გონიოს დაძირული კუნძული: რას ამბობს არქეოლოგი წყალქვეშა კვლევების შესახებ - "ეჭვგარეშეა, რომ იგი ათვისებული იყო ხმელეთზე მცხოვრებთა მიერ"
"ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვან აღმოჩენას წარმოადგენს გონიოს (ისტორიული აფსაროსი) სიახლოვეს, დაახლოებით 1,5-2,0 კმ-ში წყალქვეშა კუნძულის დადასტურება" - ამბობს პროფესორი, არქეოლოგი ნიკა თუშაბრამიშვილი. იგი გონიოს დაძირულ კუნძულზე გვაწვდის ცნობებს:
- არც ზღვისპირა ზოლი, არც ტბები და მდინარეთა ხეობები სტაბილური არ არის, ხშირად ხდებოდა და ახლაც ხდება მათი ცვლილება (გაქრობაც კი) და გადაადგილება. შესაბამისად, უზარმაზარი ინფორმაცია ინახება წყლების (ზღვა, ტბები, მდინარეები, ძველი კალაპოტები და სხვ.) ქვეშ და სანაპირო ზონებში. ამ მხრივ გამორჩეულია შავი ზღვა - დაძირული და წყალქვეშ არსებული ძეგლები თუ არტეფაქტები განსაკუთრებით კარგად არის შემონახული (ბუნებრივად დაკონსერვებული) წყლის შემადგენლობაში გოგირდის მაღალი შემცველობის გამო. ეს ფაქტორი ზრდის შავი ზღვის ფსკერზე არსებული არქეოლოგიური, პალეონტოლოგიური და სხვ. მასალის მოძიების შესაძლებლობათა ალბათობას... ზოგადად, პლეისტოცენიდან მოყოლებული (გეოლოგიური ეპოქა 2,6 მლნ. წ-12/10 000 წწ-მდე) დღემდე არსებული შავი ზღვის საქართველოს ტერიტორიის ფსკერის გეომორფოლოგიური სურათის უკეთესმა ცოდნამ შესაძლოა ბევრი ისეთი უმნიშვნელოვანეს საკითხებში შეიტანოს გარკვეული სინათლე, რომლებზეც აქ საუბარი შორს წაგვიყვანს, მაგრამ შესაძლებელი იქნება სპეციალურ სტატიებში მოძიება.
- როგორია წყალქვეშა კვლევების მოკლე ისტორია საქართველოში?
- საქართველოში წყალქვეშა კვლევების ინტერესი გაჩნდა ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 50-იან წლებში. პირველ რიგში აღსანიშნავია ჰიდროარქეოლოგიური ძიებანი სოხუმის სანაპიროზე 1959 წელს, რის შედეგადაც მოპოვებულია საინტერესო მასალა ძველი დიოსკურიის ისტორიისა და კულტურის შესწავლისათვის 2012 წელს, აკად. ივ.ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტისა და ვარშავის არქეოლოგიური ინსტიტუტის ერთობლივმა ექსპედიციამ, ვახტანგ ლიჩელისა და რადოსლავ შჩიპიორსკის ხელმძღვანელობითა და აჭარის არქეოლოგიური მუზეუმის მონაწილეობით, რამდენიმედღიანი ჩაყვინთვები განახორციელა ციხისძირის აკროპოლის სანაპირო ზოლში. მყვინთავების მონაყოლის თანახმად, შემოდგომისას, ამ ზოლში ჩაყვინთვის დროს, კარგად მოჩანს თვით შენობა-ნაგებობათა კონტურები. გარდა ამისა, აქაური მოსახლეობა, ექსპედიციების დაწყების წინ, ხშირად პოულობს დიდი ღელვების დროს სანაპიროზე გამორიყულ მონეტებს (ინაიშვილი, 1993; ა.კახიძე, მ.ხალვაში, 2022).; მებადურები სხვადასხვა ეპოქის უამრავ არქეოლოგიურ მასალას იღებენ ზღვის ფსკერიდან, მისი სხვადასხვა სიღრმიდან (120 მ-ის სიღრმიდანაც კი). წყალქვეშა არქეოლოგიის ნაშთები განლაგებულია ზღვის სანაპიროდან 10 კმ-ის მოშორებით, ზღვის ზედაპირიდან დაახლოებით 119 მ სიღრმეში.
ბათუმის არქეოლოგიური მუზეუმის დირექტორს ამირან კახიძესა და მის კოლეგებს ორგზის მიეცათ სეინერით დაეთვალიერებინათ ეს ადგილები. რიზელი მეთევზის დაკვირვებით, ჩაძირული გემების ნაშთები სამ ჯგუფადაა განლაგებული. ეს კარგად იკვეთება სეინერის ტელეეკრანზე. ბუნებრივია, დღეისათვის ამ სიღრმეზე აკვალანგით რაიმე სახის სამუშაოს წარმოება შეუძლებელია ასეთი სახის სამუშაოების განხორციელება ფსკერის სკანირების შემდეგ, დღევანდელი მოცემულობით, შესაძლებელია მხოლოდ ბატისკაფის გამოყენებით. (ა.კახიძე, მ.ხალვაში, 2022).
ამ ბოლო წლებში აჭარის არქეოლოგიური მუზეუმის ფონდები მნიშვნელოვნად შეივსო წყალქვეშა არქეოლოგიასთან დაკავშირებული შემთხვევითი მონაპოვრებითაც - ზღვის დონის ცვლილებებისა და სხვა პროცესების გამოა, 2019 წლამდე, ჩვენი პროექტის განხორციელებამდე, წყალქვეშა აღმოჩენებთან დაკავშირებული კიდევ უფრო მეტი ინფორმაცია დაგროვდა, მათ შორის ჩვენთვის ერთ-ერთი ყველაზე საყურადღებო იყო აღმოჩენა გონიოდან ორიოდე კმ-ის მოშორებით, კერძოდ, დაახლოებით 7-8 მ სიღრმეზე აღმოჩნდა დოქი, კრამიტის ნატეხი და სხვადასხვა სახის კერამიკა... გაგვიჩნდა დიდი ინტერესი გადაგვემოწმებინა ფსკერი, მით უფრო, რომ ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტს გააჩნია თავისი სამეცნიერო გემი, კატერები და საზღვაო კვლევების ბაზა.
2019 წლის ოქტომბერში შავ ზღვაზე ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის „პალეოგარემოს რეკონსტრუქციისა და არქეოლოგიური კვლევის ცენტრმა ილიაუნის ინსტიტუციური განვითარების კვლევითი საგრანტო პროგრამის ფარგლებში განახორციელა წინასწარი, დაზვერვითი სამუშაოები.
- გაგვაცანით ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის მიერ 2019 წელს ჩატარებული კვლევების შედეგები...
- სხვა მრავალ სიახლესთან ერთად ერთად, ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვან აღმოჩენას წარმოადგენს გონიოს (ისტორიული აფსაროსი) სიახლოვეს, დაახლოებით 1,5-2,0 კმ-ში წყალქვეშა კუნძულის დადასტურება.
კუნძულის ზედაპირი დღეისათვის ზღვის დონიდან 7მ-ის სიღრმეზეა. მისი ფართობი 900 მ X 800 მ-ია (აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ წინა წლებში, მყვინთავის მიერ სწორედ ამ ტერიტორიიდან იქნა ამოტანილი ამფორა). კუნძულის გვერდით, მასა და სოფ. გონიოს შორის, დაახლოებით 45 მ-ის სიღრმეზე, როგორც ჩანს, მდ. ჭოროხის მიერ, თავის დროს (?) შექმნილია მძლავრი კანიონი, რომელმაც კუნძული გამოყო, გამოაცალკევა ხმელეთისაგან.
სამეცნიერო კვლევების შედეგად დადგენილი სქემა და ფლუქტუაციები ეხმიანება ჩვენს ვარაუდს იმის შესახებ, რომ დღევანდელი ჩაძირული კუნძული ადრე წარმოადგენდა ხმელეთის ნაწილს, რომელიც მდ.ჭოროხის მიერ იქნა განცალკევებული ე.წ. მატერიკისგან. ამაზე მეტყველებს თუნდაც შავი ზღვის ფლუქტუაციების ის სქემა, რომელსაც მნიშვნელოვანი სამეცნიერო კვლევები უდევს საფუძვლად.
სქემა გვიჩვენებს, რომ დაახლოებით 3500-1000 წლის წინანდელ ეპოქაში გონიოს დღევანდელი კუნძული, იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ მისი ზედაპირის ნაწილი ზღვის წყლისა და ტალღების მიერ მუდმივად ირეცხება, ზღვის დონიდან დაახლოებით 1 - 2მ -ით მაინც მაღალი იყო. ხოლო 8500 წლის წინ ვიდრე, დაახლოებით 3500 წლამდე, იგი ზღვის დონიდან 11-14 მ-ით მაღლა მდებარეობდა. ეჭვგარეშეა, რომ იგი ათვისებული და რაიმე სახით მაინც გამოყენებული იყო ხმელეთზე მცხოვრებთა მიერ.
კუნძულის აღმოჩენის შემდეგ იქნა ძველი ევროპული რუკები, რომლებზეც დატანილია კუნძული და კუნძულები. აგრეთვე, ერთ-ერთ მათგანზე კუნძული აღნიშნულია სახელწოდებით -Tombeau d'Absyrte”/„აფსირტეს (მითოლოგიის თანახმად, აიეტის ვაჟიშვილი, რომელიც დაედევნა მედეას, მაგრამ იასონმა ბრძოლაში მოკლა) საფლავი (რუკა-2). ერთ-ერთ რუკაზე ტოპონიმ „აფსირტესთან“ ერთად ნახსენებია ნახსენებია ტოპონიმი „კირკე“, იგივე, ცირცე, ჰელიოსის ასული, აიეტის, კუნძულ აიაზე მცხოვრები გრძნეული, მედეას მამიდა, რომელმაც მედეა და იაზონი აფსირტეს მკვლელობისგან განწმინდა (რუკა-2).
ზღვაოსნობა საქართველოში...
ცნობილია, რომ დაგროვილია საკმაოდ ვრცელი ლიტერატურა პრეისტორიულ და ისტორიულ წარსულში საქართველოში ნაოსნობის არსებობის შესახებ... თემატიკის აქტუალობიდან გამომდინარე შეგახსენებთ ძველ ისტორიკოსთა, მოგზაურთა მოსაზრებებს, რომლებიც ჩვენ სამუშაო ვერსიას ამყარებს. კერძოდ, შარდენის თხზულებაში „მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში“ იგი აღნიშნავს, რომ მოხუცი თურქი კაპიტნებისაგან სმენია, შავ ზღვაზე ათას ხუთასი გემია და ყოველწლიურად ასი გემი იღუპებაო. ამას ადასტურებს ზღვის სანაპიროდან 10 კმ-ის მოშორებით, ზღვის ზედაპირიდან, დაახლოებით, 119 მ სირღმეში, სეინერის ტელეეკრანზე დათვალიერებული ჩაძირული გემების ნაშთები.
აგრეთვე, ის არტეფაქტები, რომლებიც გემების სხვადასხვა ნაწილებსა და დეტალებს წარმოადგენს(ა. კახიძე, მ. ხალვაში, 2022)... კუნძულები კოლხეთის სანაპირო ზოლის გასწვრივ. ჩვენთვის მეტად დამაფიქრებელია ძველი ბერძენი ავტორების ცნობები შავი ზღვის კოლხეთის სანაპიროს გასწვრივ კუნძულების არსებობის და შუა საუკუნეების მოგზაურთა ინფორმაციები შავი ზღვის სანაპრო ზოლის შესახებ. პროკოპი კესარიელი, ისევე როგორც სხვა გეოგრაფოსები, იმასაც ამბობენ, რომ „ყველა გემი მდ. ფაზისის წყლით მარაგდებაო. ამ მდინარის შესართავთან მრავალი პატარა, მეტად ლამაზი ტყით დაფარული კუნძულია, რაც ხელს უშლის დიდი გემების ნაოსნობას, რომლებიც იძულებული არიან შესართავიდან სამი ან ოთხი მილის დაცილებით გაჩერდნენ“.
სტრაბონის ცნობით, კოლხიდის სანაპიროს გასწვრივ კუნძულები იყო, რომლებიც იმით იყო ცნობილი, რომ თითქოს აქ მოკლა მედეამ თავისი ძმა – «მთელი სანაპიროს გასწვრივ არის აფსირტიდის კუნძულები, რომლებთანაც მედეამ მოჰკლა თავისი ძმა აფსირტე, რომელიც დაედევნა მედეას» (სტრაბ. VII, 5, 5)... სტრაბონის მიერ ნახსენები კუნძულების შესახებ საუბრობს შარდენი. კერძოდ, იგი წერს, რომ გულმოდგინედ ეძება, მაგრამ ვერსად მიაკვლია აღნიშნულ კუნძულებს. ჩვენი დასკვნა მარტივია - შარდენის დროს, მე-17 ს-ში ეს კუძულ(ებ)ი უკვე კარგა ხნის წინ იყო დაძირული ზღვის ფლუქტუაციებისა და სხვა გეოლოგიური პროცესების შედეგად... ბუნებრივია, გაგვიჩნდა კითხვა, ხომ არ წარმოადგენს ჩვენ მიერ აღმოჩენილი დაძირული კუნძული ზემოთ ნახსენებ კუნძულთაგან რომელიმეს.
კუნძულის აღმოჩენის მნიშვნელობა. კუნძულ(ებ)ის სახით ხმელეთის უფრო დიდი ფართობი, ვიდრე აქამდე იყო ცნობილი, ეს ნიშნავდა:
1. უფრო ახლო კონტაქტს ანატოლიასთან და ევროპასთან;
2. ხე-ტყის მეტ რესურსს, რაც შესაძლოა დაკავშირებული ყოფილიყო განვითარებული გემთმშენებლობის არსებობასთან;
3. მეტ მყარ ვარაუდს ჩვენს ზღვისპირეთში განვითარებულ საფეხურზე არსებული ზღვაოსნობის შესახებ;
4. მეტ საექსპორტო პროდუქციას, ანუ მეტად ინტენსიურ მიმოსვლას აღნიშნულ რეგიონებთან და კონტინენტებთან;
5. მიგრაციების თუ ადამიანთა ჯგუფების გადაადგილების მიმართულებების, გზების, გენეტიკური მსგავსებების ახსნის ახალ ხედვებს თუ სამუშაო ვერსიებს;
6. არგონავტიკის, მედეასა და მასთან დაკავშირებული მითებისა და ლეგენდების გაცოცხლებისკენ გადადგმულ ნაბიჯს.
ჩვენ მიერ განხილული საკითხები აძლიერებს იმ არგუმენტებს, რომ საქართველოში წყალქვეშა და საზღვაო არქეოლოგიური და მულტიდისციპლინური კვლევების მიმართულების დაფუძნება აუცილებელი და გადაუდებელი საქმეა. ჩვენი კოლეგებიც ევროპის სხვადასხვა ქვეყნიდან მზად არიან თანამშრომლობისთვის. შედეგად კი: განხორციელდება მულტიდისციპლინური საზღვაო და წყალქვეშა არქეოლოგიური კვლევები საქართველოს შავიზღვისპირეთში; დაიწყება მიზანმიმართული სამეცნიერო კვლევები საქართველოში უძველესი დროიდან ნაოსნობის არსებობის შესახებ;საქართველო წარმოჩნდება როგორც მდიდარი ნაოსნობის ისტორიის მქონე საზღვაო ქვეყანა