45 წელი გა­ვი­და 1978 წლის 14 აპ­რი­ლი­დან, რო­დე­საც ქარ­თველ­მა ხალ­ხმა ხმა აი­მაღ­ლა საბ­ჭო­თა რე­ჟი­მის წი­ნა­აღ­მდეგ და მშობ­ლი­უ­რი ენა და­იც­ვა. თბი­ლის­ში ხალ­ხმრა­ვა­ლი დე­მონ­სტრა­ცი­ე­ბი გა­ი­მარ­თა. მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი აპ­რო­ტეს­ტებ­დნენ კო­მუ­ნის­ტუ­რი პარ­ტი­ის მცდე­ლო­ბას, რო­მე­ლიც ქარ­თუ­ლი ენის კონ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი სტა­ტუ­სი შეც­ვლის­კენ იყო მი­მარ­თუ­ლი. 1977 წელს ახა­ლი საბ­ჭო­თა კონ­სტი­ტუ­ცია მი­ი­ღეს, სა­ქარ­თვე­ლოს სსრ-ის უზე­ნა­ე­სი საბ­ჭო კი გა­ნი­ხი­ლავ­და ახალ კონ­სტი­ტუ­ცი­ურ გეგ­მას, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც ქარ­თუ­ლი აღარ იქ­ნე­ბო­და სა­ხელ­მწი­ფო ენა სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, რა­მაც დიდი ვნე­ბა­თა­ღელ­ვა გა­მო­იწ­ვია სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში. საპ­რო­ტეს­ტო ტალ­ღამ კი კულ­მი­ნა­ცი­ას 1978 წე­ლის 14 აპ­რილს მი­აღ­წია.

დე­მონ­სტრან­ტე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა სტუ­დენ­ტე­ბი იყ­ვნენ, თუმ­ცა საპ­რო­ტეს­ტო გა­მოს­ვლებს მხარს უჭერ­დნენ ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც. წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის ავან­გარ­დში იყო ცნო­ბი­ლი ქარ­თვე­ლი ის­ტო­რი­კო­სი ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა ლორ­თქი­ფა­ნი­ძე. 1978 წლის მოვ­ლე­ნე­ბი ბევ­რმა კარ­გად იცის ჩვენ­ში, მაგ­რამ ნაკ­ლე­ბად ცნო­ბი­ლია ის­ტო­რია, რო­დე­საც ქარ­თუ­ლი ენის­თვის სა­ხელ­მწი­ფო ენის სტა­ტუ­სის გა­უქ­მე­ბას მა­ნამ­დეც მო­უ­სინ­ჯეს ნი­ა­და­გი, რა­საც უნი­ვერ­სი­ტეტ­ში უმწვა­ვე­სად და­უ­პი­რის­პირ­და ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა.

თვი­თონ ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა იხ­სე­ნებ­და, 1975 წელს, თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის სას­წავ­ლო ნა­წი­ლის თა­ნამ­შრო­მელ­მა რო­გორც და­ი­ბა­რა და უთხრა, - რექ­ტორ­მა და­მა­ვა­ლა გად­მოგ­ცეთ, რომ თქვენს ფა­კულ­ტეტ­ზე რამ­დე­ნი­მე სა­გა­ნი რუ­სულ ენა­ზე უნდა წა­ი­კი­თხო­თო. იმ­ჟა­მად სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ის კა­თედ­რის გამ­გე უკი­დუ­რე­სად აღაშ­ფო­თა ამ წი­ნა­და­დე­ბამ და სას­წრა­ფოდ გა­და­წყვი­ტა რექ­ტორ­თან გაპ­რო­ტეს­ტე­ბა, რო­მე­ლიც იმ­ჟა­მად მოს­კოვ­ში აღ­მოჩ­ნდა წა­სუ­ლი. ჩა­მო­სულს კი უკვე და­ახ­ვედ­რეს ლორ­თქი­ფა­ნი­ძის პრო­ტეს­ტის ამ­ბა­ვი, რის შემ­დე­გაც და­ი­ბა­რა ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა და ჰკი­თხა თურ­მე, - რა ობსტრუქ­ცი­ას მი­წყო­ბო… მა­შინ ლორ­თქი­ფა­ნი­ძეს უთ­ქვამს,- თუ მი­გაჩ­ნი­ათ, რომ სწო­რი არ ვარ, მო­ვიწ­ვი­ოთ დიდი საბ­ჭო და გა­მო­ჩე­ნილ­მა მეც­ნი­ე­რებ­მა, აკა­დე­მი­კო­სებ­მა, პრო­ფე­სო­რებ­მა გა­და­წყვი­ტონ ეს სა­კი­თხიო. ამის შემ­დეგ რექ­ტორს უკან და­უ­ხე­ვია, - მე ის კი არ მით­ქვამს, სწავ­ლა იყოს-მეთ­ქი რუ­სუ­ლად, მხო­ლოდ ის ვთქვი, რუ­სე­თი­დან მო­ვიწ­ვი­ოთ - გაც­ვლის წე­სით ლექ­ტო­რე­ბიო. სა­ვა­რა­უ­დოდ ფიქ­რობ­და, რომ ასე ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კას აღ­შფო­თე­ბას გა­ა­ნე­ლებ­და.

ამის შემ­დეგ კი ტაქ­ტი­კა შეც­ვა­ლა თურ­მე, და­ი­წყო სა­თი­თა­ოდ და­ბა­რე­ბა ფა­კულ­ტე­ტის დე­კა­ნე­ბი­სა, რო­მელ­თაც გა­ნუ­ცხა­და, რომ სა­ჭი­როა ზო­გი­ერ­თი საგ­ნის რუ­სუ­ლად წა­კი­თხვაო... თან ყვე­ლა ეს პირი გა­უფრ­თხი­ლე­ბია ლორ­თქი­ფა­ნი­ძეს არ შე­ა­ტყო­ბი­ნოთ, რომ ამ სა­კი­თხზე და­გი­ბა­რე­თო… რუ­სი­ფი­კა­ცი­ის ამ­გვარ­მა და­უ­ფა­რავ­მა ცდამ გა­ნაც­ვიფ­რა თურ­მე ფა­კულ­ტე­ტის დე­კა­ნე­ბი და პრო­ფე­სო­რე­ბი, თუმ­ცა ყვე­ლას როდი ეყო მო­ქა­ლა­ქე­ობ­რი­ვი გა­ბე­დუ­ლე­ბა, რომ პრო­ტეს­ტი გა­ნე­ცხა­დე­ბი­ნა. აღ­მოჩ­ნდნენ ისეთ­ნიც, რო­მელ­თაც მხა­რი და­უ­ჭი­რეს რექ­ტო­რის წი­ნა­და­დე­ბას. უმე­ტე­სო­ბამ დუ­მი­ლი არ­ჩია. მხო­ლოდ ნა­წილ­მა გა­ნა­ცხა­და მტკი­ცე უარი. ღიად და­თან­ხმდა მხო­ლოდ ერთ-ერთი ფა­კულ­ტე­ტის დე­კა­ნი, რაც, რა თქმა უნდა, შე­ი­ტყო მა­რი­კა ლორ­თქი­ფა­ნი­ძემ და აღ­შფო­თე­ბუ­ლი შე­ვი­და რექ­ტორ­თან, - ან მე დავ­ტო­ვებ უნი­ვერ­სი­ტეტს, ან თქვე­ნო. ის ამ­შვი­დებ­და, - ქალ­ბა­ტო­ნო მა­რი­კა, თქვენს კა­თედ­რას არ ეხე­ბა, თქვენ რა გა­წუ­ხებ­თო. ამა­ზე ლორ­თქი­ფა­ნი­ძეს მი­უ­გია, - ყვე­ლა­ფე­რი, რაც უნი­ვერ­სი­ტეტ­ში ხდე­ბა, მე მე­ხე­ბაო...

მოკ­ლედ, სა­ბო­ლო­ოდ მოხ­და ისე, რომ აღ­მო­სავ­ლუ­რი ენე­ბის ფა­კულ­ტეტ­ზე ერთ-ერ­თმა დო­ცენ­ტმა გა­ბე­და და წა­ი­კი­თხა თურ­მე რუ­სუ­ლად ლექ­ცია, მომ­დევ­ნო ლექ­ცი­ა­ზე კი მას აუ­დი­ტო­რია ცა­რი­ე­ლი დახ­ვდა. რო­გორც ამ­ბო­ბენ, სტუ­დენ­ტე­ბის გულ­წრფელ პრო­ტესტს მხა­რი და­უ­ჭი­რა მა­რი­კა ლორ­თქი­ფა­ნი­ძემ... ხოლო იმ დო­ცენტს რთუ­ლი დღე აწია, ეს უკა­ნას­კნე­ლი, თურ­მე თავს ასე იმარ­თლებ­და, - რა ვქნა, პარ­ტკომ­ში და­მა­ვა­ლე­სო. სა­ბო­ლო­ოდ მომ­ხდა­რის თა­ო­ბა­ზე ინ­ფორ­მა­ცია მი­ვი­და ცენ­ტრა­ლურ კო­მი­ტე­ტამ­დე, სა­დაც პრო­ტეს­ტმა ისე შე­ა­ში­ნა ად­გი­ლობ­რი­ვი კო­მუ­ნის­ტე­ბი, რომ უკან და­ი­ხი­ეს, ამ­ტკი­ცებ­დნენ, - ასე­თი მი­თი­თე­ბა არა­ვის გა­უ­ცია და ეს ნე­ბა­ყოფ­ლო­ბით პრო­ფე­სორ-მას­წავ­ლებ­ლე­ბის გა­და­სა­წყვე­ტი­აო... ამის შემ­დეგ რექ­ტორ­მა გა­უქ­მე­ბუ­ლად გა­მო­ა­ცხა­და თა­ვი­სი­ვე გა­ცე­მუ­ლი ბრძა­ნე­ბა. ცხა­დია, რომ ცენ­ტრა­ლურ­მა კო­მი­ტეტ­მა ყო­ვე­ლი­ვე ამით ნი­ა­და­გის ზონ­დი­რე­ბა მო­ახ­დი­ნა და და­ი­ნა­ხა რა, ასე­თი ერ­თსუ­ლო­ვა­ნი წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბა, იმ ეტაპ­ზე უკან და­ხე­ვის პო­ლი­ტი­კა არ­ჩია.

ცოტა თუ მო­ი­ძებ­ნე­ბა სა­ქარ­თვე­ლო­ში ადა­მი­ა­ნი, რომ არ სმე­ნო­დეს მა­ინც მა­რი­კა ლორ­თქი­ფა­ნი­ძის სა­ხე­ლი, რაც მუხლჩა­უხ­რე­ლი შრო­მი­თა და მი­ზან­მი­მარ­თუ­ლი საქ­მი­ა­ნო­ბით მი­იღ­წე­ვა. მას­ზე, მის საქ­მი­ა­ნო­ბა­ზე არა­ერ­თხელ და­წე­რი­ლა და კვლა­ვაც და­ი­წე­რე­ბა. გთა­ვა­ზობთ ნა­წყვე­ტებს ჟურ­ნალ "ის­ტო­რი­ა­ნის" სა­არ­ქი­ვო სტა­ტი­ი­დან:

• "მზად­დე­ბო­და თავ­დას­ხმა სა­ქარ­თვე­ლო­ზე. პრე­ზი­დენტ გამ­სა­ხურ­დი­ას ბრძა­ნე­ბა გა­უ­ცია, მა­რი­კა სას­წრა­ფოდ გა­და­აფ­რი­ნეთ მოს­კოვ­სო"

"მისი მოღ­ვა­წე­ო­ბა სა­ერ­თა­შო­რი­სო ფო­რუ­მებ­ზე - კონ­გრე­სებ­ზე, კონ­გრე­სებს შო­რის მო­საწ­ვევ ყრი­ლო­ბებ­ზე, კო­ლოკ­ვი­უ­მებ­ზე, სა­მეც­ნი­ე­რო კონ­ფე­რენ­ცი­ებ­ზე, მეც­ნი­ე­რე­ბი­სა და კულ­ტუ­რის დღე­ებ­ზე, იდე­ო­ლო­გი­ის სა­კი­თხე­ბი­სად­მი მი­ძღვნილ თავ­ყრი­ლო­ბებ­ზე - გა­მარ­თულ დის­კუ­სი­ებ­ში, სა­დაც მა­რი­კა ლორ­თქი­ფა­ნი­ძე მარ­თლაც რომ შე­უც­ვლე­ლი და სრუ­ლი­ად შე­უ­და­რე­ბე­ლი გახ­ლდათ. რა პრობ­ლე­მაც უნდა წა­მოჭ­რი­ლი­ყო, მისი მოღ­ვა­წე­ო­ბის ფარ­თო ჰო­რი­ზონ­ტი­სა და მეც­ნი­ე­რუ­ლი ინ­ტე­რე­სე­ბის წყა­ლო­ბით, სა­კად­რის პა­სუხს სცემ­და ყვე­ლა თავ­დამ­სხმელს იქვე, უს­წრა­ფე­სად, რო­მელ­თაც ხში­რად უცხო­ე­ლი მეც­ნი­ე­რე­ბიც უმაგ­რებ­დნენ ზურგს, არ ვიცი, თა­ვი­ან­თი გუ­ლუბ­რყვი­ლო­ბით, თუ სხვა რამ მი­ზე­ზე­ბით, მი­ზე­ზი კი მრა­ვა­ლი შე­იძ­ლე­ბო­და ყო­ფი­ლი­ყო...

ვინ გას­ცემ­და პა­სუხს ცნო­ბილ მეც­ნი­ერს, ამე­რი­კელ ბი­ზან­ტი­ნო­ლოგ­სა და კავ­კა­სი­ო­ლოგს, პრო­ფე­სორ ნინა გე­ორ­გი­ევ­ნა გარ­სო­ი­ანს, ანდა მისი თა­ნა­მე­მა­მუ­ლის, უფრო მე­ტად ცნო­ბი­ლი კი­რილ თუ­მა­ნო­ვის თვალ­საზ­რი­სებს, მა­ვან­თა მიერ ატა­ცე­ბულ­სა და გა­ზი­ა­რე­ბულს?! მხო­ლოდ მა­რი­ამ ლორ­თქი­ფა­ნი­ძე.

აუ­დი­ტო­რი­ის წი­ნა­შე იდგა ლა­მა­ზი, კე­თილ­შო­ბი­ლუ­რი გა­რეგ­ნო­ბი­სა და წარ­მო­მავ­ლო­ბის, დინ­ჯი, თავ­და­ჭე­რი­ლი, დახ­ვე­წი­ლი, ტაქ­ტი­ა­ნი, ღირ­სე­ბით აღვსი­ლი, ტკბილ­მო­უ­ბა­რი, მაგ­რამ პრინ­ცი­პუ­ლი, გა­უ­ტე­ხე­ლი ადა­მი­ა­ნი, ქვეყ­ნის სა­და­რა­ჯო­ზე მდგო­მი, "ვი­თარ­ცა კე­დე­ლი, ქვით­კი­რით ნა­გე­ბი"...

ლა­მა­ზი, ყვე­ლა ასაკ­ში სიმ­პა­თი­უ­რი, მომ­ხიბ­ლა­ვი, შე­სა­ნიშ­ნა­ვად აგე­ბუ­ლი, სა­სი­ა­მოვ­ნო ხმით, მკვეთ­რი დიქ­ცი­ით, ორა­ტო­რუ­ლი ნი­ჭით, ფარ­თო ერუ­დი­ცი­ით, თავ­შე­კა­ვე­ბის არაჩ­ვე­უ­ლებ­რი­ვი უნა­რით, თა­ვის და­ჭე­რის სა­ნი­მუ­შო ფორ­მით ან­და­მა­ტი­ვით იზი­დავ­და მსმე­ნელს, და ყვე­ლა­ზე მთა­ვა­რი - გან­ზო­გა­დე­ბის შე­სა­შუ­რი უნა­რი მას ყვე­ლა­სა­გან გა­მო­არ­ჩევ­და...

• კი­დევ ერთი თვი­სე­ბით ხა­სი­ათ­დე­ბა ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა, რო­გორც პო­ლე­მის­ტი - სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ის სა­ჯა­როდ გამ­ყალ­ბებ­ლე­ბის, ათას­გვა­რი ფალ­სი­ფი­კა­ტო­რე­ბის, ქვეყ­ნი­სა და ერის შე­უ­რა­ცხმყოფ­ლე­ბის გა­მო­ნათ­ქვა­მებ­ზე უს­წრა­ფე­სი რე­ა­გი­რე­ბით. ერთ მა­გა­ლითს დავ­ჯერ­დე­ბი მხო­ლოდ. ეს იყო 1991 წლის აგ­ვის­ტო. მოს­კოვ­ში იმარ­თე­ბო­და ბი­ზან­ტი­ნო­ლოგ­თა სა­ერ­თა­შო­რი­სო კონ­გრე­სი (8-15 აგ­ვის­ტო).

კონ­გრე­სის მუ­შა­ო­ბა დას­რულ­და. მე­ო­რე თუ მე­სა­მე დღეს ჩვენს ნო­მერ­ში ზარი გა­ის­მა. ქალ­ბა­ტონ მა­რი­ამს სა­ქარ­თვე­ლოს მუდ­მი­ვი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბის სას­ტუმ­როს ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა­ში უხ­მობ­დნენ. რო­გორც ღა­მით თა­ვად მი­ამ­ბო, იქ დახ­ვედ­რია ორი ქალ­ბა­ტო­ნი, ჩვე­ნი უნი­ვერ­სი­ტე­ტის გე­ოგ­რა­ფია-გე­ო­ლო­გი­ის ფა­კულ­ტე­ტის თა­ნამ­შრომ­ლე­ბი - ჯე­მი­ლა მეს­ხია და ნა­თე­ლა ..., ორ­გა­ნი­ზა­ცია "ჯა­რის­კაც­თა დე­დე­ბის" სა­ქარ­თვე­ლოს გან­ყო­ფი­ლე­ბის წევ­რე­ბი, მოს­კოვს მოვ­ლი­ნე­ბულ­ნი რა­ღაც ფო­რუმ­ზე. აქ შე­უ­ტყვი­ათ, რომ თურ­მე მზად­დე­ბო­და დიდი თავ­დას­ხმა სა­ქარ­თვე­ლო­ზე. მათ და­უ­რე­კავთ სა­ქარ­თვე­ლოს იმ­ჟა­მა­ინ­დე­ლი პრე­ზი­დენ­ტის­თვის, ბა­ტონ ზვი­ად გამ­სა­ხურ­დი­ას­თვის და ეს ამ­ბა­ვი შე­უ­ტყო­ბი­ნე­ბი­ათ. პრე­ზი­დენტს ბრძა­ნე­ბა გა­უ­ცია, სას­წრა­ფოდ მო­ნა­ხეთ ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა და გა­და­აფ­რი­ნეთ მოს­კოვ­სო.

პრე­ზი­დენ­ტის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ და­ად­გი­ნა ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­ა­მის ად­გილ­სამ­ყო­ფე­ლი და ამ­რი­გად მოხ­ვდა იგი ამ ფო­რუმ­ზე. დარ­ბაზ­ში შეს­ვლის­თა­ნა­ვე შიშს აუ­ტა­ნია - ზღვა ხალ­ხი, უმ­კაც­რე­სი წე­სე­ბის დაც­ვით შეშ­ვე­ბა, რაც, თა­ვის­თა­ვად, უკვე თა­ვი­დან­ვე იწ­ვევს უსი­ა­მოვ­ნო შეგ­რძნე­ბას, არც ერთი ნაც­ნო­ბი სახე, მარ­ტო, სულ მარ­ტო... კი­დევ კარ­გი, ყვე­ლას სახე თა­ვი­დან ნათ­ლად არ და­მი­ნა­ხავს, თვა­ლი­ე­რე­ბის დრო არ იყო და სა­ხე­ებ­საც ვერ ვარ­ჩევ­დიო, იგო­ნებ­და თან­და­თან. შენს მტერს, რაც მე იქ გა­ვი­გო­ნეო, მი­თხრა და მი­ამ­ბო ან­დრეა სა­ხა­რო­ვი­სა და სხვა­თა გა­მოს­ვლის შე­სა­ხებ სა­ქარ­თვე­ლოს წი­ნა­აღ­მდეგ, მაგ­რამ ეს კი­დევ არა­ფე­რი, აი, მერე მოხ­და რაც მოხ­და, ნამ­დვილ შოკ­ში ჩა­აგ­დო ან­დრეა სა­ხა­რო­ვის მე­უღ­ლის, ქალ­ბა­ტონ ელენ ბო­ნე­რის გა­მოს­ვლამ, რო­მელ­მაც თა­ვი­სი სი­ტყვის მეტი ნა­წი­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს "მი­უ­ძღვნა". "აი მა­შინ, ერთი კი გა­ვი­გო­ნე ჩემი გვა­რი და მეტი არა­ფე­რი, არა­ფე­რი არ ვიცი, რო­გორ ავ­დე­ქი, რო­გორ გა­ვე­მარ­თე ტრი­ბუ­ნის­კენ, რო­მე­ლიც ჩემ­გან ასე შორს იდგა, რო­გორ ავე­დი, დავ­დე­ქი კა­თედ­რას­თან... გა­დავ­ხე­დე დარ­ბაზს და რას ვხე­დავ - ყვე­ლა რიგ­ში, რო­მელ­საც გაწ­ვდა ჩემი მხედ­ვე­ლო­ბა, სამ­ხედ­რო­ე­ბი, სამ­ხედ­რო­ე­ბი და მხო­ლოდ სამ­ხედ­რო­ე­ბი...

გა­და­ჭე­დი­ლი დარ­ბა­ზი ბრწყი­ნავ­და თვა­ლის­მომჭრე­ლი ორ­დე­ნე­ბით. ერთი კი ამო­ვი­სუნ­თქე და და­ვი­წყე", - ამ­ბობ­და. ბუ­ზის გაფ­რე­ნის ხმას გა­ი­გო­ნებ­დით. სმე­ნა­დაქ­ცე­ულ­მა, გაქ­ვა­ვე­ბულ­მა დარ­ბაზ­მა, თით­ქოს, სუნ­თქვა შე­წყვი­ტა. ერთი ადა­მი­ა­ნის ფე­ხის ხმა კი გა­უ­გო­ნია - ეს ქალ­ბა­ტო­ნი ელენ ბო­ნე­რი ბრძან­დე­ბო­და, რო­მელ­საც სას­წრა­ფოდ და დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად და­უ­ტო­ვე­ბია იქა­უ­რო­ბა, ქალ­ბა­ტო­ნი მა­რი­კა კი გა­მოს­ვლის და­სას­რულს მქუ­ხა­რე ტა­შით გა­მო­უ­ცი­ლე­ბი­ათ თა­ვის ად­გი­ლამ­დე. "ნე­ტავ, რო­გორ არ გა­მის­კდა გული", ამ სი­ტყვე­ბით და­ას­რუ­ლა თხრო­ბა..." წყა­რო

• ქარ­თვე­ლი ის­ტო­რი­კო­სი, მეც­ნი­ე­რე­ბა­თა ეროვ­ნუ­ლი აკა­დე­მი­ის წევ­რი მა­რი­კა ლორ­თქი­ფა­ნი­ძე 2018 წელს გარ­და­იც­ვა­ლა. 1922 წელს და­ბა­დე­ბულ­მა, მო­მა­ვალ­მა წარ­მა­ტე­ბულ­მა მეც­ნი­ერ­მა და­ამ­თავ­რა ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლის სა­ხე­ლო­ბის თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტი. 1947 წლი­დან მუ­შა­ობ­და სა­ქარ­თვე­ლოს მეც­ნი­ე­რე­ბა­თა აკა­დე­მი­ის ის­ტო­რი­ის ინ­სტი­ტუ­ტში უმ­ცროს მეც­ნი­ერ-თა­ნამ­შრომ­ლად, 1956 წლი­დან უფ­როს მეც­ნი­ერ-თა­ნამ­შრომ­ლად, 1966 წლი­დან წამ­ყვან მეც­ნი­ერ-თა­ნამ­შრომ­ლად, 1972-78 წლებ­ში მუ­შა­ობ­და თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ის კა­თედ­რის გამ­გედ. იყო ის­ტო­რი­ის მეც­ნი­ე­რე­ბა­თა დოქ­ტო­რი. 2000 წელს და­ა­ჯილ­დო­ვეს ღირ­სე­ბის ორ­დე­ნით. გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლი აქვს 100-ზე მეტი სა­მეც­ნი­ე­რო ნაშ­რო­მი, მათ შო­რის 10 წიგ­ნი.