"ყველაფერი, რაც უნივერსიტეტში ხდება, მე მეხება!" - ბრძოლა ქართული ენის დასაცავად: როგორ პასუხობდა მარიკა ლორთქიფანიძე საქართველოს მტრებს?

45 წელი გავიდა 1978 წლის 14 აპრილიდან, როდესაც ქართველმა ხალხმა ხმა აიმაღლა საბჭოთა რეჟიმის წინააღმდეგ და მშობლიური ენა დაიცვა. თბილისში ხალხმრავალი დემონსტრაციები გაიმართა. მოქალაქეები აპროტესტებდნენ კომუნისტური პარტიის მცდელობას, რომელიც ქართული ენის კონსტიტუციური სტატუსი შეცვლისკენ იყო მიმართული. 1977 წელს ახალი საბჭოთა კონსტიტუცია მიიღეს, საქართველოს სსრ-ის უზენაესი საბჭო კი განიხილავდა ახალ კონსტიტუციურ გეგმას, რომლის მიხედვითაც ქართული აღარ იქნებოდა სახელმწიფო ენა საქართველოს ტერიტორიაზე, რამაც დიდი ვნებათაღელვა გამოიწვია საზოგადოებაში. საპროტესტო ტალღამ კი კულმინაციას 1978 წელის 14 აპრილს მიაღწია.

დემონსტრანტების უმრავლესობა სტუდენტები იყვნენ, თუმცა საპროტესტო გამოსვლებს მხარს უჭერდნენ ინტელიგენციის წარმომადგენლებიც. წინააღმდეგობის ავანგარდში იყო ცნობილი ქართველი ისტორიკოსი ქალბატონი მარიკა ლორთქიფანიძე. 1978 წლის მოვლენები ბევრმა კარგად იცის ჩვენში, მაგრამ ნაკლებად ცნობილია ისტორია, როდესაც ქართული ენისთვის სახელმწიფო ენის სტატუსის გაუქმებას მანამდეც მოუსინჯეს ნიადაგი, რასაც უნივერსიტეტში უმწვავესად დაუპირისპირდა ქალბატონი მარიკა.

თვითონ ქალბატონი მარიკა იხსენებდა, 1975 წელს, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სასწავლო ნაწილის თანამშრომელმა როგორც დაიბარა და უთხრა, - რექტორმა დამავალა გადმოგცეთ, რომ თქვენს ფაკულტეტზე რამდენიმე საგანი რუსულ ენაზე უნდა წაიკითხოთო. იმჟამად საქართველოს ისტორიის კათედრის გამგე უკიდურესად აღაშფოთა ამ წინადადებამ და სასწრაფოდ გადაწყვიტა რექტორთან გაპროტესტება, რომელიც იმჟამად მოსკოვში აღმოჩნდა წასული. ჩამოსულს კი უკვე დაახვედრეს ლორთქიფანიძის პროტესტის ამბავი, რის შემდეგაც დაიბარა ქალბატონი მარიკა და ჰკითხა თურმე, - რა ობსტრუქციას მიწყობო… მაშინ ლორთქიფანიძეს უთქვამს,- თუ მიგაჩნიათ, რომ სწორი არ ვარ, მოვიწვიოთ დიდი საბჭო და გამოჩენილმა მეცნიერებმა, აკადემიკოსებმა, პროფესორებმა გადაწყვიტონ ეს საკითხიო. ამის შემდეგ რექტორს უკან დაუხევია, - მე ის კი არ მითქვამს, სწავლა იყოს-მეთქი რუსულად, მხოლოდ ის ვთქვი, რუსეთიდან მოვიწვიოთ - გაცვლის წესით ლექტორებიო. სავარაუდოდ ფიქრობდა, რომ ასე ქალბატონი მარიკას აღშფოთებას გაანელებდა.

ამის შემდეგ კი ტაქტიკა შეცვალა თურმე, დაიწყო სათითაოდ დაბარება ფაკულტეტის დეკანებისა, რომელთაც განუცხადა, რომ საჭიროა ზოგიერთი საგნის რუსულად წაკითხვაო... თან ყველა ეს პირი გაუფრთხილებია ლორთქიფანიძეს არ შეატყობინოთ, რომ ამ საკითხზე დაგიბარეთო… რუსიფიკაციის ამგვარმა დაუფარავმა ცდამ განაცვიფრა თურმე ფაკულტეტის დეკანები და პროფესორები, თუმცა ყველას როდი ეყო მოქალაქეობრივი გაბედულება, რომ პროტესტი განეცხადებინა. აღმოჩნდნენ ისეთნიც, რომელთაც მხარი დაუჭირეს რექტორის წინადადებას. უმეტესობამ დუმილი არჩია. მხოლოდ ნაწილმა განაცხადა მტკიცე უარი. ღიად დათანხმდა მხოლოდ ერთ-ერთი ფაკულტეტის დეკანი, რაც, რა თქმა უნდა, შეიტყო მარიკა ლორთქიფანიძემ და აღშფოთებული შევიდა რექტორთან, - ან მე დავტოვებ უნივერსიტეტს, ან თქვენო. ის ამშვიდებდა, - ქალბატონო მარიკა, თქვენს კათედრას არ ეხება, თქვენ რა გაწუხებთო. ამაზე ლორთქიფანიძეს მიუგია, - ყველაფერი, რაც უნივერსიტეტში ხდება, მე მეხებაო...

მოკლედ, საბოლოოდ მოხდა ისე, რომ აღმოსავლური ენების ფაკულტეტზე ერთ-ერთმა დოცენტმა გაბედა და წაიკითხა თურმე რუსულად ლექცია, მომდევნო ლექციაზე კი მას აუდიტორია ცარიელი დახვდა. როგორც ამბობენ, სტუდენტების გულწრფელ პროტესტს მხარი დაუჭირა მარიკა ლორთქიფანიძემ... ხოლო იმ დოცენტს რთული დღე აწია, ეს უკანასკნელი, თურმე თავს ასე იმართლებდა, - რა ვქნა, პარტკომში დამავალესო. საბოლოოდ მომხდარის თაობაზე ინფორმაცია მივიდა ცენტრალურ კომიტეტამდე, სადაც პროტესტმა ისე შეაშინა ადგილობრივი კომუნისტები, რომ უკან დაიხიეს, ამტკიცებდნენ, - ასეთი მითითება არავის გაუცია და ეს ნებაყოფლობით პროფესორ-მასწავლებლების გადასაწყვეტიაო... ამის შემდეგ რექტორმა გაუქმებულად გამოაცხადა თავისივე გაცემული ბრძანება. ცხადია, რომ ცენტრალურმა კომიტეტმა ყოველივე ამით ნიადაგის ზონდირება მოახდინა და დაინახა რა, ასეთი ერთსულოვანი წინააღმდეგობა, იმ ეტაპზე უკან დახევის პოლიტიკა არჩია.

ცოტა თუ მოიძებნება საქართველოში ადამიანი, რომ არ სმენოდეს მაინც მარიკა ლორთქიფანიძის სახელი, რაც მუხლჩაუხრელი შრომითა და მიზანმიმართული საქმიანობით მიიღწევა. მასზე, მის საქმიანობაზე არაერთხელ დაწერილა და კვლავაც დაიწერება. გთავაზობთ ნაწყვეტებს ჟურნალ "ისტორიანის" საარქივო სტატიიდან:

• "მზადდებოდა თავდასხმა საქართველოზე. პრეზიდენტ გამსახურდიას ბრძანება გაუცია, მარიკა სასწრაფოდ გადააფრინეთ მოსკოვსო"

"მისი მოღვაწეობა საერთაშორისო ფორუმებზე - კონგრესებზე, კონგრესებს შორის მოსაწვევ ყრილობებზე, კოლოკვიუმებზე, სამეცნიერო კონფერენციებზე, მეცნიერებისა და კულტურის დღეებზე, იდეოლოგიის საკითხებისადმი მიძღვნილ თავყრილობებზე - გამართულ დისკუსიებში, სადაც მარიკა ლორთქიფანიძე მართლაც რომ შეუცვლელი და სრულიად შეუდარებელი გახლდათ. რა პრობლემაც უნდა წამოჭრილიყო, მისი მოღვაწეობის ფართო ჰორიზონტისა და მეცნიერული ინტერესების წყალობით, საკადრის პასუხს სცემდა ყველა თავდამსხმელს იქვე, უსწრაფესად, რომელთაც ხშირად უცხოელი მეცნიერებიც უმაგრებდნენ ზურგს, არ ვიცი, თავიანთი გულუბრყვილობით, თუ სხვა რამ მიზეზებით, მიზეზი კი მრავალი შეიძლებოდა ყოფილიყო...

ვინ გასცემდა პასუხს ცნობილ მეცნიერს, ამერიკელ ბიზანტინოლოგსა და კავკასიოლოგს, პროფესორ ნინა გეორგიევნა გარსოიანს, ანდა მისი თანამემამულის, უფრო მეტად ცნობილი კირილ თუმანოვის თვალსაზრისებს, მავანთა მიერ ატაცებულსა და გაზიარებულს?! მხოლოდ მარიამ ლორთქიფანიძე.

აუდიტორიის წინაშე იდგა ლამაზი, კეთილშობილური გარეგნობისა და წარმომავლობის, დინჯი, თავდაჭერილი, დახვეწილი, ტაქტიანი, ღირსებით აღვსილი, ტკბილმოუბარი, მაგრამ პრინციპული, გაუტეხელი ადამიანი, ქვეყნის სადარაჯოზე მდგომი, "ვითარცა კედელი, ქვითკირით ნაგები"...

ლამაზი, ყველა ასაკში სიმპათიური, მომხიბლავი, შესანიშნავად აგებული, სასიამოვნო ხმით, მკვეთრი დიქციით, ორატორული ნიჭით, ფართო ერუდიციით, თავშეკავების არაჩვეულებრივი უნარით, თავის დაჭერის სანიმუშო ფორმით ანდამატივით იზიდავდა მსმენელს, და ყველაზე მთავარი - განზოგადების შესაშური უნარი მას ყველასაგან გამოარჩევდა...

• კიდევ ერთი თვისებით ხასიათდება ქალბატონი მარიკა, როგორც პოლემისტი - საქართველოს ისტორიის საჯაროდ გამყალბებლების, ათასგვარი ფალსიფიკატორების, ქვეყნისა და ერის შეურაცხმყოფლების გამონათქვამებზე უსწრაფესი რეაგირებით. ერთ მაგალითს დავჯერდები მხოლოდ. ეს იყო 1991 წლის აგვისტო. მოსკოვში იმართებოდა ბიზანტინოლოგთა საერთაშორისო კონგრესი (8-15 აგვისტო).

კონგრესის მუშაობა დასრულდა. მეორე თუ მესამე დღეს ჩვენს ნომერში ზარი გაისმა. ქალბატონ მარიამს საქართველოს მუდმივი წარმომადგენლობის სასტუმროს ადმინისტრაციაში უხმობდნენ. როგორც ღამით თავად მიამბო, იქ დახვედრია ორი ქალბატონი, ჩვენი უნივერსიტეტის გეოგრაფია-გეოლოგიის ფაკულტეტის თანამშრომლები - ჯემილა მესხია და ნათელა ..., ორგანიზაცია "ჯარისკაცთა დედების" საქართველოს განყოფილების წევრები, მოსკოვს მოვლინებულნი რაღაც ფორუმზე. აქ შეუტყვიათ, რომ თურმე მზადდებოდა დიდი თავდასხმა საქართველოზე. მათ დაურეკავთ საქართველოს იმჟამაინდელი პრეზიდენტისთვის, ბატონ ზვიად გამსახურდიასთვის და ეს ამბავი შეუტყობინებიათ. პრეზიდენტს ბრძანება გაუცია, სასწრაფოდ მონახეთ ქალბატონი მარიკა და გადააფრინეთ მოსკოვსო.

პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ დაადგინა ქალბატონი მარიამის ადგილსამყოფელი და ამრიგად მოხვდა იგი ამ ფორუმზე. დარბაზში შესვლისთანავე შიშს აუტანია - ზღვა ხალხი, უმკაცრესი წესების დაცვით შეშვება, რაც, თავისთავად, უკვე თავიდანვე იწვევს უსიამოვნო შეგრძნებას, არც ერთი ნაცნობი სახე, მარტო, სულ მარტო... კიდევ კარგი, ყველას სახე თავიდან ნათლად არ დამინახავს, თვალიერების დრო არ იყო და სახეებსაც ვერ ვარჩევდიო, იგონებდა თანდათან. შენს მტერს, რაც მე იქ გავიგონეო, მითხრა და მიამბო ანდრეა სახაროვისა და სხვათა გამოსვლის შესახებ საქართველოს წინააღმდეგ, მაგრამ ეს კიდევ არაფერი, აი, მერე მოხდა რაც მოხდა, ნამდვილ შოკში ჩააგდო ანდრეა სახაროვის მეუღლის, ქალბატონ ელენ ბონერის გამოსვლამ, რომელმაც თავისი სიტყვის მეტი ნაწილი საქართველოს "მიუძღვნა". "აი მაშინ, ერთი კი გავიგონე ჩემი გვარი და მეტი არაფერი, არაფერი არ ვიცი, როგორ ავდექი, როგორ გავემართე ტრიბუნისკენ, რომელიც ჩემგან ასე შორს იდგა, როგორ ავედი, დავდექი კათედრასთან... გადავხედე დარბაზს და რას ვხედავ - ყველა რიგში, რომელსაც გაწვდა ჩემი მხედველობა, სამხედროები, სამხედროები და მხოლოდ სამხედროები...

გადაჭედილი დარბაზი ბრწყინავდა თვალისმომჭრელი ორდენებით. ერთი კი ამოვისუნთქე და დავიწყე", - ამბობდა. ბუზის გაფრენის ხმას გაიგონებდით. სმენადაქცეულმა, გაქვავებულმა დარბაზმა, თითქოს, სუნთქვა შეწყვიტა. ერთი ადამიანის ფეხის ხმა კი გაუგონია - ეს ქალბატონი ელენ ბონერი ბრძანდებოდა, რომელსაც სასწრაფოდ და დემონსტრაციულად დაუტოვებია იქაურობა, ქალბატონი მარიკა კი გამოსვლის დასასრულს მქუხარე ტაშით გამოუცილებიათ თავის ადგილამდე. "ნეტავ, როგორ არ გამისკდა გული", ამ სიტყვებით დაასრულა თხრობა..." წყარო

• ქართველი ისტორიკოსი, მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის წევრი მარიკა ლორთქიფანიძე 2018 წელს გარდაიცვალა. 1922 წელს დაბადებულმა, მომავალმა წარმატებულმა მეცნიერმა დაამთავრა ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. 1947 წლიდან მუშაობდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ისტორიის ინსტიტუტში უმცროს მეცნიერ-თანამშრომლად, 1956 წლიდან უფროს მეცნიერ-თანამშრომლად, 1966 წლიდან წამყვან მეცნიერ-თანამშრომლად, 1972-78 წლებში მუშაობდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის საქართველოს ისტორიის კათედრის გამგედ. იყო ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი. 2000 წელს დააჯილდოვეს ღირსების ორდენით. გამოქვეყნებული აქვს 100-ზე მეტი სამეცნიერო ნაშრომი, მათ შორის 10 წიგნი.