"ყვე­ლა­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო და მნიშ­ვნე­ლო­ვან აღ­მო­ჩე­ნას წარ­მო­ად­გენს გო­ნი­ოს (ის­ტო­რი­უ­ლი აფ­სა­რო­სი) სი­ახ­ლო­ვეს, და­ახ­ლო­ე­ბით 1,5-2,0 კმ-ში წყალ­ქვე­შა კუნ­ძუ­ლის და­დას­ტუ­რე­ბა" - ამ­ბობს პრო­ფე­სო­რი, არ­ქე­ო­ლო­გი ნიკა თუ­შაბ­რა­მიშ­ვი­ლი. იგი გო­ნი­ოს და­ძი­რულ კუნ­ძულ­ზე გვაწ­ვდის ცნო­ბებს:

- არც ზღვის­პი­რა ზოლი, არც ტბე­ბი და მდი­ნა­რე­თა ხე­ო­ბე­ბი სტა­ბი­ლუ­რი არ არის, ხში­რად ხდე­ბო­და და ახ­ლაც ხდე­ბა მათი ცვლი­ლე­ბა (გაქ­რო­ბაც კი) და გა­და­ად­გი­ლე­ბა. შე­სა­ბა­მი­სად, უზარ­მა­ზა­რი ინ­ფორ­მა­ცია ინა­ხე­ბა წყლე­ბის (ზღვა, ტბე­ბი, მდი­ნა­რე­ე­ბი, ძვე­ლი კა­ლა­პო­ტე­ბი და სხვ.) ქვეშ და სა­ნა­პი­რო ზო­ნებ­ში. ამ მხრივ გა­მორ­ჩე­უ­ლია შავი ზღვა - და­ძი­რუ­ლი და წყალ­ქვეშ არ­სე­ბუ­ლი ძეგ­ლე­ბი თუ არ­ტე­ფაქ­ტე­ბი გან­სა­კუთ­რე­ბით კარ­გად არის შე­მო­ნა­ხუ­ლი (ბუ­ნებ­რი­ვად და­კონ­სერ­ვე­ბუ­ლი) წყლის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში გო­გირ­დის მა­ღა­ლი შემ­ცვე­ლო­ბის გამო. ეს ფაქ­ტო­რი ზრდის შავი ზღვის ფსკერ­ზე არ­სე­ბუ­ლი არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი, პა­ლე­ონ­ტო­ლო­გი­უ­რი და სხვ. მა­სა­ლის მო­ძი­ე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა­თა ალ­ბა­თო­ბას... ზო­გა­დად, პლე­ის­ტო­ცე­ნი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი (გე­ო­ლო­გი­უ­რი ეპო­ქა 2,6 მლნ. წ-12/10 000 წწ-მდე) დღემ­დე არ­სე­ბუ­ლი შავი ზღვის სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ის ფსკე­რის გე­ო­მორ­ფო­ლო­გი­უ­რი სუ­რა­თის უკე­თეს­მა ცოდ­ნამ შე­საძ­ლოა ბევ­რი ისე­თი უმ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნეს სა­კი­თხებ­ში შე­ი­ტა­ნოს გარ­კვე­უ­ლი სი­ნათ­ლე, რომ­ლებ­ზეც აქ სა­უ­ბა­რი შორს წაგ­ვიყ­ვანს, მაგ­რამ შე­საძ­ლე­ბე­ლი იქ­ნე­ბა სპე­ცი­ა­ლურ სტა­ტი­ებ­ში მო­ძი­ე­ბა.

- რო­გო­რია წყალ­ქვე­შა კვლე­ვე­ბის მოკ­ლე ის­ტო­რია სა­ქარ­თვე­ლო­ში?

- სა­ქარ­თვე­ლო­ში წყალ­ქვე­შა კვლე­ვე­ბის ინ­ტე­რე­სი გაჩ­ნდა ჯერ კი­დევ გა­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნის 50-იან წლებ­ში. პირ­ველ რიგ­ში აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ჰიდ­რო­არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ძი­ე­ბა­ნი სო­ხუ­მის სა­ნა­პი­რო­ზე 1959 წელს, რის შე­დე­გა­დაც მო­პო­ვე­ბუ­ლია სა­ინ­ტე­რე­სო მა­სა­ლა ძვე­ლი დი­ოს­კუ­რი­ის ის­ტო­რი­ი­სა და კულ­ტუ­რის შეს­წავ­ლი­სათ­ვის 2012 წელს, აკად. ივ.ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტი­სა და ვარ­შა­ვის არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ინ­სტი­ტუ­ტის ერ­თობ­ლივ­მა ექ­სპე­დი­ცი­ამ, ვახ­ტანგ ლი­ჩე­ლი­სა და რა­დოს­ლავ შჩი­პი­ორსკის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბი­თა და აჭა­რის არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი მუ­ზე­უ­მის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით, რამ­დე­ნი­მე­დღი­ა­ნი ჩაყ­ვინ­თვე­ბი გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა ცი­ხის­ძი­რის აკ­რო­პო­ლის სა­ნა­პი­რო ზოლ­ში. მყვინ­თა­ვე­ბის მო­ნა­ყო­ლის თა­ნახ­მად, შე­მოდ­გო­მი­სას, ამ ზოლ­ში ჩაყ­ვინ­თვის დროს, კარ­გად მო­ჩანს თვით შე­ნო­ბა-ნა­გე­ბო­ბა­თა კონ­ტუ­რე­ბი. გარ­და ამი­სა, აქა­უ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა, ექ­სპე­დი­ცი­ე­ბის და­წყე­ბის წინ, ხში­რად პო­უ­ლობს დიდი ღელ­ვე­ბის დროს სა­ნა­პი­რო­ზე გა­მო­რი­ყულ მო­ნე­ტებს (ინა­იშ­ვი­ლი, 1993; ა.კა­ხი­ძე, მ.ხალ­ვა­ში, 2022).; მე­ბა­დუ­რე­ბი სხვა­დას­ხვა ეპო­ქის უამ­რავ არ­ქე­ო­ლო­გი­ურ მა­სა­ლას იღე­ბენ ზღვის ფსკე­რი­დან, მისი სხვა­დას­ხვა სიღ­რმი­დან (120 მ-ის სიღ­რმი­და­ნაც კი). წყალ­ქვე­შა არ­ქე­ო­ლო­გი­ის ნაშ­თე­ბი გან­ლა­გე­ბუ­ლია ზღვის სა­ნა­პი­რო­დან 10 კმ-ის მო­შო­რე­ბით, ზღვის ზე­და­პი­რი­დან და­ახ­ლო­ე­ბით 119 მ სიღ­რმე­ში.

ბა­თუ­მის არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი მუ­ზე­უ­მის დი­რექ­ტორს ამი­რან კა­ხი­ძე­სა და მის კო­ლე­გებს ორგზის მი­ე­ცათ სე­ი­ნე­რით და­ეთ­ვა­ლი­ე­რე­ბი­ნათ ეს ად­გი­ლე­ბი. რი­ზე­ლი მე­თევ­ზის დაკ­ვირ­ვე­ბით, ჩა­ძი­რუ­ლი გე­მე­ბის ნაშ­თე­ბი სამ ჯგუ­ფა­დაა გან­ლა­გე­ბუ­ლი. ეს კარ­გად იკ­ვე­თე­ბა სე­ი­ნე­რის ტე­ლე­ეკ­რან­ზე. ბუ­ნებ­რი­ვია, დღე­ი­სათ­ვის ამ სიღ­რმე­ზე აკ­ვა­ლან­გით რა­ი­მე სა­ხის სა­მუ­შა­ოს წარ­მო­ე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლია ასე­თი სა­ხის სა­მუ­შა­ო­ე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა ფსკე­რის სკა­ნი­რე­ბის შემ­დეგ, დღე­ვან­დე­ლი მო­ცე­მუ­ლო­ბით, შე­საძ­ლე­ბე­ლია მხო­ლოდ ბა­ტის­კა­ფის გა­მო­ყე­ნე­ბით. (ა.კა­ხი­ძე, მ.ხალ­ვა­ში, 2022).

ამ ბოლო წლებ­ში აჭა­რის არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი მუ­ზე­უ­მის ფონ­დე­ბი მნიშ­ვნე­ლოვ­ნად შე­ივ­სო წყალ­ქვე­შა არ­ქე­ო­ლო­გი­ას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი შემ­თხვე­ვი­თი მო­ნა­პოვ­რე­ბი­თაც - ზღვის დო­ნის ცვლი­ლე­ბე­ბი­სა და სხვა პრო­ცე­სე­ბის გა­მოა, 2019 წლამ­დე, ჩვე­ნი პრო­ექ­ტის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბამ­დე, წყალ­ქვე­შა აღ­მო­ჩე­ნებ­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი კი­დევ უფრო მეტი ინ­ფორ­მა­ცია დაგ­როვ­და, მათ შო­რის ჩვენ­თვის ერთ-ერთი ყვე­ლა­ზე სა­ყუ­რა­დღე­ბო იყო აღ­მო­ჩე­ნა გო­ნი­ო­დან ორი­ო­დე კმ-ის მო­შო­რე­ბით, კერ­ძოდ, და­ახ­ლო­ე­ბით 7-8 მ სიღ­რმე­ზე აღ­მოჩ­ნდა დოქი, კრა­მი­ტის ნა­ტე­ხი და სხვა­დას­ხვა სა­ხის კე­რა­მი­კა... გაგ­ვიჩ­ნდა დიდი ინ­ტე­რე­სი გა­დაგ­ვე­მოწ­მე­ბი­ნა ფსკე­რი, მით უფრო, რომ ილი­ას სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტეტს გა­აჩ­ნია თა­ვი­სი სა­მეც­ნი­ე­რო გემი, კა­ტე­რე­ბი და სა­ზღვაო კვლე­ვე­ბის ბაზა.

2019 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში შავ ზღვა­ზე ილი­ას სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის „პა­ლე­ო­გა­რე­მოს რე­კონ­სტრუქ­ცი­ი­სა და არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი კვლე­ვის ცენ­ტრმა ილი­ა­უ­ნის ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის კვლე­ვი­თი საგ­რან­ტო პროგ­რა­მის ფარ­გლებ­ში გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლა წი­ნას­წა­რი, დაზ­ვერ­ვი­თი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი.

- გაგ­ვა­ცა­ნით ილი­ას სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის მიერ 2019 წელს ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი კვლე­ვე­ბის შე­დე­გე­ბი...

- სხვა მრა­ვალ სი­ახ­ლეს­თან ერ­თად ერ­თად, ყვე­ლა­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო და მნიშ­ვნე­ლო­ვან აღ­მო­ჩე­ნას წარ­მო­ად­გენს გო­ნი­ოს (ის­ტო­რი­უ­ლი აფ­სა­რო­სი) სი­ახ­ლო­ვეს, და­ახ­ლო­ე­ბით 1,5-2,0 კმ-ში წყალ­ქვე­შა კუნ­ძუ­ლის და­დას­ტუ­რე­ბა.

კუნ­ძუ­ლის ზე­და­პი­რი დღე­ი­სათ­ვის ზღვის დო­ნი­დან 7მ-ის სიღ­რმე­ზეა. მისი ფარ­თო­ბი 900 მ X 800 მ-ია (აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ის ფაქ­ტი, რომ წინა წლებ­ში, მყვინ­თა­ვის მიერ სწო­რედ ამ ტე­რი­ტო­რი­ი­დან იქნა ამო­ტა­ნი­ლი ამ­ფო­რა). კუნ­ძუ­ლის გვერ­დით, მასა და სოფ. გო­ნი­ოს შო­რის, და­ახ­ლო­ე­ბით 45 მ-ის სიღ­რმე­ზე, რო­გორც ჩანს, მდ. ჭო­რო­ხის მიერ, თა­ვის დროს (?) შექ­მნი­ლია მძლავ­რი კა­ნი­ო­ნი, რო­მელ­მაც კუნ­ძუ­ლი გა­მო­ყო, გა­მო­ა­ცალ­კე­ვა ხმე­ლე­თი­სა­გან.

სა­მეც­ნი­ე­რო კვლე­ვე­ბის შე­დე­გად დად­გე­ნი­ლი სქე­მა და ფლუქ­ტუ­ა­ცი­ე­ბი ეხ­მი­ა­ნე­ბა ჩვენს ვა­რა­უდს იმის შე­სა­ხებ, რომ დღე­ვან­დე­ლი ჩა­ძი­რუ­ლი კუნ­ძუ­ლი ადრე წარ­მო­ად­გენ­და ხმე­ლე­თის ნა­წილს, რო­მე­ლიც მდ.ჭო­რო­ხის მიერ იქნა გან­ცალ­კე­ვე­ბუ­ლი ე.წ. მა­ტე­რი­კის­გან. ამა­ზე მე­ტყვე­ლებს თუნ­დაც შავი ზღვის ფლუქ­ტუ­ა­ცი­ე­ბის ის სქე­მა, რო­მელ­საც მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი სა­მეც­ნი­ე­რო კვლე­ვე­ბი უდევს სა­ფუძ­ვლად.

სქე­მა გვიჩ­ვე­ნებს, რომ და­ახ­ლო­ე­ბით 3500-1000 წლის წი­ნან­დელ ეპო­ქა­ში გო­ნი­ოს დღე­ვან­დე­ლი კუნ­ძუ­ლი, იმ ფაქ­ტის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, რომ მისი ზე­და­პი­რის ნა­წი­ლი ზღვის წყლი­სა და ტალ­ღე­ბის მიერ მუდ­მი­ვად ირე­ცხე­ბა, ზღვის დო­ნი­დან და­ახ­ლო­ე­ბით 1 - 2მ -ით მა­ინც მა­ღა­ლი იყო. ხოლო 8500 წლის წინ ვიდ­რე, და­ახ­ლო­ე­ბით 3500 წლამ­დე, იგი ზღვის დო­ნი­დან 11-14 მ-ით მაღ­ლა მდე­ბა­რე­ობ­და. ეჭვგა­რე­შეა, რომ იგი ათ­ვი­სე­ბუ­ლი და რა­ი­მე სა­ხით მა­ინც გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი იყო ხმე­ლეთ­ზე მცხოვ­რებ­თა მიერ.

კუნ­ძუ­ლის აღ­მო­ჩე­ნის შემ­დეგ იქნა ძვე­ლი ევ­რო­პუ­ლი რუ­კე­ბი, რომ­ლებ­ზეც და­ტა­ნი­ლია კუნ­ძუ­ლი და კუნ­ძუ­ლე­ბი. აგ­რეთ­ვე, ერთ-ერთ მათ­გან­ზე კუნ­ძუ­ლი აღ­ნიშ­ნუ­ლია სა­ხელ­წო­დე­ბით -Tombeau d'Absyrte”/„აფ­სირ­ტეს (მი­თო­ლო­გი­ის თა­ნახ­მად, აი­ე­ტის ვა­ჟიშ­ვი­ლი, რო­მე­ლიც და­ე­დევ­ნა მე­დე­ას, მაგ­რამ ია­სონ­მა ბრძო­ლა­ში მოკ­ლა) საფ­ლა­ვი (რუკა-2). ერთ-ერთ რუ­კა­ზე ტო­პო­ნიმ „აფ­სირ­ტეს­თან“ ერ­თად ნახ­სე­ნე­ბია ნახ­სე­ნე­ბია ტო­პო­ნი­მი „კირ­კე“, იგი­ვე, ცირ­ცე, ჰე­ლი­ო­სის ასუ­ლი, აი­ე­ტის, კუნ­ძულ აია­ზე მცხოვ­რე­ბი გრძნე­უ­ლი, მე­დე­ას მა­მი­და, რო­მელ­მაც მე­დეა და ია­ზო­ნი აფ­სირ­ტეს მკვლე­ლო­ბის­გან გან­წმინ­და (რუკა-2).

ზღვა­ოს­ნო­ბა სა­ქარ­თვე­ლო­ში...

ცნო­ბი­ლია, რომ დაგ­რო­ვი­ლია საკ­მა­ოდ ვრცე­ლი ლი­ტე­რა­ტუ­რა პრე­ის­ტო­რი­ულ და ის­ტო­რი­ულ წარ­სულ­ში სა­ქარ­თვე­ლო­ში ნა­ოს­ნო­ბის არ­სე­ბო­ბის შე­სა­ხებ... თე­მა­ტი­კის აქ­ტუ­ა­ლო­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე შე­გახ­სე­ნებთ ძველ ის­ტო­რი­კოს­თა, მოგ­ზა­ურ­თა მო­საზ­რე­ბებს, რომ­ლე­ბიც ჩვენ სა­მუ­შაო ვერ­სი­ას ამ­ყა­რებს. კერ­ძოდ, შარ­დე­ნის თხზუ­ლე­ბა­ში „მოგ­ზა­უ­რო­ბა სპარ­სეთ­სა და აღ­მო­სავ­ლე­თის სხვა ქვეყ­ნებ­ში“ იგი აღ­ნიშ­ნავს, რომ მო­ხუ­ცი თურ­ქი კა­პიტ­ნე­ბი­სა­გან სმე­ნია, შავ ზღვა­ზე ათას ხუ­თა­სი გე­მია და ყო­ველ­წლი­უ­რად ასი გემი იღუ­პე­ბაო. ამას ადას­ტუ­რებს ზღვის სა­ნა­პი­რო­დან 10 კმ-ის მო­შო­რე­ბით, ზღვის ზე­და­პი­რი­დან, და­ახ­ლო­ე­ბით, 119 მ სირღმე­ში, სე­ი­ნე­რის ტე­ლე­ეკ­რან­ზე დათ­ვა­ლი­ე­რე­ბუ­ლი ჩა­ძი­რუ­ლი გე­მე­ბის ნაშ­თე­ბი.

აგ­რეთ­ვე, ის არ­ტე­ფაქ­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც გე­მე­ბის სხვა­დას­ხვა ნა­წი­ლებ­სა და დე­ტა­ლებს წარ­მო­ად­გენს(ა. კა­ხი­ძე, მ. ხალ­ვა­ში, 2022)... კუნ­ძუ­ლე­ბი კოლ­ხე­თის სა­ნა­პი­რო ზო­ლის გას­წვრივ. ჩვენ­თვის მე­ტად და­მა­ფიქ­რე­ბე­ლია ძვე­ლი ბერ­ძე­ნი ავ­ტო­რე­ბის ცნო­ბე­ბი შავი ზღვის კოლ­ხე­თის სა­ნა­პი­როს გას­წვრივ კუნ­ძუ­ლე­ბის არ­სე­ბო­ბის და შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მოგ­ზა­ურ­თა ინ­ფორ­მა­ცი­ე­ბი შავი ზღვის სა­ნაპ­რო ზო­ლის შე­სა­ხებ. პრო­კო­პი კე­სა­რი­ე­ლი, ისე­ვე რო­გორც სხვა გე­ოგ­რა­ფო­სე­ბი, იმა­საც ამ­ბო­ბენ, რომ „ყვე­ლა გემი მდ. ფა­ზი­სის წყლით მა­რაგ­დე­ბაო. ამ მდი­ნა­რის შე­სარ­თავ­თან მრა­ვა­ლი პა­ტა­რა, მე­ტად ლა­მა­ზი ტყით და­ფა­რუ­ლი კუნ­ძუ­ლია, რაც ხელს უშ­ლის დიდი გე­მე­ბის ნა­ოს­ნო­ბას, რომ­ლე­ბიც იძუ­ლე­ბუ­ლი არი­ან შე­სარ­თა­ვი­დან სამი ან ოთხი მი­ლის და­ცი­ლე­ბით გა­ჩერ­დნენ“.

სტრა­ბო­ნის ცნო­ბით, კოლ­ხი­დის სა­ნა­პი­როს გას­წვრივ კუნ­ძუ­ლე­ბი იყო, რომ­ლე­ბიც იმით იყო ცნო­ბი­ლი, რომ თით­ქოს აქ მოკ­ლა მე­დე­ამ თა­ვი­სი ძმა – «მთე­ლი სა­ნა­პი­როს გას­წვრივ არის აფ­სირ­ტი­დის კუნ­ძუ­ლე­ბი, რომ­ლებ­თა­ნაც მე­დე­ამ მოჰ­კლა თა­ვი­სი ძმა აფ­სირ­ტე, რო­მე­ლიც და­ე­დევ­ნა მე­დე­ას» (სტრაბ. VII, 5, 5)... სტრა­ბო­ნის მიერ ნახ­სე­ნე­ბი კუნ­ძუ­ლე­ბის შე­სა­ხებ სა­უბ­რობს შარ­დე­ნი. კერ­ძოდ, იგი წერს, რომ გულ­მოდ­გი­ნედ ეძე­ბა, მაგ­რამ ვერ­სად მი­აკ­ვლია აღ­ნიშ­ნულ კუნ­ძუ­ლებს. ჩვე­ნი დას­კვნა მარ­ტი­ვია - შარ­დე­ნის დროს, მე-17 ს-ში ეს კუ­ძულ(ებ)ი უკვე კარ­გა ხნის წინ იყო და­ძი­რუ­ლი ზღვის ფლუქ­ტუ­ა­ცი­ე­ბი­სა და სხვა გე­ო­ლო­გი­უ­რი პრო­ცე­სე­ბის შე­დე­გად... ბუ­ნებ­რი­ვია, გაგ­ვიჩ­ნდა კი­თხვა, ხომ არ წარ­მო­ად­გენს ჩვენ მიერ აღ­მო­ჩე­ნი­ლი და­ძი­რუ­ლი კუნ­ძუ­ლი ზე­მოთ ნახ­სე­ნებ კუნ­ძულ­თა­გან რო­მე­ლი­მეს.

კუნ­ძუ­ლის აღ­მო­ჩე­ნის მნიშ­ვნე­ლო­ბა. კუნ­ძულ(ებ)ის სა­ხით ხმე­ლე­თის უფრო დიდი ფარ­თო­ბი, ვიდ­რე აქამ­დე იყო ცნო­ბი­ლი, ეს ნიშ­ნავ­და:

1. უფრო ახლო კონ­ტაქტს ანა­ტო­ლი­ას­თან და ევ­რო­პას­თან;

2. ხე-ტყის მეტ რე­სურსს, რაც შე­საძ­ლოა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი ყო­ფი­ლი­ყო გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი გემთმშე­ნებ­ლო­ბის არ­სე­ბო­ბას­თან;

3. მეტ მყარ ვა­რა­უდს ჩვენს ზღვის­პი­რეთ­ში გან­ვი­თა­რე­ბულ სა­ფე­ხურ­ზე არ­სე­ბუ­ლი ზღვა­ოს­ნო­ბის შე­სა­ხებ;

4. მეტ სა­ექ­სპორ­ტო პრო­დუქ­ცი­ას, ანუ მე­ტად ინ­ტენ­სი­ურ მი­მოს­ვლას აღ­ნიშ­ნულ რე­გი­ო­ნებ­თან და კონ­ტი­ნენ­ტებ­თან;

5. მიგ­რა­ცი­ე­ბის თუ ადა­მი­ან­თა ჯგუ­ფე­ბის გა­და­ად­გი­ლე­ბის მი­მარ­თუ­ლე­ბე­ბის, გზე­ბის, გე­ნე­ტი­კუ­რი მსგავ­სე­ბე­ბის ახ­სნის ახალ ხედ­ვებს თუ სა­მუ­შაო ვერ­სი­ებს;

6. არ­გო­ნავ­ტი­კის, მე­დე­ა­სა და მას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი მი­თე­ბი­სა და ლე­გენ­დე­ბის გა­ცო­ცხლე­ბის­კენ გა­დად­გმულ ნა­ბიჯს.

ჩვენ მიერ გან­ხი­ლუ­ლი სა­კი­თხე­ბი აძ­ლი­ე­რებს იმ არ­გუ­მენ­ტებს, რომ სა­ქარ­თვე­ლო­ში წყალ­ქვე­შა და სა­ზღვაო არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი და მულ­ტი­დის­ციპ­ლი­ნუ­რი კვლე­ვე­ბის მი­მარ­თუ­ლე­ბის და­ფუძ­ნე­ბა აუ­ცი­ლე­ბე­ლი და გა­და­უ­დე­ბე­ლი საქ­მეა. ჩვე­ნი კო­ლე­გე­ბიც ევ­რო­პის სხვა­დას­ხვა ქვეყ­ნი­დან მზად არი­ან თა­ნამ­შრომ­ლო­ბის­თვის. შე­დე­გად კი: გან­ხორ­ცი­ელ­დე­ბა მულ­ტი­დის­ციპ­ლი­ნუ­რი სა­ზღვაო და წყალ­ქვე­შა არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი კვლე­ვე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს შა­ვი­ზღვის­პი­რეთ­ში; და­ი­წყე­ბა მი­ზან­მი­მარ­თუ­ლი სა­მეც­ნი­ე­რო კვლე­ვე­ბი სა­ქარ­თვე­ლო­ში უძ­ვე­ლე­სი დრო­ი­დან ნა­ოს­ნო­ბის არ­სე­ბო­ბის შე­სა­ხებ;სა­ქარ­თვე­ლო წარ­მოჩ­ნდე­ბა რო­გორც მდი­და­რი ნა­ოს­ნო­ბის ის­ტო­რი­ის მქო­ნე სა­ზღვაო ქვე­ყა­ნა