზნესავით. საგანგებოდ შეუკრეს თურმე გულისპირი, მაგრამ მისი მეგობარი, ილია ზურაბიშვილი იხსენებს, რომ დუელისას კვლავ გახსნილი ჰქონია. აკიმოვი საშიში იყო, მისთვის დუელს პროფესიული ღირსების მნიშვნელობა ჰქონდა. როცა დაუმიზნა, თურმე ნიკო ირონიული ღიმილით შეჰყურებდა. ოფიცერმა ორჯერ ააცდინა, ნიკომ კი მკლავში მსუბუქად დაჭრა. 1901 წელს ომარსკის დასმა ნაკლებად ცნობილი ავტორების (კრილოვა და ლიტვინა) საკმაოდ ანტისემიტური პიესა "ისრაელის შვილი" ჩამოიტანა ქუთაისში. ის ქუთაისის საზოგადოებამ ქართველებსა და ებრაელებს შორის წინააღმდეგობის ჩამოგდების მცდელობად აღიქვა. პროტესტი იმდენად მძაფრი იყო, რომ პოლიცმაისტერმა ქუთაისის გუბერნატორს შესთავაზა - იქნებ პიესა აღარ გაგვეშვაო, მაგრამ გუბერნატორი არ დათანხმდა და წარმოდგენა გაიმართა. მაშინ, მეტად წყნარი და მორიდებული ნიკო ლორთქიფანიძე თავის მეგობრებთან, ალექსანდრე კანდელაკთან და კირილე ნინიძესთან ერთად სპექტაკლზე წავიდა. პიესის მსვლელობისას დებოში ატეხეს და სპექტაკლი ჩაშალეს. ნიკოს სასტიკად სცემეს პოლიციელებმა და თავის მეგობრებთან ერთად დააპატიმრეს. ცნობილმა ვექილმა, მოსე ქიქოძემ მოახერხა, ნიკო არ დაეჭირათ, თუმცა, მავანნი ასე მსუბუქად დასჯას არ დასჯერდნენ, გაასაჩივრეს და მწერალს თბილისში 3-თვიანი პატიმრობა მიუსაჯეს.

- როგორ გაიცნო მწერალმა მომავალი მეუღლე, თამარ ჩხეიძე?

- თამარი 1912 წელს, ქუთაისში, ბანკში გაიცნო. ის ცნობილი და მდიდარი კაცის, ალექსანდრე ჩხეიძის შვილიშვილი იყო. მისი მამა, გიორგი ჩხეიძე, ქუთაისის საზოგადოების ასევე ცნობილი წარმომადგენელი, ქალაქის დაცვის უფროსი, მოქეიფე კაცი იყო. ცნობილია, რომ მთელი ქონება დროს ტარებაში გაფლანგა. 6 შვილი ჰყავდა. 36 წლისა გარდაიცვალა და ბავშვების აღზრდა უფროს ქალიშვილს, ნიკოს მომავალ მეუღლეს, თამარს დაეკისრა. ნიკო და თამარი პირველად სუფრაზე შეხვდნენ ერთმანეთს. ნიკო მორიდებით, მაგრამ მაინც ყურადღებას გამოხატავდა. იგი მგზნებარე კავალერი არასოდეს ყოფილა... მართალია, მის ნაწარმოებებში შინაგანი დიდი მუხტი და ვნება იგრძნობა, თუმცა, გრძნობებს, ზოგადად, ნაკლებად გამოხატავდა. გაცნობიდან 2 წელი ხვდებოდნენ, შემდეგ კი ძალიან სადად და მორიდებულად დაქორწინდნენ, მწერლის ხასიათში პომპეზურობა არ იჯდა. 4 შვილი ეყოლათ - ნოდარი, ნაილი, მერაბი და გოგი. ნაილი 2 წლის ასაკში გარდაიცვალა. ბავშვის სიკვდილის შემდეგ, მწერლის სურვილი იყო, აღარავის ეხსენებინა ეს სახელი.

ნიკოს თბილისში მეგობარი ექიმი ქალი ჰყავდა, რომელმაც საკუთარ თავზე წამალი გამოცადა და დაყრუვდა. მას ჭავჭავაძის ქუჩაზე დიდი სახლი ჰქონდა. ნიკოს შესთავაზა, ცოლ-შვილით იმ სახლში ეცხოვრა. მწერლის სიცოცხლის ბოლო პერიოდი ომის წლებს დაემთხვა. საკუთარი ცხოვრებისა თუ გაჭირვების აფიშირებას არასოდეს მოახდენდა, მაგრამ, სავარაუდოდ, ის დიდ გაჭირვებაში გარდაიცვალა. თუ მუსიკას შევადარებთ, ის იყო კაცი, რომლის ცხოვრებაც შოპენის მუსიკასავით ჟღერდა. შოპენის მუსიკაში დიდი აკორდები და მგზნებარება არ არის, მაგრამ სტაბილურად და მშვიდად მიედინება. ასევე მშვიდად გაიარა მისმა ცხოვრებამ.

- ამბობთ, რომ მწერალი "ჩრდილში" და მშვიდად ცხოვრობდა. თუმცა, მისი ნოველები არც ისე "მშვიდია"... ამის გამო იმ დროს ბევრ შემოქმედს დევნიდნენ. როგორ მოხდა, რომ ნიკო ლორთქიფანიძეს არ შეეხო მსგავსი რეპრესიები?

- ეს მინიატიურები რევოლუციამდე იყო დაწერილი, ამიტომ, ამის გამო ვერ შეედავებოდნენ. ის მართლაც ჩრდილში მყოფი ადამიანი იყო, ამიტომ, შეჯახება არ მომხდარა მასა და ხელისუფლების რომელიმე შტოს შორის. ალბათ, ისიც იყო, რომ მისი ნაწარმოებები ალეგორიული ხასიათის გახლდათ და ასე პირდაპირ ბრალს ვერაფერში სდებდნენ.

- "ცისფერყანწელებთან" როგორი ურთიერთობა ჰქონდა?

- ძალიან აფასებდნენ. კოლაუ ნადირაძეს მასზე უთქვამს: ეს არის ადამიანი, რომელსაც თუ ერთხელ ნახავ, ვერასოდეს დაივიწყებო.

- რა გამოარჩევს ნიკო ლორთქიფანიძეს XX საუკუნის ქართულ სალიტერატურო ისტორიაში?

- ნიკო ლორთქიფანიძე ქართული მოდერნიზაციის დაწყების ერთ-ერთი სულისჩამდგმელია. მოგეხსენებათ, იმპრესიონიზმი, როგორც ლიტერატურული მიმდინარეობა, მის სახელს უკავშირდება. თუნდაც მხოლოდ ეს ფაქტი ანიჭებს ამ ფიგურას დიდ მნიშვნელობას, რადგან იმპრესიონიზმი, ევროპისგან განსხვავებით, ჩვენთან ხელოვნების არც ერთ დარგში არ განვითარებულა. ნიკო ლორთქიფანიძემ შეძლო, ამ უნიკალური მიმდინარეობის ნიშნები, თვისებები, სტილი შემოეტანა და ეს ყველაზე გამორჩეულ დარგში, ლიტერატურაში დაენერგა... ის ერთ-ერთი მაგალითია იმისა, თუ როგორ უნდა გახდეს მოდერნიზაცია, ევროპეიზაცია, ჩართვა საერთო გლობალურ პროცესებში ისე, რომ შენი კი არ დააზარალო, არამედ გაამდიდრო და გააძლიერო. მინიატიურის ჟანრი ნიკო ლორთქიფანიძემ მწვერვალზე აიყვანა, დამოუკიდებელი არსებობის სული შთაბერა.

შორენა ლაბაძე

ჟურნალი ”გზა”

(გამოდის ხუთშაბათობით)