"ინსულტის შემდეგ მაინც იმაზე ვფიქრობდი, დაუმთავრებელი არ დამრჩენოდა" - ეპოსი, რომელმაც "ცხოვრება წაიღო“ და გამომცემლის ძიების კიდევ უფრო რთული წლები

მსოფლიოში ყველაზე ვრცელი საგმირო-სარაინდო ეპოსის, დიდი ირანელი პოეტის ფირდოუსის "შაჰნამეს" ქართულ ენაზე გაცოცხლებას ქართველმა პოეტმა და ირანისტმა ბელა შალვაშვილმა 33 წელი და 2000-მდე უძილო ღამე შეალია. ჯანმრთელობის პრობლემების მიუხედავად, შვილობილზე ხელი არ აუღია, შუა გზაზე არ მიუტოვებია, ვინაიდან, როგორც ამბობს, მისი თარგმნა მოვალეობად ექცა. ასე დაიბადა ქართული "შაჰნამეს“ ცხრატომეული, რომლის მხოლოდ პირველი ტომია გამოცემული, დანარჩენის ბედი კი გაურკვეველია. "შაჰნამეს“ თარგმნა მართლა არ იყო იოლი. ახლა ვფიქრობ, რატომ შევეჭიდე ამხელა რუტინას. ამ ეპოსმა მთელი ჩემი ცხოვრება წაიღო.. ამასობაში 33 წელი გავიდა, მაგრამ ის 2000 გათეული ღამეც რომ დავიანგარიშოთ, სადღაც 40 წლამდე გამოდის. ბოლო სტრიქონი 2016 წლის 16 ივნისს დავწერე და ვთქვი, ახლა შემიძლია მოვკვდე... ვერაფრით ვიფიქრებდი, რომ თურმე მთავარი ტანჯვა წინ მელოდა“... გვეუბნება "ქართველი ფირდოუსი“ და ამ ხანგრძლივ ეპოპეაზე გვიყვება.

• "მართალია, ამისთვის ერთი 30 წელი დაგჭირდება, მაგრამ ისტორიაში დარჩებიო“

- ჩემი ლექტორები მესამე კურსიდან მიკიჟინებდნენ, - "შაჰნამე“ უნდა თარგმნოო. იმხანად, ძალიან ხშირად ვბეჭდავდი ლექსებს "ლიტერატურულ საქართველოში“, "მნათობში“, "ცისკარში“ და როცა უნივერსიტეტში შევედი, აღმოჩნდა, რომ უკვე გაეგოთ ჩემი სახელი. ხომ იცით, ახალგაზრდობა უფრო ლექსისთვის არის. აკი, ამბობს კიდეც გიორგი ლეონიძე: - "სიჭაბუკე და ლექსი ერთია“.

ქართულ ფილოლოგიურზე კი შევედი, მაგრამ დავით კობიძემ, რომელიც ირანისტიკის სული და გული იყო, თავის ფაკულტეტზე გადამიყვანა. მერე გაირკვა, რომ ეს ვაი-ვაგლახით მოახერხა - მეხუთედ რომ შესულა თხოვნით ევგენი ხარაძესთან, მაშინ დათანხმდა თურმე ამაზე. ბავშვობიდან კი მიყვარდა სპარსული პოეზია, მაგრამ რატომღაც მეგონა, ვერ მოვეწყობოდი. თურმე კობიძე ეუბნებოდა ხარაძეს - ეს გოგო ძალიან კარგ ლექსებს აქვეყნებს, სპარსული პოეზიიდან ბევრი რამ არის სათარგმნი და ძალიან გამოგვადგებაო. მესამე კურსიდან ბატონმა დავითმა მითხრა, ახლა უკვე საკმარისი ლექსიკა გაქვს სპარსულში და დაიწყე "შაჰნამეს“ თარგმნაო. საერთოდ არ მქონდა ფირდოუსზე წარმოდგენა, ვიცოდი სპარსი პოეტები - ხაიამი, ჰაფეზი და ა.შ. მაგრამ ფირდოუსის მარტო სახელი გამეგონა და "შაჰნამე“ წაკითხულიც არ მქონდა. უნივერსიტეტში წესივით იყო, ერთმა რომ მითხრა თარგმნეო, მერე ყველას ჭკუაში დაუჯდა - კოტე ფაღავას, ალექსანდრე გვახარიას.. მეტსაც ვიტყვი, მესამე კურსზე ჩათვლა გვქონდა კოტე ფაღავასთან, სულ შვიდნი ვიყავით ჯგუფში, ჩემს გარდა, ყველა გოგონას ჩაუთვალა და მე კი მეორე დღეს დამიბარა. ძალიან გავბრაზდი, როგორ, ჩათვლის ღირსი არ ვარ-მეთქი? მიუსვლელობაც ვერ გავბედე, მივედი და ბატონი კოტე მიზეზს მიხსნის - იცი, რატომ დაგიბარე? შენ იმდენი ცოდნა გაქვს და ლექსიკა, "შაჰნამეს“ თარგმნა უნდა დაიწყოო. გულში ვფიქრობ, ეს ხალხი რას გადამეკიდა-მეთქი. დაამატა - მართალია, ამისთვის ერთი 30 წელი დაგჭირდება, მაგრამ ისტორიაში დარჩებიო. ჩათვლა, რა თქმა უნდა, დამიწერა, მოვდივარ, და ვფიქრობ, ეს ხალხი რამ გადარია, მართლა ვერ მონახეს მთარგმნელი, მე რომ არ შემაწუხონ-მეთქი?..

• "ვახუშტი რჩეულთა შორის რჩეული იყო"

- ვახუშტი იყო ჩემი საკურსოების და სადიპლომოს ხელმძღვანელი, ის იყო ყველაფრის სული და გული და უნივერსიტეტში დიდი ავტორიტეტი ჰქონდა. უნივერსიტეტის დამთავრებიდან 5 წელი გავიდა, 1970 წელია, იანვრის ბოლო. იმხანად სარაჯიშვილის ქუჩაზე ვცხოვრობდი, ზემელზე. ჩემთან ზეზვა მედულაშვილი მოვიდა და მეუბნება, ვახუშტი გიბარებს და ხვალ უნდა მიხვიდეო. რომ მცოდნოდა, თარგმანი უნდა დაევალებინა, არ წავიდოდი. მეორე დღეს ძალიან ცუდად ვარ (ასთმის შეტევები მქონდა და სულ სასწრაფოებს ვიძახებდი), მაინც წავედი ვახუშტისთან. ვახუშტიმ მომიკითხა და მეუბნება, შავლეგ (ასე მიძახდა), ალბათ იცი, რომ მსოფლიო ლიტერატურის 80 ტომეული გამოდის და იცოდე, ერთი ტომი იქნება სპარსული პოეზიის, თვალსაჩინოდ უნდა წარმოვადგინოთ ფირდოუსი და შენ, როგორც ქალს, "ბეჟანისა და მანიჟეს“ წიგნი შეგირჩიეო. გავასავსავე ხელები, არ შემიძლია, ვიხრჩვები, ძალიან ცუდად ვარ-მეთქი. მკაცრად მითხრა - როცა თარგმნას დაიწყებ, კარგად გახდები, მე არ გეკითხები, გიბრძანებო, იღლიაში ამომჩარა "შაჰნამეს“ მე-5 ტომი, რომელშიც იყო "ბეჟანის და მანიჟეს ამბავი“, ოდნავ მიბიძგა და მითხრა, წადი ახლა, 10 სექტემბერს მოხვალ და თარგმანს მომიტანო. გავგიჟდი, გადავირიე და ვეუბნები, აღარც სპარსული მახსოვს-მეთქი. რომ დაიწყებ, გაგახსენდებაო. წამოვედი ჩემს გზაზე და ვფიქრობ, რა ვქნა, რა მეშველება...უარესად გავხდი, ყოველ დღე სასწრაფო იდგა ჩემს კარზე. სადღაც მაისში, ცოტა უკეთ ვიგრძენი თავი, გამახსენდა ვახუშტის ბრძანება და დავიწყე "ბეჟან და მანიჟეს“ წიგნის თარგმნა. პირველი 20 ბეითისთვის (წყვილი სტრიქონი) მთელი 2 კვირა დამჭირდა. სიმონ ჩიქოვანს აქვს ასეთი სტრიქონები - "ლექსის დაწყება ძნელია ისე,/ როგორც შენობის საძირკვლის ჩაყრა“ და მართალიცაა... ცუდად კი ვარ, მაგრამ რა ვუყო ვახუშტის ბრძანებას? ვახუშტი ძალიან დიდი ავტორიტეტი იყო უნივერსიტეტში, სტუდენტებსაც ძალიან გვიყვარდა. ლექციაზე ის მარტო სპარსულს კი არ გვასწავლიდა, ქართულ და რუსულ პოეზიას, ადამიანობას გვასწავლიდა. გამორჩეული ლექტორები მყავდა, მაგრამ ვახუშტი მათში კიდევ უფრო გამორჩეული იყო. ერთი სიტყვით, მთელი უნივერსიტეტი ვახუშტიზე გიჟდებოდა. რადგან ვახუშტიმ თარგმნა მთხოვა, ალბათ დაინახა ჩემში რაღაც...

• "ეგა "პისაწელნიცააო"

ამასობაში ღამის თევით ვმუშაობ, არც ასთმა მაძინებს და არც ვახუშტის ბრძანება. როგორც იტყვიან, ეშხში შევედი, ჩავჯექი... ჩემს ბინას უზარმაზარი ფანჯარა ჰქონდა ეზოს მხარეს და მთელი კორპუსებიდან მიყურებდნენ. თურმე მეზობლები კითხულობდნენ, - ის ქალი მთელი ღამე მაგიდასთან რას აკეთებსო. ერთი სომეხი ქალი იყო და უთქვამს, - ეგა "პისაწელნიცააო“. ვახუშტიმ 10 სექტემბერი მომცა ბოლო ვადა და მეც დაპირებულ დროს პირნათელი მივედი და მივუტანე ხელნაწერი. ვახუშტიმ თავისი გაბზარული ხმით ხმამაღლა დაიწყო კითხვა და ვატყობ, სიამოვნებით კითხულობს.

მერე მომიგო: "აი, შე მაიმუნო, აკი არ შეგეძლო? ამის მერე, შენ არ გაქვს უფლება არ გააგრძელო "შაჰნამეს“ თარგმნა, დღეს დაისვენე და ხვალ დილიდან "მანუჩარი“ დაიწყე". ვუთხარი, ჩემზე კარგი ქართულიც იცით, სპარსულიც და თქვენ თავად თარგმნეთ-მეთქი. არა, შავლეგ, მამაკაცი ამას ვერ თარგმნისო. წლებმა დამიმტკიცა, რომ ვახუშტი "შაჰნამეს“ ვერ თარგმნიდა. ვახუშტი იყო გენიალური მთარგმნელი ხაიამის, ჰაფეზის, ჯალალედინ რუმის, რუდაქის, რილკესი, რუსი პოეტების, მაგრამ ეპოსს ვერ თარგმნიდა და იცით, რატომ? მე თითო ბეითზე თავზე დამთენებია და ასეთი იყო 2000-ზე მეტი ღამე. ვახუშტი ამას ვერ იზამდა, თანაც ქალები ეტანებოდნენ ძალიან და მითხრა კიდეც - მამაკაცი ამას ვერ თარგმნის, იქით ქალი, აქეთ - ღვინოო. ასე თანდათან, ირანელ მეფეთა ცხოვრების თარგმნა ჩემს მოვალეობად იქცა...

• “ძალიან გთხოვ, ჩემს იმედზე ნუ მოკვდები”

მერე და მერე ფეხი ავიდგი და ირანის საელჩოში გავბედე მისვლა. იქ კულტურის განყოფილების გამგე, ატაშე იყო ძალიან ღირსეული პიროვნება, ლიტერატურის დიდი მოყვარული ეჰსან ხაზაი. როდესაც მას ვუთხარი, ვახუშტიმ ასე მითხრა, დღეს დაისვენე და ხვალ "მანუჩარი“ დაიწყეო, ამაზე სიცილით მოკვდა. მერე, ხაზაიმ გამოსცა რჩეული თარგმანების 1000 გვერდიანი ძალიან ძვირფასი წიგნი (რომელშიც ჩემი თარგმანებიც შევიდა) და მის პრეზენტაციაზე მითხრა, არ დაგავიწყდეს ის თქვი, რაც ვახუშტიმ გითხრაო. 2011 წელს გამოიცა "შაჰნამეს" ის ნაწილი, რაც მქონდა ნათარგმნი (40 000 სტრიქონი), ირანში წლის წიგნის პრიზი მიიღო და ირანის პრეზიდენტმა სიგელიც გამომიგზავნა.

ვაგრძელებ და ვაგრძელებ თარგმნას და 2015 წლის 28 დეკემბერს, მოულოდნელად, იშემიური ინსულტი დამემართა. ძალიან მალე გამოვედი მდგომარეობიდან, ექიმებიც თან გადამყვნენ... ძალიან დასუსტებული ვიყავი, ოთახში ძლივს დავღოღავდი და ვფიქრობდი, მაინც ვერ გადავრჩები და იმისი თავი კი მქონდა, ნეტავი, რამდენი დამრჩა "შაჰნამე“-მეთქი, მაინც იმაზე ვფიქრობდი, დაუმთავრებელი არ დამრჩენოდა. ირანისტსა და პოეტს, შესანიშნავ პიროვნებას, ნომადი ბართაიას დავურეკე და ვუთხარი, მე კი გამოვედი საავადმყოფოდან, მაგრამ ეტყობა, მაინც ვერ გადავრჩები-მეთქი. დავითვალე და 400 სტრიქონიც არ იყო დარჩენილი, ვთხოვე, თუ ძმა ხარ, "შაჰნამე“ დამიმთავრე-მეთქი. იცით, რა მითხრა? - არა, ბელა, შენი ჭირიმე, არ შემიძლია. იცოდე, მე მაგას ვერ ვთარგმნი, ძალიან გთხოვ, ჩემს იმედზე ნუ მოკვდებიო. კარგა ხნის მერე მითხრა, მე რომ მართლა მეთარგმნა, შენ მაშინ მოკვდებოდიო...

• "ამ ეპოსმა მთელი ჩემი ცხოვრება წაიღო"

"შაჰნამეს“ თარგმნა მართლა არ იყო იოლი. ახლა ვფიქრობ, რატომ შევეჭიდე ამხელა რუტინას. ამ ეპოსმა მთელი ჩემი ცხოვრება წაიღო.. "შაჰნამე“ სპარსელებისთვის უფრო მეტია, ვიდრე - ყურანი. "ვეფხისტყაოსანში“ არის ასეთი სტრიქონი: "ისრითა მოჰკლის ნადირი, როსტომის მკლავუგრძესითა“. შოთა რუსთაველი ახსენებს როსტომს, რომელიც "შაჰნამეს“ მთავარი მოქმედი გმირია, ფალავანი. ძველ საქართველოში ეპოსი უფრო პოპულარული იყო, მით უფრო - საგმირო ეპოსი და "შაჰნამეც“ მათთვის ერთ-ერთი საყვარელი წიგნი უნდა ყოფილიყო, რაც თუნდაც, "ვეფხისტყაოსნის“ ამ ერთი სტრიქონიდან ჩანს."შაჰნამეს" გამოცემას აქვს სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა. ისევე, როგორც "ვეფხისტყაოსანი" ითარგმნება სხვათა ენაზე და ის მარტო ჩვენი საკუთრება არ არის, ასევეა "შაჰნამეც".

• "თითქოს რაღაცით ჰგავს ჩემი ბედი ფირდოუსისას"

ამასობაში 33 წელი გავიდა, მაგრამ ის 2000 გათეული ღამეც რომ დავიანგარიშოთ, სადღაც 40 წლამდე გამოდის. ბოლო სტრიქონი 2016 წლის 16 ივნისს დავწერე და ვთქვი, ახლა შემიძლია მოვკვდე... ვერაფრით ვიფიქრებდი, რომ თურმე მთავარი ტანჯვა წინ მელოდა - დავეძებ ადამიანს, დავეძებ გამომცემლობას, რომელიც ჩემს ცხრატომეულს გამოსცემს. გამომცემლობა "მერიდიანმა“ თავის თავზე აიღო "შაჰნამეს“ გამოცემა, მაგრამ არაფერი გამოვიდა, ვერც ვამტყუნებ, შეიძლება მას არც ეყო ფინანსები. თითქოს რაღაცით ჰგავს ჩემი ბედი ფირდოუსისას - მას უნდოდა კარის პოეტი ყოფილიყო, მივიდა და მაჰმუდ ღაზნელს უთხრა, დავამთავრე "შაჰნამეო“. ღაზნელი წარმოშობით თურქი იყო და, მან შარი მოუდო, - შიიტი ხარ, წადი, თორემ ვბრძანებ, სპილოს ფეხქვეშ დაგაგდონო. წამოვიდა ფირდოუსი, კაცმა არ იცის, სად გადაიხვეწა და უკვე ხანში შესული დაბრუნდა ირანში.

გავიხედოთ და, ფირდოუსის უარმყოფელი, მაჰმუდ ღაზნელი ირანიდან ბრუნდება, ერთი ციხე-სიმაგრე დაინახა და მის მფლობელს შეუთვალა, - დამმორჩილდიო. მერე ჰკითხა პასუხი მის ვაჟს და ლექსად უთხრა ვაზირმა - "თუ უპასუხო მოვისმინე პასუხი შენი, მაშინ მეფეო, მოდავეებს ხმალიღა შვენით“ (ესეც ჩემი თარგმანია). ღაზნელს ძალიან მოეწონა ეს სტრიქონი და ავტორი იკითხა. უთხრეს, ფირდოუსისააო და სინდისის ქენჯნა იგრძნო, ღაზნაში რომ ჩავიდა, 120 ათასი დინარი და უამრავი ქონება, რომელშიც აუარება რამ შედიოდა, გაუგზავნა ფირდოუსს. როცა ქალაქის კარიბჭეში დატვირთული აქლემების ქარავანი შევიდა, მეორე მხრიდან ფირდოუსის კუბო გაჰქონდათ...

ამიტომ ვამბობ ხოლმე, რომ მე ფირდოუსის ბედი მერგო-მეთქი... საქართველოში, სადაც უამრავი ბიზნესმენი და მდიდარი კაცია, როგორ არავინ გამოჩნდა, "შაჰნამეს“ ქართული თარგმანი გამოეცა. თავდაპირველად, კულტურის სამინისტროს მივაკითხე, საიდანაც უარით გამომისტუმრეს - ამის გამოცემის შესაძლებლობა არ გაგვაჩნიაო. მერე ავდექი და ოჯახთან ერთად ავედი დუშეთში, იმჟამინდელ პრეზიდენტ მარგველაშვილთან. ვიცოდი, არავინ შემიშვებდა, ამიტომ წერილი დავუწერე და დაცვის ბიჭებს გადავეცი, თუმცა პასუხი არ მიმიღია. საქართველოს დღევანდელ ბატონ-პატრონსაც მივწერე, მაგრამ არ გამომხმაურებია - ლაპარაკია ბიძინა ივანიშვილზე.

• "მინდა, მის გამოცემას მოვესწრო"

ასეთია ჩემი ამბები... ამასობაში, სამნახევარი წლის განმავლობაში, "შაჰნამეს“ მხოლოდ ერთი ტომია გამოცემული, რასაც ძალიან განვიცდი. მეგონა, რომ ამ ხნის განმავლობაში 6 ტომი მაინც გამოვიდოდა. ამას უნდა თანხები და სახელმწიფო, რომელიც არ გვაქვს. უცნაურს გეტყვით: ჩემმა მეგობარმა დაადგინა, რომ "შაჰნამე“ მსოფლიოში თითქმის ყველა ენაზეა თარგმნილი, მაგრამ ყველგან თურმე რამდენიმე კაცი თარგმნიდა მას. აღმოჩნდა, რომ მსოფლიოში პირველი ვარ, ვინც მარტომ თარგმნა ეპოსი. ირანისტები გიჟდებიან ჩემს ნამუშევარზე იმიტომ, რომ აქამდე მხოლოდ ვერსიები იყო. ვერსია ხომ კლასიკური ტექსტი არ არის... სულ მახსენდება ცხონებული კოტე ფაღავა - "შაჰნამეს“ 30 წელი კი დასჭირდება, მაგრამ ისტორიაში დარჩებიო. ვიდრე წავალ, მინდა მის გამოცემას მოვესწრო...