მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლი - მისი სა­ხე­ლის ხსე­ნე­ბა თით­ქმის სა­უ­კუ­ნის გან­მავ­ლო­ბა­ში იყო აკ­რძა­ლუ­ლი. მისი ლექ­სე­ბის დიდი ნა­წი­ლი გა­ნად­გურ­და, მაგ­რამ დრომ ვე­რა­ფე­რი და­აკ­ლო შე­დევ­რებს, რომ­ლე­ბიც ხალ­ხმა უსა­ხე­ლოდ, რო­გორც ხალ­ხუ­რი პო­ე­ზი­ის მარ­გა­ლი­ტე­ბი, ისე შე­მო­ი­ნა­ხა. გა­ვი­და დრო და ამ ლექ­სებს მი­ე­წე­რა ავ­ტო­რის სა­ხე­ლი და გვა­რი, ვე­ლის პო­ე­ტი - მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლი.

ის, უპირ­ვე­ლეს ყოვ­ლი­სა, არის გა­უ­ტეხ­ლო­ბის სიმ­ბო­ლო. მან, რო­გორც მე­ო­მარ­მა, აჩ­ვე­ნა, რომ შე­იძ­ლე­ბო­და მარ­ტოს ეტვირ­თა თა­ვი­სი კუ­თხის, მთე­ლი ქვეყ­ნის ღირ­სე­ბა და მარ­ტო შებ­მო­და უზარ­მა­ზარ იმ­პე­რი­ას საბ­ჭო­თა კავ­შირს.

სა­ხალ­ხო გმი­რი­სა და პო­ე­ტის ცხოვ­რე­ბა და სიკ­ვდი­ლი, სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ის ნა­წი­ლია. მის სა­ხელს ქარ­თულ ის­ტო­რი­ა­ში, ქა­ქუ­ცა ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლის რაზ­მე­ლის სა­ხე­ლით წა­ა­წყდე­ბით. ქა­ქუ­ცას­თან მისი შე­ერ­თე­ბის ამ­ბავს იხ­სე­ნებს თა­ვის მო­გო­ნე­ბებ­ში, შე­ფი­ცულ­თა რაზ­მის წევ­რი და შემ­დგომ­ში ემიგ­რა­ცი­ა­ში მყო­ფი, ალექ­სან­დრე სულ­ხა­ნიშ­ვი­ლი:

“1922 წლის ივ­ლის­ში, ჩვე­ნი რაზ­მი დუ­შე­თის მაზ­რა­ში ტრი­ა­ლებ­და. მა­ღა­როს­კარს რომ მი­ვაღ­წი­ეთ, დავ­ბი­ნავ­დით ვაჟა-ფშა­ვე­ლას მიერ და­არ­სე­ბულ სკო­ლა­ში, რო­მე­ლიც საკ­მა­ოდ კარ­გი შე­ნო­ბა გახ­ლდათ, მაგ­რამ უპატ­რო­ნო­ბა ეტყო­ბო­და. აღარც ფან­ჯრე­ბი შერ­ჩე­ნო­და იმას და აღარც კა­რე­ბი. ამ სკო­ლას ტყეც ჰქონ­და შე­მორ­ტყმუ­ლი გარ­შე­მო. იქ ჩვენ ერთი ხის ქვეშ და­ვი­დეთ ბინა… ამ ეზო­ში გა­დაგ­ვხდა თავს, დიდი და ლა­მა­ზი ბრძო­ლა, რა­მაც და­ახ­ლო­ე­ბით სა­ათ­ნა­ხე­ვარს გას­ტა­ნა. თუმ­ცა ბევ­რი ბრძო­ლის მო­ნა­წი­ლე ვარ, დი­დი­სა თუ პა­ტა­რა­სი, მაგ­რამ იმის­თა­ნა ლა­მა­ზი შერ­კი­ნე­ბის მოწ­მე არა­სო­დეს ვყო­ფილ­ვარ. ამ ბრძო­ლა­ში შე­მოგ­ვე­მა­ტა სამი ხევ­სუ­რი და რამ­დე­ნი­მე ფშა­ვე­ლი, რო­მელ­თა­გან ერთი მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლი, მუდ­მი­ვად დარ­ჩა ჩვენს რაზმში. იგი, სოფ­ლის ყო­ფი­ლი დი­აკ­ვა­ნი გახ­ლდათ, და­ახ­ლო­ე­ბით 21-22 წლის ჭა­ბუ­კი, დიდი ნი­ჭის პატ­რო­ნი და მშვე­ნი­ერ ლექ­სებ­საც წერ­და. ის ვა­ჟას სოფ­ლი­დან იყო და ძა­ლი­ან ბა­ძავ­და მას. ზამ­თარ­ში, როცა კარ­გი და მზი­ა­ნი ამინ­დი იდგა, იგი ბი­ნის მახ­ლობ­ლად წა­მოწ­ვე­ბო­და მყუდ­რო­ზე და სულ რა­ღაც 2-3 სა­ა­თის შემ­დეგ, ახალ ლექსს მოგ­ვი­ტან­და ხოლ­მე. მიხა მუ­დამ თან ატა­რებ­და ერთ აბ­გას, რო­მელ­შიც ქა­ღალ­დე­ბი და სხვა სა­წე­რი მა­სა­ლე­ბი ელა­გა. ჩვენ მი­ხას ბევ­რი ლექ­სი დავ­ტო­ვეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, თუ ისი­ნიც ისე უმო­წყა­ლოდ არ და­ი­ღუ­პა, რო­გორც მათი ახალ­გაზ­რდა, ზე­ბუ­ნებ­რი­ვი მად­ლით და­ჯილ­დო­ვე­ბუ­ლი ავ­ტო­რი“.

ზუს­ტად 102 წლის წინ, 1921-ში, მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლი ია­რა­ღით და­უ­პი­რის­პირ­და ახალ, საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას. მან მი­იჩ­ნია, რომ ასე უნდა და­ეც­ვა თა­ვი­სი ქვეყ­ნის თა­ვი­სუფ­ლე­ბა, სა­კუ­თა­რი თა­ვი­სუფ­ლე­ბა… მი­ხას ხელ­ში თოფი მარ­ტო მი­ხას პო­ზი­ცი­ას, გან­წყო­ბას, მხო­ლოდ მის მიერ გა­მო­ცხა­დე­ბულ ომს რომ არ ნიშ­ნავ­და, ეს კარ­გად ეს­მო­დათ იქ, მხა­რის ახალ სამ­ხედ­რო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა­ში. ხე­ლაშ­ვი­ლის თოფი აერ­თი­ა­ნებ­და უამ­რა­ვი მისი თა­ნა­ტო­ლის აზ­რსა და გუ­ლის­წა­დილს, რომ­ლებ­საც მან გამ­ბე­და­ო­ბით გა­უს­წრო და თავ­გან­წირ­ვის მა­გა­ლი­თი უჩ­ვე­ნა! მი­ხას თოფი აერ­თი­ა­ნებ­და უამ­რავ მის დამ­ხმა­რეს, ვი­ნაც სოფ­ლი­დან კვე­ბავ­და მის ტყი­ურ ბრძო­ლა-არ­სე­ბო­ბას. ეს თოფი აერ­თი­ა­ნებ­და მა­თაც, რომ­ლე­ბიც წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის კუ­ლი­სე­ბი­დან კვე­ბავ­დნენ მი­ხას იდე­უ­რად და ელო­დე­ბოდ­ნენ თა­ვი­ანთ დროს, თა­ვი­სუფ­ლე­ბის­თვის ომის დიდ სცე­ნა­ზე და­სად­გო­მად.

ვა­ჟას ვაჟი ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლი პირ­ვე­ლი იყო მათ შო­რის!

ფშავ­ში იმ­ხა­ნად ორი კო­მი­სა­რი იყო. ერთი - ბოლ­შე­ვი­კე­ბის კო­მი­სა­რი, ია­რა­ღით, ჯა­რის­კა­ცე­ბით, ძა­ლა­უფ­ლე­ბით, შტა­ბით, კან­ტო­რით, კან­ცე­ლა­რი­ით, წი­თე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მიერ მი­ცე­მუ­ლი და­ვა­ლე­ბე­ბით და მსტოვ­რე­ბით მა­ღა­როს­კარ­ში.

მე­ო­რე - ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლი, სა­ხალ­ხო კო­მი­სა­რი, მხო­ლოდ ჩო­ხი­თა და სა­ხე­ლით, მისი ვაჟ­კა­ცო­ბის და დიდი მა­მის გა­მოც, ხალ­ხის სიყ­ვა­რუ­ლით, მა­მა­პა­პუ­რი თო­ფით და დიდი რა­ზი­კაშ­ვი­ლე­ბის ქო­ხით, სა­დაც ამ ხე­ო­ბა­ზე ყვე­ლა ამ­ვლელ-ჩამ­ვლე­ლი, აქა­უ­რი თუ შო­რი­დან მო­სუ­ლი, რო­გორც ტა­ძარ­ში, ისე შე­დი­ო­და!

ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლი მხა­რე­ში მო­სულ წი­თელ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას, ვა­ჟას შვი­ლად და უკვე სა­ხე­ლი­ან მე­ომ­რა­დაც დახ­ვდა. მენ­შე­ვი­კე­ბის დროს, როცა მთა­ში დრო­ე­ბით შე­სუს­ტდა კავ­ში­რი ქა­ლა­ქის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას­თან, როცა არ არ­სე­ბობ­და არა­ნა­ი­რი სამ­ხედ­რო და­ნა­ყო­ფი, რო­მელ­საც მთის მო­სახ­ლე­ო­ბა და­ეყ­რდნო­ბო­და მარ­ბი­ელ გა­დამ­თი­ელ­თა შე­მო­სე­ვე­ბის დროს, ფშავ­ში შე­იქ­მნა ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ხალ­ხო ლაშ­ქა­რი ოჯა­ხე­ბი­სა და სოფ­ლე­ბის და­სა­ცა­ვად და ამ სა­ხალ­ხო და­ნა­ყო­ფის კო­მის­რად, სა­ხე­ლი­სა და უფრო გა­მორ­ჩე­უ­ლი ფი­ზი­კუ­რი მო­ნა­ცე­მე­ბის გამო, ვა­ჟას უფ­რო­სი შვი­ლი აირ­ჩი­ეს. რა­ზი­კაშ­ვი­ლე­ბის ავ­ტო­რი­ტეტ­ზე თავ­დას­ხმა ახა­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის­თვის სა­რის­კო იყო, ამი­ტომ ძა­ლა­უფ­ლე­ბის გან­მტკი­ცე­ბამ­დე და­ზა­ვე­ბა არ­ჩი­ეს. შე­უ­ნარ­ჩუ­ნეს ხალ­ხის მიერ არ­ჩე­უ­ლი კო­მის­რის წო­დე­ბა და ფუნ­ქცია, ერ­თად ებ­რძო­ლათ მთე­ბი­დან გად­მო­სუ­ლი მარ­ბი­ე­ლი რაზ­მე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ.

ფშავ-ხევ­სუ­რეთ­ში უკვე სა­ხელ­გან­თქმუ­ლი ახალ­გაზ­რდა პო­ე­ტი, დი­აკ­ვა­ნი მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლი, ერთ-ერთი იყო მათ შო­რის, ვინც თავს ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლის თა­ნა­მებ­რძო­ლად და ვა­ჟას ქო­ხის მე­ცი­ხოვ­ნედ თვლი­და. ხე­ლაშ­ვილ­სა და რა­ზი­კაშ­ვი­ლე­ბის ოჯახს, გარ­და მე­გობ­რო­ბი­სა, ერ­თმა­ნეთ­თან მი­ხას და - სა­ლო­მეც აკავ­ში­რებ­დათ. სა­ლო­მე ლე­ვა­ნის სა­თაყ­ვა­ნე­ბე­ლი ბი­ძის, ბა­ჩა­ნას - ნიკო რა­ზი­კაშ­ვი­ლის გაზ­რდი­ლი, მისი შვი­ლო­ბი­ლი იყო. პა­ტა­რა­ო­ბა­ში სა­ლო­მე ბა­ჩა­ნას მოს­წავ­ლე ყო­ფი­ლა და პო­ეტ­მა ის თა­ვი­სი შვი­ლი­ვით გა­ზარ­და. მას მერე, რაც ბა­ჩა­ნა მა­ღა­როს­კარ­ში და შემ­დეგ ვე­ჯინ­ში გა­და­ვი­და მას­წავ­ლებ­ლად და ოჯა­ხიც თან წა­იყ­ვა­ნა, სა­ლო­მე თა­ვის მე­უღ­ლეს­თან, ჩარ­გლის ეკ­ლე­სი­ის მო­ძღვარ­თან, თევ­დო­რე ჟა­მი­აშ­ვილ­თან ერ­თად, ბა­ჩა­ნას სახ­ლში დარ­ჩა სა­ცხოვ­რებ­ლად. სა­ლო­მე იყო ლე­ვა­ნის მე­უღ­ლის, თა­მარ მთვა­რე­ლი­ძის დო­ბი­ლი და დიდი მე­გო­ბა­რი. ეს ის თა­მა­რია, რო­მელ­საც სა­ლო­მემ, მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლის ერ­თა­დერ­თი სუ­რა­თი ანდო და გორ­ში გა­ა­ტა­ნა გა­და­სარ­ჩე­ნად. მა­ნაც, თა­ვად დევ­ნილ­მა, სუ­რა­თი წა­ი­ღო და სა­ქარ­თვე­ლოს შე­მო­უ­ნა­ხა. მა­ნამ­დე სა­ლო­მემ ლე­ვანს თა­ვი­სი გაზ­რდი­ლი, ახალ­გაზ­რდა, მაგ­რამ უკვე დიდი ნი­ჭი­სა და სა­ხე­ლის ძმა ანდო, ჩარ­გალ­ში გად­მო­იყ­ვა­ნა იმ იმე­დით, რომ თევ­დო­რე მღვდლი­სა და ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლის გა­რე­მოც­ვა­ში, ახალ­გაზ­რდა კაცი გა­ნათ­ლე­ბულ და სამ­შობ­ლოს­თვის გა­მო­სა­დეგ ვაჟ­კა­ცად ჩა­მო­ყა­ლიბ­დე­ბო­და. არც შემ­ცდა­რა, ასეც მოხ­და, ოღონდ დრო ჩა­მოდ­გა ისე­თი, რომ გა­ნათ­ლე­ბა და პატ­რი­ო­ტო­ბა ერ­თად, სა­სიკ­ვდი­ლო გა­ნა­ჩენს უდ­რი­და.

1922 წელს, ზა­ფხუ­ლის ბო­ლოს, ქა­ქუ­ცა ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი დუ­შე­თის მი­სად­გო­მებ­თან შე­ტა­კე­ბა­ში მარ­ცხდე­ბა, უკან იხევს არაგ­ვის ხე­ო­ბის­კენ და სა­ქარ­თვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის­თვის ბრძო­ლის ფრონ­ტის ხაზი, ბრძო­ლის მთა­ვა­რი ლო­კა­ცია, ფშავ-ხევ­სუ­რე­თი ხდე­ბა! ასე აღ­მოჩ­ნდა ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლი მოვ­ლე­ნე­ბის ეპი­ცენ­ტრში! 1922 წლის 30 სექ­ტემ­ბერს, პი­რა­დად სერ­გო სურ­გუ­ლა­ძის მოხ­სე­ნე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე წა­უ­ყე­ნეს სა­სიკ­ვდი­ლო ბრა­ლი ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვილს, მისი და­პა­ტიმ­რე­ბი­სა და ქა­ლაქ­ში გა­დაყ­ვა­ნის ოპე­რა­ცი­ა­საც პი­რა­დად ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და…

სურ­გუ­ლა­ძის ბრა­ლის სა­ფუძ­ველ­ზე, 1923 წლის თე­ბერ­ვალ­ში, ლე­ვან რა­ზი­კაშ­ვი­ლი დახ­ვრი­ტეს. თი­ა­ნე­თის მაზ­რის თავ­კა­ცი კი დიდი მონ­დო­მე­ბით აგ­რძე­ლებ­და დას­მე­ნა - დახ­ვრე­ტებს, მა­ნამ, ვიდ­რე 1923 - ში, ერთ მშვე­ნი­ერ ზა­ფხუ­ლის დღეს, მას და მის რაზმს, ფშავ­ში სა­დამ­სჯე­ლო ოპე­რა­ცი­ა­ზე მი­მა­ვალს, ხე­ლაშ­ვი­ლი არ ჩა­უ­საფ­რდა მა­ღა­როს­კა­რის ახ­ლოს, ტყე­ში! ამ­ბო­ბენ, სურ­გუ­ლა­ძე ხე­ო­ბა­ში შე­მო­ი­ტყუ­ე­სო, მის­თვის სპე­ცი­ა­ლუ­რად გა­უ­თა­მა­შე­ბი­ათ ვი­თომ და ფშავ-ხევ­სუ­რე­ბის და­პი­რის­პი­რე­ბა, იმის­თვის, რომ თა­ვად წა­მო­ყო­ლო­და სა­გან­გე­ბო და­ვა­ლე­ბა­ზე წა­მო­სულ რაზმს.

ზუს­ტად არა­ვინ იცის გა­მოს­რო­ლილ ტყვი­ებს ატან­და თუ არა თა­ვი­სი ძმო­ბი­ლე­ბის სა­ხე­ლებს ხე­ლაშ­ვი­ლი, ეს რა­ზი­კაშ­ვი­ლის­თვის, ეს მის­რი­აშ­ვი­ლის­თვი­სო, მაგ­რამ იმას კი ყვე­ბი­ან, რომ, მისი ყვი­რი­ლი ტყეს ძრავ­და, “იქე­დან მო­უ­ა­რეთ, აქეთ არ გა­გას­წრონ, მის­დი­ეთ და არ და­ინ­დო­თო…” ისე დად­გა ყვე­ლა­ფე­რი, თით­ქოს ერთი კა­ცია კი არა, მთე­ლი რაზ­მი იბ­რძო­და… ისე კი უდ­რი­და თა­ვად ერთ რაზმს!

1990-იან წლე­ბამ­დე, სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ მი­ხას ხელ­ნა­წე­რე­ბის არ­სე­ბო­ბის შე­სა­ხებ არა­ფე­რი იცო­და. იქამ­დე, ვიდ­რე ვანო ხორ­ნა­ულ­მა არ გა­დას­ცა მა­მის ხელ­ნა­წე­რე­ბი მი­ხას ქა­ლიშ­ვილს და თან გა­აფრ­თხი­ლა, - ვინ იცის, ჯერ კი­დევ რა მოხ­დე­ბა და არ­სად გა­ამ­ჟღავ­ნო, რომ ეს ხელ­ნა­წე­რე­ბი ჩემ­თან ინა­ხე­ბო­დაო…

თა­მარ ხე­ლაშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა:

“დიდი ვაჟ­კა­ცო­ბა და სუ­ლის ძალა გა­მო­ი­ჩი­ნა კა­წალ­ხევ­ში მცხოვ­რებ­მა ვანო ხორ­ნა­ულ­მა, რაც მას­თან იყო, შეძ­ლე­ბის­დაგ­ვა­რად შე­ი­ნა­ხა და გად­მომ­ცა. მად­ლო­ბა ეთ­ქმის იმ ადა­მი­ა­ნებ­საც, ვინც მა­მას ლექ­სე­ბი­სა და ამ­ბე­ბის მო­პო­ვე­ბა­ში და­მეხ­მა­რა: ქედ­ში მცხოვ­რებ ბე­წინ­ტურ ტო­ხიშ­ვილს, რო­მელ­მაც რამ­დე­ნი­მე ლექ­სი ზე­პი­რად იცო­და. თევ­დო­რე მარ­ტი­აშ­ვილს, მი­ხას ბავ­შვო­ბის მე­გო­ბარს და მე­ზო­ბელს კოფა გო­რე­ლაშ­ვილს და მის მე­გო­ბარ ქალს, პა­რას­კო მთი­ბე­ლაშ­ვი­ლი-გუ­შა­რაშ­ვილს, რო­მელ­საც მა­მამ არა­ერ­თი ლექ­სი მი­უ­ძღვნა და ჭირ­თა შე­სამ­სუ­ბუ­ქებ­ლად კარ­გი ბა­რა­თიც გა­მო­უგ­ზავ­ნია”.

მი­ხას ცხოვ­რე­ბა მა­შინ მო­უ­წია, რო­დე­საც მთელ ქვე­ყა­ნა­ში გა­მე­ფე­ბუ­ლი იყო ფა­სე­უ­ლო­ბა­თა დამცრო­ბის დრო-ჟამი. ცხა­დია, ისეთ ძა­ლა­დო­ბას და ბო­რო­ტე­ბას ვერ შე­ე­გუ­ე­ბო­და ისე­თი ვაჟ­კა­ცი, რო­გო­რიც ხე­ლაშ­ვი­ლი იყო. გად­მო­ცე­მით ვი­ცით, რომ ის, რის გა­მოც მი­ხას მო­უ­წია გას­ვლა, ეს იყო იმ­ჟა­მინ­დე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მიერ დად­გმუ­ლი პრო­ვო­კა­ცია.

მი­ხას დის, პე­ლა­გია ხე­ლაშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა. 1945 წელი, მა­ღა­როს­კა­რი:

“ის ძა­ლად გა­ა­ყა­ჩა­ღეს მი­ლი­ცი­ო­ნე­რებ­მა და კო­მის­რებ­მა. თა­ვად კა­ცის მოკ­ვლა და ღა­ლა­ტი არ შე­ეძ­ლო. იყო გულ­კე­თი­ლი, მხი­ა­რუ­ლი, მო­სი­ცი­ლე, კარ­გი მო­სა­უბ­რე. იმას­თან ყოფ­ნა და სა­უ­ბა­რი კაცს არ მოს­წყინ­დე­ბო­და. ისე­თი იყო, ღა­რი­ბი და გა­ჭირ­ვე­ბუ­ლი ებ­რა­ლე­ბო­და, ტან­ზე­ით ტა­ნი­სა­მოსს გა­იხ­დი­და და უქო­ნელს მის­ცემ­და. ერთი კარ­გი ჩოხა ჰქონ­და, ძა­ლი­ან უხ­დე­ბო­და, ლეგა ფე­რი­სა იყო, ლუკა მარ­ცვა­ლაშ­ვი­ლი­სად მი­ე­ცა. რო ჰკი­თხა სა­ლო­მე­მა, დამა: - ი, ჩოხა რაღა უყავ, რო აღარ გცვა­ვო - ლუ­კას მი­ვეც, ძვე­ლი და­ხე­უ­ლი ჩო­ხა­ღა ეცვა, სირ­ცხვი­ლია, ჯე­ილს და­ხე­უ­ლი ჩოხა ეც­ვა­სო, - უპა­სუ­ხა თურ­მე.

ქვე­ყა­ნა­ზე მო­შურ­ნეს რა და­ლევს. ჯე­ი­ლებს შური ჩა­უ­ვარ­და, ლუ­კა­სა, ვა­ჟას გერ­სა - ვახ­ტანგსა, ლე­ვან­სა და ზო­გი­ერთ სხვებ­საც… მი­ხას ხალ­ხი რო პა­ტივ­სა სცემ­და, ისი­ნი შუ­რით ილე­ოდ­ნენ, პი­რა­დად კი ელა­ქუ­ცე­ბოდ­ნენ. მიხა ვე­რა­ვის ამ­ჩნევ­და შურ-მტრო­ბა­სა. თა­ვის ალა­ლი გუ­ლით ექ­ცე­ო­და სუყ­ვე­ლა­სა, დიდ­სა და პა­ტა­რას. ძალ-ღო­ნი­თა და მი­ზან­ში სრო­ლით, ყვე­ლა­სა სჯობ­და, როცა ან ყა­ბა­ხი იქ­ნე­ბო­და, ან შე­ჯიბ­რი ხა­ტო­ბა-დღე­ო­ბებ­ში. ცემა არ იცო­და, არც ვინ­მეს ეცე­მი­ნე­ბო­და, ისე არ გა­იხ­დი­და საქ­მე­სა. ყა­ჩა­ღად რომ გა­ვი­და, შინ იმ­დე­ნად აღარ მო­დი­ო­და. სუ ჩარ­გალს იყო. იმის მო­ქიშ­პე­ებს უხა­რო­და, დღეს თუ არა, ხვა­ლე მოჰ­კლა­ვენ და მო­ვი­შო­რებ­თო“.

იმის გამო, რომ ის ასე­თი გმი­რი და ვაჟ­კა­ცი იყო, ხე­ლაშ­ვილ­ზე შეყ­ვა­რე­ბუ­ლი ყო­ფი­ლა არა­ერ­თი ქალი ამ მხა­რე­ში. მისი რჩე­უ­ლი იყო დე­და­ნა ბა­ჩი­აშ­ვი­ლი,16 წლის გოგო, რო­მელ­თა­ნაც ჯვრის­წე­რა ვერ მო­ას­წრო. მაგ­რამ მას დარ­ჩა შვი­ლი თა­მარ ხე­ლაშ­ვი­ლი და ისე მოკ­ლეს მიხა, რომ მი­ახ­ლო­ე­ბაც კი ვერ შეძ­ლო შვილ­თან. (თა­მარ ხე­ლაშ­ვი­ლი, 2011 წელს, 89 წლის ასაკ­ში გარ­და­იც­ვა­ლა).

დე­დუ­ნა ბა­ჩი­აშ­ვი­ლის მო­გო­ნე­ბა:

„ნა­თხოვ­ნი ვყავ­დი მი­ხა­სა, ჯვა­რი უნდა დაგ­ვე­წე­რა, რომ მამა და­მე­ღუ­პა. წლის­თა­ვამ­დე ვერ ვი­ქორ­წი­ნებ­დით. სა­ნამ მა­მას წლის­თა­ვი გახ­დე­ბო­და, მი­ხაი გა­ვარ­და. დას­დევ­და მი­ლი­ცია. ჩვენ­სა რომ მო­ვი­დო­და, დე­და­ჩე­მი ჯავ­რობ­და და ეხ­ვე­წე­ბო­და: - ნუ მოხ­ვალ ჩვენ­სა, მთავ­რო­ბა დაგ­ვა­ღო­ნებს, ქალს და­მი­წი­ო­კე­ბენ. ტყე­ში გა­სულს, ქალს ვე­ღარ მივ­ცემ,თავი დაგ­ვა­ნე­ბეო.... ასე გა­ვი­და დრო. აბა 15-16 წლის ქალს, რა ძალა და გონი მქონ­და? ძა­ლი­ან კი მიყ­ვარ­და მი­ხაი. ასე შინ დავ­რჩი და “ყა­ჩა­ღის“ ცოლი კი გავ­ხდი. დე­და­ჩე­მი ჩხუ­ბობ­და: - მა­გას, ვინ იცის, სად მოჰ­კლა­ვენ, რა გვეშ­ვე­ლე­ბა, რაზე ჩა­იგ­დე თავი ცე­ცხლშიო. მე სულ არ მე­ყუ­რე­ბო­და არა­ფე­რი. მარ­ტო ის მე­ა­მა­ყე­ბო­და, რომ მი­ხას ცოლი ვი­ყავ და ის ჩემი იყო. რა დარ­დი მქონ­და ან ჯვრის­წე­რი­სა, ან ქორ­წი­ლი­სა. ქალი გა­მიჩ­ნდა. ჩე­მის­თა­ნა აღა­რა­ვინ მე­გუ­ლე­ბო­და. ბევ­რჯერ გა­მი­ყე­ნეს მა­ღა­როს­კა­რის გზა­სა ბალ­ღა­კი­დე­ბუ­ლი. ბევ­რი ტან­ჯვა-წვა­ლე­ბა შემ­ხვდა, ბევ­რი და­კი­თხვა და და­მუქ­რე­ბა. თუ მთა­ში სად­მე მნა­ხავ­და, სულ იმას მა­რი­გებ­და, - ნუ გე­ში­ნია, მე ესე­ნი ვერ მომ­კლა­ვენ, აქით მალე სულ წა­ვალთ ისეთ ად­გილ­სა, რო ჩვე­ნი მცნო­ბი არც მთავ­რო­ბა და არც მი­ლი­ცია იყო­სო. გა­უძ­ლე ცოტა ხანს. მთავ­რო­ბა­ში ისა სთქვი, მიხა ჩემი არა­ფე­რია, არც ბალ­ღი მყავს მა­გი­სა, არც ვიცი სად არი­სო...

ბალ­ღი არ ენა­ხა. ერთხელ მო­ლო­ო­დი­ანთ რძალ­მა მი­თხრა, - მი­ხამ და­გი­ბა­რა, სახთ იქით გა­ი­ა­რო­დი, ბალ­ღის ნახ­ვა მინ­დაო. მე გულს და­მაკ­ლდა, ტი­რი­ლი და­ვი­წყე, - რა­დარ აქ არ მო­ი­და, რა შო­რით იბა­რე­ბა-მეთ­ქი…

თუმ­ცა ისიც ვი­ცო­დი, ჩვენს სახ­ლს მუ­დამ რამ­დე­ნი­მე მი­ლი­ცი­ე­ლი ჰყა­რა­უ­ლობ­და ჩვენს გა­უ­გებ­რად. იმა­ლე­ბოდ­ნენ დღი­სი­თა და ღამე ჩა­უს­ხდე­ბოდ­ნენ მო­სა­ვალ­შია. ერთხელ კი­ნა­ღამ, მო­ლო­ო­დი­ანთ ივა­ნე მოკ­ლეს, მე­ზო­ბე­ლი, ჩვენს მომ­დი­ნა­რი. ესე­თა ამ­ბა­ვი იყო და მა­ინც გულს შე­მაკ­ლდა შო­რით ნახ­ვის სურ­ვი­ლი“.

ხე­ლაშ­ვილს მე­გობ­რე­ბიც ბევ­რი ჰყავ­და და მტრე­ბიც. ჩარ­გლელ მე­გო­ბარ­თა­გან, ვინც პატ­რი­ო­ტი და მარ­თა­ლი კაცი იყო, მო­ღა­ლა­ტე­ე­ბი­სა­გან და ჩე­კას ჯა­ლა­თე­ბის მიერ უკვე ჩა­ხო­ცი­ლე­ბი იყ­ვნენ. 1924 წლის შე­მოდ­გო­მის­თვის, მი­ხას “ახლო მე­გო­ბარ­თა­გან” ისი­ნი­ღა იყ­ვნენ დარ­ჩე­ნი­ლე­ბი, ვი­საც მის სიკ­ვდილ­ზე წილი ჰქონ­დათ ნა­ყა­რი. დროს და გა­რე­მო­ე­ბას უც­დიდ­ნენ, რომ ისე მო­ე­წყოთ მკვლე­ლო­ბა, სი­მარ­თლე არა­ვის გა­ე­გო. ჯერ კი­დევ კარ­გად ახ­სოვ­დათ, რომ მიხა, მი­ლი­ცი­ის სა­მოც­კა­ცი­ან რაზმს რო­გორ მო­ე­რია, მარ­ტო და­ეს­ხა თავს, მოკ­ლა კო­მი­სა­რი ჯაგ­ნე­ლი­ძე და რაზ­მიც გა­ნა­ი­ა­რა­ღა. ამ ამ­ბავს თა­ვად მი­ხაც ადას­ტუ­რებს თა­ვი­სი ლექ­სით:

„ხე­ლაშ­ვი­ლი ვარ მი­ხაი, კო­მუ­ნის­ტე­ბის მტე­რია,

საცა კო­მუ­ნისტს შავ­ხვდე­ბი, უნდა გა­მოვ­ჭრა ყე­ლია.

შავ­ვარ­დი მა­ღა­როს­კარ­ში, რო­გორც მში­ე­რა მგე­ლია,

სა­მო­ცი დამ­ხვდა ყა­ზა­ხი, სა­მო­ცივ კა­ვა­ლე­რია,

სა­მოც­სავ თო­ფებ ავ­ყა­რე, მა­უ­კელ კა­მი­სე­რია...“

ამ ამ­ბის შემ­დეგ კი, გა­უ­გო­ნა­რი რამ მოხ­და. მტრებ­მა ხე­ლაშ­ვილს სა­ფი­ცა­რი დედა ვე­რა­გუ­ლად მო­უკ­ლეს. ხო­და­დან წა­მო­სულ მო­ხუც ქალს, გზა­ზე მკვლე­ლე­ბი დახ­ვდნენ და ხან­ჯლე­ბით უამ­რა­ვი ჭრი­ლო­ბა მი­ა­ყე­ნეს. ხალ­ხში დარ­ჩე­ნი­ლი გად­მო­ცე­მის თა­ნახ­მად, რაზ­მე­ლებ­მა მო­ხუ­ცი ჯერ აწა­მეს: სთქვი, სად არის შენი შვი­ლიო და მერე მოკ­ლეს და გა­ძარ­ცვეს. მი­ხას დე­დის ბარ­ბა­რო­სულ­მა მკვლე­ლო­ბამ, მთე­ლი ფშა­ვი შეძ­რა. სო­ფელს დიდი სირ­ცხვი­ლი და­ე­დო. ქა­ლის მკვლე­ლო­ბა ყველ­გან, და, გან­სა­კუთ­რე­ბით მთა­ში, გა­უ­გო­ნარ სი­სას­ტი­კედ და ლაჩ­რო­ბად მი­იჩ­ნე­ო­და. მი­ხამ, წე­რი­ლი მის­წე­რა ოსა ზუ­რა­ბაშ­ვილს, რო­მე­ლიც სოფ­ლის თავ­კა­ცად ით­ვლე­ბო­და, რომ დე­და­მი­სი ეკ­ლე­სი­ის გა­ლავ­ნის შიგ­ნით და­ეკ­რძა­ლათ, რო­გორც ეს სა­სუ­ლი­ე­რო პი­რის ოჯახს ეკუთ­ვნო­და. სო­ფელ­მა წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბა ვერ გა­უ­წია მი­ხას, და შე­ას­რუ­ლა შვი­ლის მო­თხოვ­ნა. მი­ხაც მი­ვი­და, დედა და­ი­ტი­რა და ისევ ტყეს შე­ა­ფა­რა თავი. შემ­დეგ კი, დე­დის მკვლე­ლო­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბით და­წე­რა ლექ­სი, რო­მე­ლიც დღეს უკვე შე­დევ­რად იქცა:

“მომ­კლავ­სა თა­ვის დე­დი­სა, სცხვე­ნო­დეს ფშავ­ლის შვილ­საო,

ში­ნა­უ­რე­ბის და­თოფ­ვა არ ეკად­რე­ბა გმირ­საო,

დი­ა­ცის მოკ­ვლა არ არი ადა­თი ვაჟ­კა­ცი­საო.

მტე­რიც არ შამ­ხვდა მტრის­ფე­რი, ვარ უბე­დუ­რი დღი­საო“.

მდგო­მა­რე­ო­ბა დღი­თი­დღე მძიმ­დე­ბო­და. სიკ­ვდი­ლის მო­ლო­დინ­ზე მძი­მე ასა­ტა­ნი იმ ხალ­ხის ღა­ლა­ტი გა­მოდ­გა, ვი­საც თა­ვი­სი­ა­ნად თვლი­და. მტე­რი მრავ­ლდე­ბო­და და სა­სიკ­ვდი­ლო წრეც თან­და­თან ვიწ­როვ­დე­ბო­და მის ირ­გვლივ…

• მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლის მკვლე­ლო­ბა­ში ბრალ­დე­ბუ­ლი ლუკა მარ­ცვა­ლაშ­ვი­ლის გა­და­ბი­რე­ბის ოქმი

მი­ხას დის, სა­ლო­მე მო­გო­ნე­ბა:

„წინა კვი­რას­ვე უნდა წა­სუ­ლი­ყო კა­ხეთ­ში. იცოდ­ნენ მის­მა მკვლე­ლებ­მა. ისი­ნიც თურ­მე ჩქა­რობ­დნენ. ელა­ქუ­ცე­ბოდ­ნენ, ეპა­ტი­ჟე­ბოდ­ნენ, ქე­ი­ფობ­დნენ, ერ­თგუ­ლე­ბას ეფი­ცე­ბოდ­ნენ. აბ­რიყ­ვებ­დნენ. შური და მტრო­ბა ცალ­კე აწ­ვა­ლებ­დათ, ჯილ­დო და სა­ჩუ­ქა­რი - ცალ­კე. მისი მოკ­ვლით ხომ ფულ­სა, მი­ლი­ცი­ის მუ­შა­კის თა­ნამ­დე­ბო­ბა­სა, უღელ-ხარ­სა, შე­კაზ­მულ ცხენს მი­ი­ღებ­და ლუკა. ეს ძა­ლი­ან ბევ­რი იყო უქ­ნა­რა, ღა­ტა­კი მარ­ცვა­ლაშ­ვი­ლი­სათ­ვის. ლუ­კას თურ­მე ეტყო­და:

“ჩემ­ზე კარ­გა ფუ­ლია გა­სა­ცე­მი. რაღა ვი­ღა­ცა გა­დამ­თი­ელ­მა აი­ღოს, ისევ შენ აიღო არა სჯო­ბია? აიღე და მეს­რო­ლე. ოღონდ, თუ თვა­ლი და ხელი მო­გის­წარ, ვაი, შენ, გა­და­ნა­ყა­რიო“, - ხუმ­რობ­და, მაგ­რამ…

ძა­ლი­ან ჯიბრში ედგა, ვახ­ტანგ რა­ზი­კაშ­ვი­ლიც, ვა­ჟა­ის გერი. შურ­და, რომ კარ­გი ავ­ტო­რი­ტე­ტი ჰქონ­და. მი­ხა­სა და ვა­ჟა­ანთ ლე­ვანს აღ­მერ­თებ­დნენ. ვახ­ტან­გი კი, სულ ჩრდილ­ში რჩე­ბო­და. ვახ­ტანგს ორი­ვე სძულ­და.

გარ­სე­ვა­ანთ ლე­ვა­ნი კი, მკვლე­ლი იყო. მის­თვის მკვლე­ლო­ბა ხე­ლო­ბა­სა­ვით იყო. აი, ამ ხალ­ხმა და­ა­წყო გეგ­მა: მიხა როცა წას­ვლას და­ა­პი­რებ­და, კარ­გად და­ეთ­როთ და რო­გორ­მე მძი­ნა­რე მო­ეკ­ლათ. სულ გა­ან­გა­რი­შე­ბუ­ლი ჰქონ­დათ, ვის რა გა­ე­კე­თე­ბი­ნა. მი­ხამ გო­გო­თუ­რა­ანთ ლუ­კას­თან და ლე­ვან გარ­სე­ვა­ნაშ­ვილ­თან ერ­თად იქე­ი­ფა. იქი­დან მღვდელ­თან უნდა გა­და­ევ­ლოთ. მი­ხამ, - უნდა და­ვი­ძი­ნო, ხვალ ადრე გას­ვლა მო­მიხ­დე­ბა, უძი­ლოდ ვერ და­ლა­ხავ თოვ­ლი­ან მთა­სო. ეს ამ­ბა­ვი ძა­ლი­ან გა­უ­ხარ­და ლუ­კას და მის ამ­ხა­ნაგს. თა­ვად მე­ზო­ბელ­თან წა­ვიდ­ნენ ქე­ი­ფის გა­საგ­რძე­ლებ­ლად. ლუ­კას და, თა­მა­რიც თან გაჰ­ყვა. იქი­დან თა­მა­რი ადრე გა­აგ­ზავ­ნეს - აბა, შინ გა­და­ი­ა­რე, მი­ხამ სად, რო­გორ და­ი­ძი­ნაო. ქალ­მა დაზ­ვე­რა მძი­ნა­რე კა­ცის ად­გილ­სამ­ყო­ფე­ლი. დაბ­რუნ­და და შე­ა­ტყო­ბი­ნა, - სა­ბძელ­ში მარ­ჯვნივ წევ­სო. მი­ვიდ­ნენ, კარ­გად დაზ­ვე­რეს. ლუ­კამ თოფი თავ­თან ახ­ლოს ვერ მი­ი­ტა­ნა, ეში­ნო­და. მა­შინ ლე­ვან­მა და­ა­ხა­ლა და მიხა ხმი­სა­მო­უ­ღებ­ლად გა­ცივ­და, ოღონდ ხე­ლე­ბით და პი­რით ბზე-ჩალა და­ე­ბღუ­ჯა. მერე როცა კარ­გად დარ­წმუნ­დნენ, რომ მოკ­ვდა, ლე­ვა­ნი თა­ვის შინ წა­ვი­და. ლუ­კამ კი, ვახ­ტან­გთან ჩა­ირ­ბი­ნა, - მიხა მოვ­კა­ლი­თო. ვახ­ტან­გი მო­ევ­ლო ცხენ­სა და მა­ღა­როს­კა­რი­დან მი­ლი­ცია მო­იყ­ვა­ნა, მი­ლი­ცი­ო­ნე­რებ­მა გო­გო­თუ­რა­ანთ სახ­ლთან სრო­ლა ატე­ხეს. ხალ­ხს ატყუ­ებ­დნენ. ვი­თომ მიხა მი­ლი­ცი­ამ მოკ­ლაო.

მე ჯერ არა­ფე­რი ვი­ცო­დი. მე­ო­რე დი­ლას, გად­მა­ი­ა­რა აფხუ­შოს და­რე­ჯან­მა (ნა­თე­სა­ვი იყო ჩვე­ნი). მი­თხრა, - აბა, წა­ვი­დეთ, წუ­ხელ გო­გო­თუ­რა­ანთ თო­ფე­ბის ხმა გა­მო­დი­ო­და. მი­ხას ხომ არა­ფე­რი და­უ­შა­ვე­სო. წა­მო­ვე­დით. ხო­დას მი­ლი­ცია იყო. ახ­ლოს არ მიგ­ვიშ­ვეს. სა­ბძელ­ში შე­ვე­დით. თა­ვის ნამ­სხვრე­ვე­ბი, ტვი­ნი და სის­ხლი თი­ვა­ზე იყო, მოვკრი­ფე, წინ­სა­ფარ­ში ჩა­ვი­ყა­რე და თა­ვის დე­დის თა­ვით ჩავ­ფა­ლი მი­წა­ში. მიხა ყალ­ზე და­აკ­რეს და ჩა­ათ­რი­ეს ჭა­ლა­ში დუ­შეთ­ში წა­სა­ღე­ბად. ჭა­ლა­ში ხალ­ხი დახ­ვდა. ყვე­ლა თა­ვი­სათ­ვის ჩუ­მად ტი­რო­და, ეში­ნო­დათ მთავ­რო­ბი­სა. დუ­შეთ­ში, კარ­გა ხანს, მი­ლი­ცი­ის წინ, ეზო­ში ეგ­დოთ. მერე იქვე თხრილ­ში მი­აგ­დეს ზე­ზე­უ­რად, მი­წის მი­უყ­რე­ლად. რამ­დე­ნი­მე ხანს იყო ესე. მერე როცა ნეშთ­მა დაშ­ლა და­ი­წყო, ხევ­სუ­რი რაზ­მე­ლი იყო იქა, იმან ჩუ­მად, ღა­მით მოგ­ვა­პა­რი­ნა მე და თევ­დო­რეს. ცხე­ნის ხურ­ჯინ­ში ჩა­ვა­წყვეთ დარ­ჩე­ნი­ლი სხე­უ­ლის ნა­წი­ლე­ბი. ღამე ვი­ა­რე, ღამე გავ­თხა­რე დე­დის საფ­ლავ­თან მიწა და ქურ­დუ­ლად დავ­მარ­ხე“.

მი­ხას მკვლე­ლო­ბის შემ­დეგ მოვ­ლე­ნე­ბი ისე არ გან­ვი­თარ­და, რო­გორც და­გეგ­მი­ლი იყო. ხალ­ხმა ძა­ლი­ან მალე შე­ი­ტყო სი­მარ­თლე, და ისიც, რო­გორ გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლეს ჩა­ნა­ფიქ­რი მო­ღა­ლა­ტე­ებ­მა.

ლე­ვან გარ­სე­ვა­ნიშ­ვი­ლი მი­ხას მკვლე­ლო­ბი­დან, ერთ წე­ლი­წად­ში გარ­და­იც­ვა­ლა უსა­ხე­ლოდ. ზოგი ამ­ბობ­და მო­წამ­ლეს და ისე მოკ­ვდაო, ზოგი კი ამ­ტკი­ცებ­და, მო­ურ­ჩე­ნე­ლი ჭირი შეხ­ვდა და ზე­ზე­უ­რად დალ­პაო...

ლუკა მარ­ცვა­ლაშ­ვილ­მა უცოლ­შვი­ლოდ გა­ლია წუ­თი­სო­ფე­ლი, მი­ხას მკვლე­ლო­ბის შემ­დეგ, 24 წელი იცო­ცხლა. ბევ­რჯერ გა­და­ურ­ჩა სიკ­ვდილს, მო­წამ­ლეს კი­დე­ვაც, მაგ­რამ გა­დარ­ჩა. ბო­ლოს, სო­ფელ­ში გან­თქმულ­მა გო­გია ჭი­ჭოშ­ვილ­მა მო­უ­ღო ბოლო.

მი­ხას მოკ­ვლის შემ­დეგ, ჩარ­გა­ლი ზი­ზღით უყუ­რებ­და ვახ­ტანგ რა­ზი­კაშ­ვილს.

ვახ­ტანგს თა­ნა­სოფ­ლე­ლი ქალი მოს­წო­ნე­ბია, მაგ­რამ ქალს საქმრო ჰყავ­და, რო­მე­ლიც მი­ხას მე­გო­ბა­რი, გი­ორ­გი პირ­ქუ­შაშ­ვი­ლი იყო. ვახ­ტანგს ძა­ლი­ან ეში­ნო­და ამ უში­შა­რი ვაჟ­კა­ცის და მზაკ­ვრულ ხერ­ხს მი­მარ­თა: ერთ სა­ღა­მოს, გზა­ზე ჩა­უ­საფ­რდა გი­ორ­გი პირ­ქუ­შაშ­ვილს და ოთხი ტყვია ზურ­გი­დან და­ა­ხა­ლა, შემ­დეგ მი­ვი­და, ცხე­ნი­დან ჩა­მო­აგ­დო და ხან­ჯლით აკუ­წა...ეს იყო 1926 წლის 15 დე­კემ­ბე­რი. თვი­თონ ვახ­ტან­გმა, ამ მკვლე­ლო­ბა­ზე მცი­რე სას­ჯე­ლი მო­ი­ხა­და და მა­ლე­ვე გა­რეთ გა­მო­ვი­და. დიდ­ხანს იცო­ცხლა, თით­ქოს ყვე­ლა­ფე­რიც ეპა­ტია! თუმ­ცა ღვთის სა­მარ­თლის აღ­სრუ­ლე­ბის დრო­სა და ხა­რისხს, ადა­მი­ა­ნე­ბი ვე­რა­სო­დეს გა­ვი­გებთ...

• ვახ­ტანგ რა­ზი­კაშ­ვი­ლის საქ­მე უშიშ­რო­ე­ბის არ­ქი­ვი­დან

მიხა ხე­ლაშ­ვი­ლის­ნა­ი­რი გმი­რე­ბი გვე­უბ­ნე­ბი­ან, რომ აწ­მყო­ში ყო­ველ­თვის უნდა გვახ­სოვ­დეს, რომ ჩვენ ვართ ჩვე­ნი ქვეყ­ნის მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი, ჯა­რის­კა­ცე­ბი… მიხა და­ბა­დე­ბი­დან სიკ­ვდი­ლამ­დე იყო თა­ვის ქვეყ­ნის ჯა­რის­კა­ცი. ამ პა­ტა­რა ბი­ჭი­სათ­ვის, ეს თავ­გან­წი­რუ­ლი ბრძო­ლა შეგ­ნე­ბუ­ლი არ­ჩე­ვა­ნი იყო...

სტა­ტი­ა­ში გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი მა­სა­ლე­ბის ნა­წი­ლი ქვეყ­ნდე­ბა პირ­ვე­ლად

სპე­ცპ­რო­ექ­ტის ავ­ტო­რი:

• რუ­სუ­დან შა­იშ­მე­ლაშ­ვი­ლი

პრო­ექ­ტზე მუ­შა­ობ­დნენ:

• ნა­თია დო­ლი­ძე
• სან­დრო შუღ­ლა­ძე
• ეკა აბა­ში­ძე
• ბექა ჩხა­ი­ძე