სევ­რის სამ­შვი­დო­ბო (სა­ზა­ვო) ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა

სევ­რი - ამ ფრან­გუ­ლი ქა­ლა­ქის სა­ხე­ლი ბევ­რს, ალ­ბათ, ცნო­ბი­ლი ფა­ი­ფუ­რის ნა­კე­თო­ბებს გა­ახ­სე­ნებს: სევრში მდე­ბა­რე­ობს მსოფ­ლი­ო­ში ერთ-ერთი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი კე­რა­მი­კის მა­ნუ­ფაქ­ტუ­რა (კომ­პა­ნია), თუმ­ცა ასე­ვე ბევ­რმა, ალ­ბათ, არ იცის, რომ ზუს­ტად ასი წლის წინ სევრში ხელი მო­ე­წე­რა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას, რო­მელ­მაც ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის ბედი გა­და­წყვი­ტა.

1920 წლის 10 აგ­ვის­ტო. სევრში ზა­ფხუ­ლის პა­პა­ნა­ქე­ბაა. ფა­ი­ფუ­რის მა­ნუ­ფაქ­ტუ­რის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის შე­ნო­ბას­თან უჩ­ვე­უ­ლო ხალ­ხმრავ­ლო­ბა შე­ი­ნიშ­ნე­ბა - აქ არის უამ­რა­ვი პო­ლი­ტი­კო­სი, დიპ­ლო­მა­ტი, ჟურ­ნა­ლის­ტი... დღის 12 სა­ა­თი­სათ­ვის შე­ნო­ბის წინ ავ­ტო­მო­ბი­ლე­ბი ჩერ­დე­ბი­ან, გად­მო­დი­ან პირ­ველ მსოფ­ლიო ომში გა­მარ­ჯვე­ბუ­ლი ან­ტან­ტის (მო­კავ­ში­რე­თა) ქვეყ­ნე­ბის ლი­დე­რე­ბი, პო­ლი­ტი­კო­სე­ბი... აქვე ვხე­დავთ და­მარ­ცხე­ბუ­ლი ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­საც, რომ­ლებ­საც ცოტა ხნის შემ­დეგ შე­ნო­ბის დიდ დარ­ბაზ­ში ერ­თობ არა­ს­ა­სი­ა­მოვ­ნო დო­კუ­მენტზე მო­უ­წევთ ხელ­მო­წე­რა - ოდეს­ღაც ძლე­ვა­მო­სი­ლი იმ­პე­რი­ის დაშ­ლა-და­ნა­წი­ლე­ბის თა­ო­ბა­ზე.

მაშ ასე, სევრში პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის შემ­დგო­მი მცი­რე აზი­ის, ახლო აღ­მო­სავ­ლე­თის და ნა­წი­ლობ­რივ, კავ­კა­სი­ის მო­წყო­ბის სა­კი­თხი წყდე­ბა... ფორმ­დე­ბა სა­ზა­ვო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა გა­მარ­ჯვე­ბულს და და­მარ­ცხე­ბულს შო­რის, რო­მე­ლიც წარ­მო­ად­გენს ვერ­სალ-ვა­შინგტო­ნის სის­ტე­მის ნა­წილს (ანუ ასა­ხავს იმ ახალ მსოფ­ლიო წეს­რიგს, რო­მე­ლიც 1919 წლის 27 ივ­ნი­სის ვერ­სა­ლის სა­ზა­ვო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით ჩა­მო­ყა­ლიბ­და პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის დას­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ).

• ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სუ­ბი­ექ­ტე­ბი

ასევე დაგაინტერესებთ

06:34 / 04-04-2016

სომხეთ-აზერბაიჯანის "სადაო მიწა" - როგორ დაიწყო მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტი

13:24 / 28-07-2020

"რუსეთი სომხეთსაც და აზერბაიჯანსაც იარაღს აწვდის" - რა რისკები ახლავს საქართველოსთვის სომხეთ-აზერბაიჯანს შორის დაძაბულობის გამწვავებას?

11:18 / 16-03-2021

რა ხდებოდა 100 წლის წინ მოსკოვში: "ბათუმი - ჩვენ, ართვინ-არტაანი - თქვენ" -  ლენინის წერილის მიხედვით, რაზე უნდა დალაპარაკებოდა სტალინი თურქებს?

ერთი მხრივ - ან­ტან­ტის წევ­რე­ბი და მათი სა­ტე­ლი­ტი ქვეყ­ნე­ბი (საფ­რან­გე­თი, იტა­ლია, ია­პო­ნია, ბელ­გია, სა­ბერ­ძნე­თი, პო­ლო­ნე­თი, პორ­ტუ­გა­ლია, რუ­მი­ნე­თი, სერ­ბეთ-ხორ­ვა­ტეთ-სლო­ვე­ნე­თის სა­მე­ფო, ჰი­ჯა­ზის სა­მე­ფო, ჩე­ხოს­ლო­ვა­კია); მე­ო­რე მხრივ - ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რია (თურ­ქე­თი),

დო­კუ­მენტს ხელს აწე­რენ ან­ტან­ტის ქვეყ­ნე­ბის მე­თა­უ­რე­ბი, პირ­ველ მსოფ­ლიო ომში ან­ტან­ტის მხა­რე­ზე მებ­რძო­ლი ქვეყ­ნე­ბის (ბრი­ტა­ნე­თის დო­მი­ნი­ო­ნე­ბის) წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, სულ­თან მეჰ­მედ VI-ის ნდო­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი პი­რე­ბი ჰა­ა­დი-ფაშა და რიზა თევ­ფიკ-ბეი, აგ­რეთ­ვე სომ­ხე­თის რეს­პუბ­ლი­კის დაშ­ნა­კუ­რი მთავ­რო­ბის თავ­მჯდო­მა­რე ავე­ტის აგა­რო­ნი­ა­ნი.

• ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სა­ფუძ­ვე­ლი

ა) ინ­გლის-საფ­რან­გეთ-რუ­სე­თის (ე.წ. „სა­იქს-პი­კოს“) სა­ი­დუმ­ლო შე­თან­ხმე­ბა, რო­მე­ლიც და­ი­დო 1916 წელს დიდი ბრი­ტა­ნე­თის სა­მე­ფო მრჩევ­ლის მარკ სა­იქ­სის და საფ­რან­გე­თის გე­ნე­რა­ლუ­რი კონ­სუ­ლის ფრან­სუა ჟორჟ-პი­კოს მო­ლა­პა­რა­კე­ბის შე­დე­გად ბე­ი­რუთ­ში. ბე­ი­რუ­თის შემ­დეგ მო­ლა­პა­რა­კე­ბა გაგ­რძელ­და პე­ტერ­ბურ­გში. დო­კუ­მენ­ტი ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის დროს ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის გა­და­ნა­წი­ლე­ბას. საფ­რან­გე­თი იღებ­და იმ­პე­რი­ის სამ­ხრეთ-ღმო­სავ­ლეთ ნა­წილს, ჩრდი­ლო­ეთ ერაყს, სი­რი­ა­სა და ლი­ბანს. ინ­გლი­სი იღებ­და იმ ტე­რი­ტო­რი­ას, რო­მელ­ზეც თა­ნა­მედ­რო­ვე იორ­და­ნია, ერა­ყის სამ­ხრე­თი ნა­წი­ლი და ის­რა­ე­ლი მდე­ბა­რე­ობს. პე­ტერ­ბურ­გში გა­მარ­თუ­ლი მო­ლა­პა­რა­კე­ბის დროს გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი იქნა რუ­სე­თის მთავ­რო­ბის ინ­ტე­რე­სე­ბი: ოს­მა­ლეთ­ზე გა­მარ­ჯვე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში რუ­სე­თი იღებ­და ბოს­ფორ-დარ­და­ნე­ლის სრუ­ტე­ებს, კონ­სტან­ტი­ნო­პოლს (სტამ­ბოლს), და­სავ­ლეთ სომ­ხეთს და ქურ­თის­ტა­ნის ჩრდი­ლო­ეთ ნა­წილს.

შე­ნიშ­ვნა: რად­გა­ნაც რუ­სეთ­ში 1917 წელს კო­მუ­ნის­ტუ­რი (ბოლ­შე­ვი­კუ­რი) გა­დატ­რი­ა­ლე­ბა („ოქ­ტომ­ბრის რე­ვო­ლუ­ცია“) მოხ­და, საბ­ჭო­თა მთავ­რო­ბამ უარი გა­ნა­ცხა­და ან­ტან­ტის წევ­რო­ბა­ზე და მისი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან გა­ვი­და. შე­სა­ბა­მი­სად, რუ­სე­თი არ მო­ნა­წი­ლე­ობ­და სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის ხელ­მო­წე­რა­ში.

ბ) სან-რე­მოს (იტა­ლია) 1920 წლის 19-26 აპ­რი­ლის კონ­ფე­რენ­ცი­ის (დიდი ბრი­ტა­ნე­თის, საფ­რან­გე­თის და იტა­ლი­ის პრე­მი­ერ-მი­ნის­ტრე­ბის, აგ­რეთ­ვე ია­პო­ნი­ის ელ­ჩის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით) გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბე­ბი ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის მარ­თვის თა­ო­ბა­ზე ერთა ლი­გის მან­და­ტით. ოს­მა­ლე­თის ჩრდი­ლო-და­სავ­ლე­თის ნა­წი­ლის (ტრა­პი­ზო­ნი, არ­თვი­ნი, ერ­ზე­რუ­მი) ბე­დის გა­და­სა­წყვე­ტად სან-რე­მოს კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ზე მიწ­ვე­ულ­ნი იყ­ვნენ სა­ქარ­თვე­ლოს, სომ­ხე­თი­სა და აზერ­ბა­ი­ჯა­ნის დე­ლე­გა­ცი­ე­ბიც, საქ­მე ეხე­ბო­და ბა­თუ­მის ნავ­სად­გუ­რით ერ­თობ­ლივ სარ­გებ­ლო­ბას, რკი­ნიგ­ზის მშე­ნებ­ლო­ბას ყარ­სი­დან ბა­თუ­მამ­დე, მდი­ნა­რე ჭო­რი­ხის ხე­ო­ბის გავ­ლით. სამ­წუ­ხა­როდ, თბი­ლის­სა და ერე­ვანს შო­რის ერ­თი­ა­ნი პო­ლი­ტი­კის შე­მუ­შა­ვე­ბა-შე­თან­ხმე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლი გახ­და. რო­გორც ცნო­ბი­ლი ქარ­თვე­ლი დიპ­ლო­მა­ტი, სან-რე­მოს მო­ლა­პა­რა­კე­ბის მო­ნა­წი­ლე ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი წერს თა­ვის მე­მუ­ა­რებ­ში "სა­ქარ­თვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა 1918-1921 წლე­ბის სა­ერ­თა­შო­რი­სო პო­ლი­ტი­კა­ში", სომ­ხე­ბი ითხოვ­დნენ, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე (არ­თვი­ნის ოლ­ქში) აგე­ბუ­ლი რკი­ნიგ­ზა მათ სა­კუთ­რე­ბა­ში ყო­ფი­ლი­ყო, ასე­ვე სურ­დათ მისი ერთ-ერთი გან­შტო­ე­ბა ბა­თუ­მი­დან რი­ზეს ნავ­სად­გურ­შიც გა­სუ­ლი­ყო, ანუ ისი­ნი ბა­თუ­მით არ კმა­ყო­ფილ­დე­ბოდ­ნენ და რი­ზე­ში სა­კუ­თა­რი დიდი პორ­ტის შექ­მნა სურ­დათ. მოკ­ლედ, სა­ქარ­თვე­ლო­სა და სომ­ხე­თის დე­ლე­გა­ცი­ე­ბის შე­თან­ხმე­ბა ვერ მო­ხერ­ხდა.

• ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მი­ზა­ნი და პი­რო­ბე­ბი

სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მი­ზა­ნი იყო ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის (თურ­ქე­თის) პერ­სპექ­ტი­ვა - მისი სა­ერ­თა­შო­რი­სო სტა­ტუ­სი, ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის გა­და­ნა­წი­ლე­ბა ან­ტან­ტის წევ­რებს შო­რის და და­ყო­ფა მარ­თვის (გავ­ლე­ნის) ზო­ნე­ბად.

დო­კუ­მენ­ტის პი­რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით გა­ნი­სა­ზღვრა ოს­მა­ლე­თის არ­მი­ის რა­ო­დე­ნო­ბა - 50 ათა­სამ­დე სამ­ხედ­რო მო­სამ­სა­ხუ­რე, ოს­მა­ლე­თის (თურ­ქე­თის) ფი­ნან­სებ­ზე წეს­დე­ბო­და სა­ერ­თა­შო­რი­სო კონ­ტრო­ლი. გარ­და ამი­სა, ოს­მა­ლე­თი კარ­გავ­და ტე­რი­ტო­რი­ებს:

ა) ევ­რო­პულ ნა­წილს - აღმ.თრა­კი­ას, ად­რი­ა­ნო­პოლს, ეგე­ო­სის ზღვის კუნ­ძუ­ლებს - რომ­ლე­ბიც სა­ბერ­ძნეთს გა­და­ე­ცა. სა­ბერ­ძნეთ­მა მი­ი­ღო აგ­რეთ­ვე სმი­რა (დღე­ვან­დე­ლი იზ­მი­რი);

ბ) ალ­ბა­ნე­თი ცხად­დე­ბო­და იტა­ლი­ის პრო­ტექ­ტო­რა­ტად;

გ) კონ­სტან­ტი­ნო­პო­ლი და შავი ზღვის სრუ­ტე­ე­ბი ცხად­დე­ბო­და დე­ლი­მი­ტა­რი­ზე­ბულ ზო­ნად. რო­გორც ით­ქვა, ოს­მა­ლე­თის ეს ნა­წი­ლი რუ­სეთს უნდა გა­და­ცე­მო­და, მაგ­რამ რად­გა­ნაც საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის ან­ტან­ტი­დან გა­ვი­და, ქა­ლაქ­ზე და სრუ­ტე­ებ­ზე სა­ერ­თა­შო­რი­სო მარ­თვა გა­მო­ცხად­და;

დ) სი­რი­ი­სა და ლი­ბა­ნის მარ­თვის მან­და­ტი გა­და­ე­ცა საფ­რან­გეთს;

ე) პა­ლეს­ტი­ნი­სა და მე­სო­პო­ტა­მი­ის მარ­თვის მან­და­ტი - დიდ ბრი­ტა­ნეთს;

ვ) ოს­მა­ლე­თი (თურ­ქე­თი) კარ­გავ­და ჩრდი­ლო­ეთ აფ­რი­კას (სი­რი­ას, ტუ­ნისს, ეგ­ვიპ­ტეს), არა­ბე­თის ნა­ხე­ვარ­კუნ­ძულს (სა­დაც ცხად­დე­ბო­და ჰი­ჯა­ზის სა­მე­ფოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა). ყვე­ლა მათ­ზე პრო­ტექ­ტო­რატს იღებ­და დიდი ბრი­ტა­ნე­თი;

ზ) ოს­მა­ლე­თი აღი­ა­რებ­და სომ­ხეთს "თა­ვი­სუ­ფალ და და­მო­უ­კი­დე­ბელ" სა­ხელ­მწი­ფოდ. "თურ­ქე­თი და სომ­ხე­თი თან­ხმდე­ბოდ­ნენ, რომ მათ შო­რის სა­ზღვა­რი (ვა­ნის, ბით­ლი­სი­სა, ერ­ზე­რუ­მის, ტრა­პი­ზო­ნის ვი­ლა­ი­თებ­თან მი­მარ­თე­ბით) და სომ­ხე­თის­თვის შავ ზღვა­ზე გა­სას­ვლე­ლი დად­გინ­დე­ბო­და სა­ერ­თა­შო­რი­სო არ­ბიტ­რა­ჟით, აშშ-ის პრე­ზი­დენ­ტის ვუდ­რო ვილ­სო­ნის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით. ასე­ვე ორი­ვე მხა­რე აცხა­დებ­და, რომ აღი­ა­რებ­და არ­ბიტ­რა­ჟის გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბას. სომ­ხეთ­თან მო­მიჯ­ნა­ვე ოს­მა­ლე­თის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი ცხად­დე­ბო­და დე­ლი­მი­ტა­რი­ზე­ბულ ზო­ნად“ (მუხ­ლი 89).

"სომ­ხე­თის სა­ზღვრე­ბი აზერ­ბა­ი­ჯან­თან და სა­ქარ­თვე­ლოს­თან (ტე­რი­ტო­რი­ის კუთ­ვნი­ლე­ბის გა­სარ­კვე­ვად) დად­გინ­დე­ბა და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი ქვეყ­ნე­ბის სა­ერ­თო თან­ხმო­ბით. თუ რა­ი­მე შემ­თხვე­ვის გამო და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი ქვეყ­ნე­ბის თან­ხმო­ბა არ მოხ­დე­ბა, მა­შინ სა­ზღვარს დად­გინ­დე­ბა მთა­ვა­რი მო­კავ­ში­რე სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის შუ­ა­მავ­ლო­ბით, რომ­ლე­ბიც უზ­რუნ­ველ­ყო­ფენ მის ად­გილ­ზე გა­ტა­რე­ბას" (სტა­ტია 92).

"ბა­თუ­მის პორ­ტის მეშ­ვე­ო­ბით შავ ზღვა­ზე თა­ვი­სუ­ფა­ლი დაშ­ვე­ბის უფ­ლე­ბა ეძ­ლე­ვათ სა­ქარ­თვე­ლოს, აზერ­ბა­ი­ჯანს, სომ­ხეთს და სპარ­სეთს. პორ­ტით სარ­გებ­ლო­ბი­სათ­ვის მათ აქვთ ტე­რი­ტო­რი­ებ­ზე თა­ვი­სუ­ფა­ლი ტრან­ზი­ტის უფ­ლე­ბა" (მუხ­ლი 350). ეს ნიშ­ნავს, რომ სომ­ხეთს, აზერ­ბა­ი­ჯანს და სპარ­სეთს ეძ­ლე­ო­დათ სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ით თა­ვი­სუფ­ლად სარ­გებ­ლო­ბის უფ­ლე­ბა - ტვირ­თე­ბის გა­და­სა­ზი­დად და მგზავ­რთა გა­და­საყ­ვა­ნად..

შე­ნიშ­ვნა: "ახა­ლი თურ­ქე­თის“ მთავ­რო­ბამ მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით, უარი გა­ნა­ცხა­და სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბე­ბის აღი­ა­რე­ბა­ზე. შე­სა­ბა­მი­სად, დიდ ეროვ­ნულ კრე­ბას (პარ­ლა­მენტს) მისი რა­ტი­ფი­ცი­რე­ბა არ მო­უხ­დე­ნია.

• აშშ-ის სა­არ­ბიტ­რა­ჟო გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბა და სომ­ხე­თის ბედი

1920 წლის 22 ნო­ემ­ბერს აშშ-ის პრე­ზი­დენ­ტმა ვუდ­რო ვილ­სონ­მა მო­კავ­ში­რე­ებს გან­სა­ხილ­ვე­ლად წა­რუდ­გი­ნა გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბა, რომ­ლის მი­ხედ­ვით თურ­ქე­თი სომ­ხეთს გა­დას­ცემ­და 103 ათას 599 კვ.კმ. ფარ­თო­ბის ტე­რი­ტო­რი­ას, მათ შო­რის ვა­ნი­სა და ბით­ლი­სის ვი­ლა­ი­ე­ტე­ბის ორ მე­სა­მედს, თით­ქმის მთლი­ა­ნად ტრა­პი­ზო­ნის ვი­ლა­ი­ეთს, ტრა­პი­ზო­ნის ნავ­სად­გუ­რის ჩათ­ვლით. ანუ სომ­ხე­თი ერ­თი­ან­დე­ბო­და და იღებ­და გა­სას­ვლელს შავ ზღვა­ზე. თუმ­ცა ამ გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბას უკვე მნიშ­ვნე­ლო­ბა აღარ ჰქონ­და...

1920 წლის სექ­ტემ­ბრის და­სა­წყის­ში, სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით უკ­მა­ყო­ფი­ლო ახა­ლი თურ­ქე­თის ქე­მა­ლის­ტუ­რი მთავ­რო­ბის არ­მი­ამ სომ­ხეთს შე­უ­ტია და ხელ­ში ჩა­იგ­დო ჯერ ყარ­სი, შემ­დეგ კი ალექ­სან­დრო­პო­ლი (ყოფ. ლე­ნი­ნა­კა­ნი, დღე­ვან­დე­ლი გი­უმ­რი), თურ­ქე­ბი და­ი­მუქრნენ ერევ­ნის და­პყრო­ბი­თაც. 1920 წლის ნო­ემ­ბერ­ში სომ­ხე­თის სა­ხელ­მწი­ფო გა­ნად­გუ­რე­ბის წი­ნა­შე აღ­მოჩ­ნდა. 1920 წლის 2 დე­კემ­ბერს ქა­ლაქ ალექ­სან­დრო­პოლ­ში და­ი­დო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა, რის მი­ხედ­ვით სომ­ხეთ­მა უარი თქვა ყარ­სის ოლ­ქზე და სურ­მა­ლის მაზ­რა­ზე არა­რა­ტის მთას­თან ერ­თად. ამა­სო­ბა­ში სომ­ხეთ­ში წი­თე­ლი არ­მი­ის ნა­წი­ლე­ბი შე­ვიდ­ნენ, დაშ­ნაკ­თა მთავ­რო­ბა და­ემ­ხო. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ალექ­სან­დრო­პო­ლის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბე­ბი გან­მე­ორ­და 1921 წლის მარტ-ოქ­ტომ­ბერ­ში და­დე­ბულ მოს­კო­ვი­სა და ყარ­სის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბებ­ში.

• იყო თუ არა ალ­ტერ­ნა­ტი­ვა?

სო­მე­ხი მკვლე­ვა­რე­ბის აზ­რით, რად­გა­ნაც ქე­მა­ლის­ტურ­მა თურ­ქეთ­მა სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბე­ბის აღი­ა­რე­ბა­ზე უარი გა­ნა­ცხა­და, სომ­ხეთს ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის მი­ერ­თე­ბა მხო­ლოდ ძა­ლის გა­მო­ყე­ნე­ბით შე­ეძ­ლო, მაგ­რამ მის 30-ათა­სი­ან არ­მი­ას წინ 50 ათა­სი­ა­ნი ქე­მა­ლის­ტთა არ­მია ეღო­ბე­ბო­და. ამ სი­ტუ­ა­ცი­ა­ში სომ­ხე­თი წარ­მა­ტე­ბას მი­აღ­წევ­და მხო­ლოდ სა­ქარ­თვე­ლოს­თან კავ­შირ­ში, მაგ­რამ ორ მე­ზო­ბელ სა­ხელ­მწი­ფოს ურ­თი­ერ­თო­ბა­ში საკ­მაო პრობ­ლე­მე­ბი არ­სე­ბობ­და და მათი გა­და­ლახ­ვა ვერ მო­ხერ­ხდა. თურ­ქუ­ლი დიპ­ლო­მა­ტია უკე­თე­სად მუ­შა­ობ­და: 1920 წლის 8 სექ­ტემ­ბერს მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის და­ვა­ლე­ბით თბი­ლის­ში თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცია გა­ემ­გზავ­რა (ხელ­მძღვა­ნე­ლი - იუ­სუფ ქე­მალ-ბეი, მი­ნის­ტრი) და სა­ქარ­თვე­ლოს მთავ­რო­ბას­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბა გა­მარ­თა.

• სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბა

ა) სომ­ხე­თი­სათ­ვის:

შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ სევრში ხელ­მო­წე­რი­ლი დო­კუ­მენ­ტი სომ­ხე­ბის სა­უ­კუ­ნო ოც­ნე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას წარ­მო­ად­გენ­და: იქ­მნე­ბო­და "დიდი სომ­ხე­თის" კონ­ტუ­რე­ბი და­სავ­ლე­თის სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის მხარ­და­ჭე­რით, რაც იმ­დრო­ინ­დელ დიპ­ლო­მა­ტი­ა­ში "სომ­ხუ­რი სა­კი­თხის" სა­ხე­ლით იყო ცნო­ბი­ლი. სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბე­ბის რე­ა­ლი­ზე­ბით, ბუ­ნებ­რი­ვია, სომ­ხე­თის ამ­ბი­ცი­ე­ბი კი­დევ უფრო გა­იზ­რდე­ბო­და რო­გორც თურ­ქე­თის, ასე­ვე კავ­კა­სი­უ­რი მე­ზობ­ლე­ბის მი­მართ. შავ ზღვა­ზე გა­სას­ვლე­ლი და მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ნავ­სად­გუ­რი სომ­ხეთს სა­შუ­ა­ლე­ბას მის­ცემ­და გა­ნე­ვი­თა­რე­ბი­ნა სა­ვაჭ­რო-ეკო­ნო­მი­კუ­რი კავ­ში­რე­ბი და­სავ­ლე­თის სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­თან..

ბ) სა­ქარ­თვე­ლო­სათ­ვის

ზუ­რაბ ავა­ლიშ­ვი­ლი თა­ვის წიგნ­ში სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას "ბედ­ნავსს" უწო­დებს, რო­მე­ლიც "და­სავ­ლეთ ევ­რო­პის კო­ლექ­ტი­უ­რი "ვე­ლი­კო­დერ­ჟა­ვუ­ლი" თვალ­საზ­რი­სის ნა­ყოფს წარ­მო­ად­გენს". სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სუ­ბი­ექ­ტი (ანუ ხელ­მომ­წე­რი) სა­ქარ­თვე­ლოს წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი არ ყო­ფი­ლა, თუმ­ცა, რო­გორც ზე­მოთ უკვე აღი­ნიშ­ნა, დო­კუ­მენ­ტის რიგი მუხ­ლე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს ნამ­დვი­ლად ეხე­ბო­და. გარ­და ამი­სა, არის რამ­დე­ნი­მე სა­ინ­ტე­რე­სო ფაქ­ტი, რო­მე­ლიც წინ უძღო­და სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას:

ერთი მხრივ, როცა დიდ­მა ბრი­ტა­ნეთ­მა სა­ქარ­თვე­ლო­სათ­ვის აჭა­რის (ბა­თუ­მის ოლ­ქის) დაბ­რუ­ნე­ბა გა­და­წყვი­ტა, 1920 წლის 28 ივ­ნისს ბა­თუმ­ში ხელი მო­ე­წე­რა შე­თან­ხმე­ბას სა­ქარ­თვე­ლო­სა და დიდ ბრი­ტა­ნეთს შო­რის კონ­ცე­სი­ის შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და სომ­ხე­თი­დან (ყარ­სი­დან) რკი­ნიგ­ზის გაყ­ვა­ნას შავ ზღვამ­დე, მდი­ნა­რე ჭო­რო­ხის ხე­ო­ბის გავ­ლით. ანუ დიდი ბრი­ტა­ნე­თი სომ­ხეთ­ზე ზრუ­ნავ­და და სა­ქარ­თვე­ლოს აი­ძუ­ლებ­და ტე­რი­ტო­რია რკი­ნიგ­ზის მშე­ნებ­ლო­ბის­თვის და­ეთ­მო. მე­ო­რე მხრივ - თუ გა­ვით­ვა­ლის­წი­ნებთ სომ­ხე­თის იმ­დრო­ინ­დელ აგ­რე­სი­ულ პო­ლი­ტი­კას, მე­ზობ­ლის გაძ­ლი­ე­რე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის მა­ინ­ცდა­მა­ინც სა­სი­კე­თო არ უნდა ყო­ფი­ლი­ყო.

არის მე­სა­მე მო­მენ­ტიც: სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის გამო და­წყე­ბუ­ლი თურ­ქეთ-სომ­ხე­თის ომით სა­ქარ­თვე­ლომ, შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, გარ­კვე­უ­ლი სამ­ხედ­რო-პო­ლი­ტი­კუ­რი დი­ვი­დენ­დე­ბი მი­ი­ღო: გა­ა­ფარ­თო­ვა კონ­ტრო­ლი­რე­ბუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ის არე­ა­ლი არ­ტა­ა­ნის ოლ­ქში (ჩრდი­ლის ტბის ზო­ნა­ში) და ჯა­რე­ბი შე­იყ­ვა­ნა ლო­რის ნე­იტ­რა­ლურ ზო­ნა­ში (სომ­ხეთ­თან შე­თან­ხმე­ბით).

• სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის შემ­დეგ: ლო­ზა­ნა

სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის რა­ტი­ფი­ცი­რე­ბა ვერც ან­ტან­ტის სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­მა და ვერც სომ­ხეთ­მა ვერ მო­ას­წრეს, შე­სა­ბა­მი­სად, დო­კუ­მენ­ტის პი­რო­ბებს იუ­რი­დი­უ­ლი ძალა არ შე­უ­ძე­ნია. თურ­ქულ­მა დიპ­ლო­მა­ტი­ამ მი­აღ­წია იმას, რომ სევრში და­დე­ბუ­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბე­ბი გა­ნე­იტ­რა­ლე­ბუ­ლი­ყო. 1923 წლის 24 ივ­ლისს ლო­ზა­ნა­ში (იტა­ლია) გა­მარ­თუ­ლი მო­ლა­პა­რა­კე­ბის შე­დე­გად გა­ფორმ­და მრა­ვალ­მხრი­ვი დო­კუ­მენ­ტი, რო­მე­ლიც ის­ტო­რი­ა­ში "ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის" სა­ხე­ლით შე­ვი­და: მას­ზე ხელი მო­ა­წე­რეს ერთი მხრივ - დიდი ბრი­ტა­ნე­თის, საფ­რან­გე­თის, იტა­ლი­ის, ია­პო­ნი­ის, სა­ბერ­ძნე­თის, რუ­მი­ნე­თი­სა და სერ­ბე­ბის, ხორ­ვა­ტე­ბი­სა და სლო­ვე­ნი­ე­ლე­ბის სა­მე­ფოს და მე­ო­რე მხრივ - თურ­ქე­თის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა.

1923 წლის ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბამ, ფაქ­ტი­უ­რად, 1920 წლის სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა ჩა­ა­ნაც­ვლა: ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა თა­ნა­მედ­რო­ვე თურ­ქე­თის სა­ზღვრე­ბი, იუ­რი­დი­უ­ლად გა­ა­ფორ­მა ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის დაშ­ლა. ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბამ გა­მო­ა­ცხა­და ზავი თურ­ქეთ­სა და ან­ტან­ტის სა­ხელ­მწი­ფო­ებს შო­რის. თურ­ქეთ­მა შე­ი­ნარ­ჩუ­ნა აღ­მო­სავ­ლე­თი თრა­კია, იზ­მი­რი, ვანი, ბით­ლი­სი, ერ­ზე­რუ­მი, ტრა­პი­ზო­ნი და სხვა ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი, რომ­ლე­ბიც და­კარ­გა სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის შე­დე­გად. იმავდრო­უ­ლად თურ­ქეთ­მა უარი თქვა არა­ბეთ­ზე, ეგ­ვიპ­ტე­ზე, სუ­დან­ზე და სხვა გავ­ლე­ნის სფე­რო­ებ­ზე.

1923 წლის 23 აგ­ვის­ტოს თურ­ქეთ­მა მო­ახ­დი­ნა ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის რა­ტი­ფი­კა­ცია, რო­მე­ლიც სა­ბო­ლო­ოდ იუ­რი­დი­ულ ძა­ლა­ში შე­ვი­და 1924 წლის 6 აგ­ვის­ტო­დან, რო­დე­საც მისი რა­ტი­ფი­კა­ცია ყვე­ლა ხელ­მომ­წერ­მა სა­ხელ­მწი­ფომ გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა.

• სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა და თა­ნა­მედ­რო­ვე სომ­ხე­თი

რო­გორც უკვე ავღ­ნიშ­ნეთ, სომ­ხე­თი­სათ­ვის სევრში და­დე­ბუ­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა "სომ­ხუ­რი სა­კი­თხის" გა­და­წყვე­ტის ერთ-ერთი მნიშ­ვნე­ლო­ვან დო­კუ­მენტს წარ­მო­ად­გენს.

სომ­ხეთ­ში, თურ­ქეთ-აზერ­ბა­ი­ჯან­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის პე­რი­ო­დუ­ლი გამ­წვა­ვე­ბის ფონ­ზე, სულ უფრო ხში­რად გა­ის­მის ხმე­ბი, რომ სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას სომ­ხე­თის­თვის ძალა არ და­უ­კარ­გავს. სო­მე­ხი სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თალმცოდ­ნე­ე­ბის არ­გუ­მენ­ტე­ბი ასე­თია:

ა) ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ში არ არის ნათ­ქვა­მი, რომ სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა გა­უქ­მე­ბუ­ლია;

ბ) მარ­თა­ლია, სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის რა­ტი­ფი­ცი­რე­ბა არ მომ­ხდა­რა, მაგ­რამ ამით აშშ-ის სა­არ­ბიტ­რა­ჟო გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის სა­მარ­თლებ­რი­ვი მნიშ­ვნე­ლო­ბა არ შეც­ვლი­ლა, ანუ ის დღე­საც ძა­ლა­შია და სომ­ხე­თი, გარ­კვე­უ­ლი პი­რო­ბე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, შე­ეც­დე­ბა მის რე­ა­ლი­ზე­ბას.

გ) ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­ში თურ­ქე­თი­სა და სომ­ხე­თის სა­ზღვრე­ბი მი­თი­თე­ბუ­ლი არ არის, შე­სა­ბა­მი­სად, იუ­რი­დი­უ­ლად, თურ­ქეთს სომ­ხე­თის კუთ­ვნი­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი უკა­ნო­ნოდ აქვს და­კა­ვე­ბუ­ლი.

დ) რაც შე­ე­ხე­ბა მოს­კო­ვი­სა და ყარ­სის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბებს, რო­მელ­თა მი­ხედ­ვით სომ­ხეთ-თურ­ქე­თის სა­ზღვრე­ბი დად­გინ­და, არც ის დო­კუ­მენ­ტე­ბი არ არი­ან სრულ­ყო­ფილ­ნი, რად­გან მათი ხელ­მო­წე­რის დროს თურ­ქე­თის და რუ­სე­თი სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თალ­სუ­ბი­ექ­ტე­ბად არ იყ­ვნენ აღი­ა­რე­ბულ­ნი.

• სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა და თა­ნა­მედ­რო­ვე თურ­ქე­თი

თურ­ქე­თის ამ­ჟა­მინ­დე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა, გან­სა­კუთ­რე­ბით კი პი­რა­დად პრე­ზი­დენ­ტი რე­ჯეფ ერ­დო­ღა­ნი სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას იძუ­ლე­ბით და თავ­სმოხ­ვე­ულს უწო­დებს, რომ­ლის შე­დე­გად თურ­ქეთ­მა მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი და­კარ­გა, მათ შო­რის ხმელ­თა­შუა ზღვის შელ­ფიც. იგი არას­რულ­ყო­ფი­ლად თვლის ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა­საც, რომ­ლის თა­ნახ­მად, თურ­ქეთ­მა ნა­წი­ლობ­რივ მა­ინც აღიდ­გი­ნა სევ­რით და­კარ­გუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი. რე­ჯეფ ერ­დო­ღან­მა ასე­თი გან­ცხა­დე­ბა 2016 წლის სექ­ტემ­ბერ­ში გა­ა­კე­თა. მოგ­ვი­ა­ნე­ბი­თაც პრე­ზი­დენ­ტმა რამ­დენ­ჯერ­მე მი­ა­ნიშ­ნა თა­ვის უკ­მა­ყო­ფი­ლო და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ასი წლის წი­ნან­დე­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მი­მართ.

თურ­ქულ­მა მა­ს­მე­დი­ამ პრე­ზი­დენ­ტის გა­მო­ნათ­ქვა­მი რეს­პუბ­ლი­კის და­მა­არ­სებ­ლის მუს­ტა­ფა ქე­მა­ლის ირიბ კრი­ტი­კად შე­ა­ფა­სა - პირ­ვე­ლი პრე­ზი­დენ­ტი, ათა-თურ­ქი ("თურ­ქა მამა") ხომ ლო­ზა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას თა­ვის გა­მარ­ჯვე­ბად მი­იჩ­ნევ­და, რის შე­დე­გა­დაც სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის პი­რო­ბებ­მა იუ­რი­დი­უ­ლი ძალა და­კარ­გა.

• სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა და თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­ქარ­თვე­ლო

სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას დღე­ი­სათ­ვის რა­ი­მე იუ­რი­დი­უ­ლი და ფაქ­ტი­უ­რი მნიშ­ვნე­ლო­ბა არ აქვს (თურ­ქეთ­თან ჩვე­ნი სა­ზღვა­რი ყარ­სის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბი­თაა დად­გე­ნი­ლი), თუმ­ცა ის გა­რე­მო­ე­ბა, რომ თურ­ქე­თი­სა და სომ­ხე­თის პო­ზი­ცი­ე­ბი დო­კუ­მენ­ტის მი­მართ საკ­მა­ოდ კონფრონ­ტა­ცი­უ­ლია, მა­ინც ბა­დებს გარ­კვე­უ­ლი შეშ­ფო­თე­ბის სა­ფუძ­ველს უსაფრ­თხო­ე­ბის თვალ­საზ­რი­სით. კავ­კა­სი­ა­ში ხომ ოფი­ცი­ა­ლუ­რი პი­რე­ბის ყო­ვე­ლი გან­ცხა­დე­ბა ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის კუთ­ვნი­ლე­ბი­სა თუ სა­ზღვრე­ბის გა­და­სინ­ჯვის თა­ო­ბა­ზე სი­ტუ­ა­ცი­ის და­ძაბ­ვას იწ­ვევს.

შე­იძ­ლე­ბა მტკი­ცედ ით­ქვას, რომ მოკ­ლე და სა­შუ­ა­ლო­ვა­დი­ან პერ­სპექ­ტი­ვა­ში სევ­რის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის ირ­გვლივ ისე­თი არა­ფე­რი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი არ მოხ­დე­ბა, რაც რე­გი­ონ­ში ვი­თა­რე­ბას მკვეთ­რად გა­ა­უ­ა­რე­სებს (ან­კა­რა-ერევ­ნის უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბის სი­ტყვი­ე­რი გა­მო­ხატ­ვის მი­უ­ხე­და­ვად). აქე­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, სა­ქარ­თვე­ლოს რა­ი­მე რე­ა­ლუ­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი პრობ­ლე­მე­ბი არ შე­ექ­მნე­ბა. ეს ჰი­პო­თე­ტუ­რა­დაც წარ­მო­უდ­გე­ნე­ლია დღე­ვან­დელ ეტაპ­ზე. რაც შე­ე­ხე­ბა სომ­ხეთს და თურ­ქეთს, ყვე­ლა­სათ­ვის ცნო­ბი­ლია მათი სენ­სი­ტი­უ­რი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა უახ­ლე­სი ის­ტო­რი­ის დო­კუ­მენ­ტე­ბის მი­მართ. შე­სა­ბა­მი­სად, სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის მათი სი­ტყვი­ე­რი-შეხ­ლა-შე­მოხ­ლის გაგ­რძე­ლე­ბა მო­უ­ლოდ­ნე­ლი არ უნდა იყოს, თუმ­ცა, რა­საკ­ვირ­ვე­ლია, მოვ­ლე­ნებს ყუ­რა­დღე­ბით უნდა და­ვაკ­ვირ­დეთ.

ავ­ტო­რი: სი­მონ კი­ლა­ძე