"რეხაში ქრისტემდე 3 ათასი წლის ციკლოპური ციხეებია" - მისტიკური სოფელი საქართველოში

რეხას შესახებ შესაძლოა ბევრს არც არაფერი გსმენიათ. წალკის მუნიციპალიტეტის სოფელი, როგორც წარსულში, ახლაც თვალს მოფარებულია. ამ სოფლიდან უახლოეს სოფლამდე უკაცრიელი მანძილი 15 კილომეტრზეა გაშლილი და ბორცვებისა და მდელოების გარდა, არც არაფერი შეგხვდებათ. სხვათა შორის, 1795 წელს აღა-მაჰმად-ხანის რბევას (10000 ქართველი წაიყვანა ტყვედ) ეს ერთადერთი ქართული სოფელი გადაურჩა. ასე იყო რუსულ იმპერიაშიც: როდესაც რუსეთმა თრიალეთის გაუკაცრიელებულ 48 სოფელში ბერძენ-სომეხები ჩამოასახლა, მათ შორის ერთადერთი რეხა ინარჩუნებდა ქართულობას. ამით ეს პატარა სოფელი ერთგვარ გლობალიზაციის ცენტრადაც იქცა: ვინ აღარ მოდიოდა და ცხოვრობდა აქ: ბერძნები, სომხები, თურქები, რუსები, ქურთები და ა.შ., მაგრამ რეხას ქართული ძირი ნედლი რჩებოდა. პირიქით, ყველაფერი "გადახარშა" და გაანეიტრალა, მათ შორის თურქული ენის ზეობაც, რომელიც თურქეთიდან უკან მობრუნებულ სამცხე-ჯავახეთის ქართველობას მოჰყვა. თურქულად მოსაუბრე თანასოფლელების ხსოვნა დღემდე შემორჩა გულიკო საბაძეს. ის ერთადერთია, ვინც რეხას მისტიკურ ისტორიას სწავლობს. გთავაზობთ მასთან ინტერვიუს "კვირის პალიტრის" არქივიდან:

- ამხელა თურქობაში, მთელი თრიალეთის დაცლის დროს, ერთადერთი სოფელი რეხა არ დაიცალა, თანაც იდენტობა შეინახა. შემოსევებისას მოსახლეობადაცლილ ნასოფლარებსა და ხევებს აფარებდნენ თავს, მერე კი უკან ბრუნდებოდა. ამ სოფლიდან არიან ღვინიაშვილები, ვახტანგიშვილები, საბაძეები, გოგალაძეები, ბაკურაძეები... 1830-იან წლებში, როდესაც რუსეთმა თურქეთიდან სომხები და ბერძნები ჩამოასახლა, მათთან ერთად სამცხეში ქრისტიანი, მაგრამ უკვე თურქულენოვანი ქართველობაც დაბრუნდა. ისინი სოფელ რეხაში დასახლდნენ. მათ მართლმადიდებლობა სასწაულის ძალით ჰქონდათ შერჩენილი. სამაგიეროდ, ქართული აღარ ახსოვდათ. ამის გამო სოფელში მეორე სასაუბრო ენად თურქული იქცა. თითქოს ახლაც ჩამესმის მათი უხუცესების თურქული საუბარი, რომელსაც ძალიან ღრმა და მწარე ფესვები ჰქონდა: სამცხე-ჯავახეთის ქართველობა ხომ ერდოიან-გვირგვინიან სახლებში ცხოვრობდა, ანუ ერდოზე ოჯახის ხმაური მშვენივრად ისმოდა. ამით სარგებლობდნენ თურქები, ღამით მიეპარებოდნენ, ერდოზე გაწვებოდნენ და ოჯახის საუბარს უგდებდნენ ყურს.

თუკი ამ დროს ვინმე ქართულად დაილაპარაკებდა, მთელ ოჯახს მაშინვე ამოწყვეტდნენ. ჩემი წინაპარი საბაძეების სოფელი სწორედ ქრისტიანობის შენახვისთვის ამოხოცეს თურქებმა ერთ ღამეში. მათგან ჩემი წინაპარი საბაძეები ბებია ულუმპიას გადაურჩენია, - არავინ იცის, როგორ გამოაპარა სამი შვილიშვილი ღამით და ახალციხის სოფელ ხეოთში შეაფარეს თავი. მერე კი, როცა მოძლიერდა, სოფელში წმინდა ბარბარეს XVI საუკუნის ეკლესიას სამრეკლო აუშენა, წარწერით "ულუმპიამ აღაშენა". დედაჩემი ხშირად ახსენებდა დიდ ბებია ულუმპიას. მაშინ ეს სახელი სხვა ასოციაციას იწვევდა, ვფიქრობდი, ოლიმპია ხომ ბერძნული სახელია, ალბათ, ულუმპიაც ბერძენი იყო და მეც ბერძნული სისხლი მაქვს-მეთქი. როდესაც ხეოთის ეკლესიის წარწერა ვნახე, მაშინ უკვე ჩემი წინაპრების ტრაგედიის სიღრმეც მთელი ძალით შევიგრძენი. შესაძლოა ამიტომაც გადავწყვიტე ჩემი სოფლის ისტორიის შესწავლა. წლებია ვიკვლევ და რაც დრო გადის, უფრო და უფრო მიკვირს, რამხელა ტკივილი გადაუტანია ამ ხალხს. დრო რომ გავიდა, იმ სამი ძმა საბაძეების შთამომავალი სოფელ რეხაში ამოსახლდა, სადაც მეც დავიბადე. საფიქრალადაც კი ძნელია, 48 სომხურ და ბერძნულ ოჯახს შორის ერთადერთმა შეინარჩუნო ქართველობა. ძნელია არ გაითქვიფო ამდენ ხალხში: თქვენ წარმოიდგინეთ, არა მარტო ბერძნები და სომხები, რუსეთის იმპერიას თურქეთიდან ქურთები და თურქებიც ჰყავდა ჩამოსახლებული. მათი სოფლები რეხის მიმდებარედ იყო. ქურთებმა და თურქებმა თრიალეთში ცხოვრებაზე მხოლოდ იმიტომ თქვეს უარი, რადგან რუსეთმა ისეთივე გადასახადები დაუწესა, როგორც სხვა ხალხს. არ ვიცი, რა მოლაპარაკება იყო რუსეთის იმპერიასა და მათ შორის, რატომ არ უნდა ჰქონოდათ გადასახადები, მაგრამ ასე კი იყო. მათმა დაუბეგრაობამ დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია ბერძენთა და სომეხთა სოფლებში.

რეხაში ქრისტემდე 3 ათასი წლის ციკლოპური ციხეებია ტონიანი ქვებით მშრალად ნაშენი. მეტსაც გეტყვით, 2002 წელს აქ მკვლევარმა ნიკოლოზ ვაჩეიშვილმა ქვაზე ე.წ. რეხის ურჩხულის გამოსახულება აღმოაჩინა და კვლევაც გამოაქვეყნა. "ურჩხული" ნასკას უდაბნოში აღმოჩენილ გამოსახულებებს უახლოვდება. ესე იგი, ამ მანძილებით დაშორებულ ხალხს ურთიერთობა ჰქონდა და, რომელ ეპოქაში - პერუს გამოსახულებების ასაკად ქრისტეს წელთაღრიცხვამდე 1800 წელია ნავარაუდები. ვინ იცის, ამ ათასწლეულებში აქ ხალხმა რა გაიარა.

XIX საუკუნის საზოგადო მოღვაწე ილია ალხაზიშვილი რეხელების მდგომარეობას ისე აღწერს, ტირილი მოგინდება: "გავიარეთ მდინარე ქცია და ვიპოვეთ აქ ერთადერთი ქართული სოფელი რეხა, რომელშიც 160 კომლი ქართველობა ასახლია. გამეხარდა, ვიფიქრე, სულ არარაობას, წამლად ხომ დარჩენილა ქართველობა წალკაში, მაგრამ ისე თქვენი მტერი და დამაწყევარი დაღონდეს, როგორც მე ამ რეხელების ნახვამ დამაღონა. აჰა, შენი ნაფლეთები მრავალტანჯულო საქართველო!

რეხელებმა ქართული საყველპუროდ ძლივსღა იციან და ამათაც ღვიძლი დედაენის, ქართულის მაგიერ დედინაცვლად თათრული ენა გახდომიათ. მღვდელი ბერძენი ჰყავთ, რომელიც ეკლესიაში ბერძნულად სწირავს. თუმცა თვითონაც არ ესმის, რასა სწირავს, რადგან ბერძნული ლაპარაკი არ იცის, ეს მღვდელი სახარებასაც კი უთარგმნის თავის მრევლს ბერძნულიდან თათრულად და ქადაგებასაც თათრულ ენაზე ამბობს, რადგან რეხელებმა არც ერთი სიტყვა არ იციან ბერძნული. მღვდელმაც ქართული არ იცის, ამიტომ აღსარებასაც თათრულ ენაზე ეუბნებიან". გაგარძელეთ კითხვა