სა­ქარ­თვე­ლო­ში ძა­ლი­ან ცო­ტამ თუ იცის იმის შე­სა­ხებ, რომ ალ­ჟი­რის ყო­ფი­ლი მმარ­თვე­ლე­ბი ჰა­სან კა­პუ­დან ფაშა და ბაბა ჰა­სან დეი წარ­მო­შო­ბით ქარ­თვე­ლე­ბი იყ­ვნენ.

ის­ტო­რი­კო­სი კოკი ფე­რა­ძე მათი მე­ტად სა­ინ­ტე­რე­სო მოღ­ვა­წე­ო­ბის და ცხოვ­რე­ბის შე­სა­ხებ AMBEBI.GE-ს მკი­თხველს უამ­ბობს:

- ქარ­თულ ის­ტო­რი­ოგ­რა­ფი­ა­ში მაღ­რი­ბის ოს­მა­ლურ სა­ფა­შო­ებ­ში ქარ­თუ­ლი წარ­მო­შო­ბის მო­ხე­ლე­თა მოღ­ვა­წე­ო­ბა სი­ახ­ლეს წარ­მო­ად­გენს. ის, რომ ქარ­თვე­ლი ტყვე­ე­ბი სტამ­ბო­ლი­სა თუ ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის სხვა მო­ნა­თა ბაზ­რებ­ზე საკ­მა­ოდ სარ­ფი­ა­ნად და დიდი რა­ო­დე­ნო­ბით იყი­დე­ბოდ­ნენ, ჩვენ­თვის აღ­მო­ჩე­ნა არაა, თუმ­ცა მათი შემ­დგო­მი ბედი უმე­ტეს­წი­ლად ბუნ­დო­ვა­ნი იყო ქარ­თვე­ლი, და არა მარ­ტო ქარ­თვე­ლი მკვლევ­რე­ბის­თვის.

სა­მეც­ნი­ე­რო ლი­ტე­რა­ტუ­რის, სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლე­ბის, დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი და სა­მოგ­ზა­უ­რო მე­მუ­ა­რე­ბის შეს­წავ­ლის შე­დე­გად გა­მოვ­ლინ­და, რომ ქარ­თველ ტყვე­ებს შო­რე­ულ ალ­ჟირ­შიც ყი­დუ­ლობ­დნენ. XVIII-XIX სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში მამ­ლუქ­თა არ­სე­ბო­ბა ალ­ჟი­რის მე­ზო­ბელ თუ­ნი­სი­სა და ტრი­პო­ლის სა­ფა­შო­ებ­შიც დას­ტურ­დე­ბა.

გა­სათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბე­ლია ისიც, რომ მო­ნებს, მათ შო­რის კავ­კა­სი­ი­დან მო­ტა­ცე­ბულ მო­ზარ­დებს, სტამ­ბო­ლე­ლი მო­ხე­ლე­ე­ბი და ოს­მა­ლურ სა­ფა­შო­თა გამ­გებ­ლე­ბი ერ­თმა­ნეთს სა­ჩუქ­რად უგ­ზავ­ნიდ­ნენ. რამ­დე­ნად მას­შტა­ბუ­რი და რე­გუ­ლა­რუ­ლი იყო აქ კავ­კა­სი­ელ მო­ნა­თა, მათ შო­რის ქარ­თველ­თა შე­მოყ­ვა­ნა, ჯერ კი­დევ შე­სას­წავ­ლი და გა­სარ­კვე­ვია. თუმ­ცა, აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია, რომ მამ­ლუქ­თა ის სამ­ხედ­რო-პო­ლი­ტი­კუ­რი სის­ტე­მა, რო­მე­ლიც შე­იქ­მნა ეგ­ვიპ­ტე­სა და ერაყ­ში, ალ­ჟირ­ში არ შე­ი­ნიშ­ნე­ბა.

ალ­ჟი­რი ხმელ­თა­შუა ზღვის მე­კობ­რე­ო­ბის ცენ­ტრი იყო, ალ­ჟი­რე­ლე­ბი სხვა ქვეყ­ნე­ბის ხო­მალ­დებს იტა­ცებ­დნენ, თავს ეს­ხმოდ­ნენ ზღვის­პი­რა სოფ­ლებს და და­ტყვე­ვე­ბულ ადა­მი­ა­ნებ­ში უზარ­მა­ზარ გა­მო­სას­ყიდს ითხოვ­დნენ. ამ სა­ფა­შო­ში 1575 წლი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, ხუთი წელი ტყვე­ო­ბა­ში მი­გელ დე სერ­ვან­ტეს­მაც გა­ა­ტა­რა და ეს პე­რი­ო­დი თა­ვის რამ­დე­ნი­მე ნა­წარ­მო­ებ­ში აღ­წე­რა.

ამ შო­რე­ულ სა­ფა­შო­ში მოღ­ვა­წე­ობ­და რამ­დე­ნი­მე ქარ­თვე­ლი, რომ­ლებ­მაც თა­ვი­ან­თი ნიჭი და ენერ­გია ალ­ჟი­რის და ზო­გა­დად, ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის კე­თილ­დღე­ო­ბას მო­ახ­მა­რეს.

ოს­მა­ლე­თის გან­თქმუ­ლი ამირ­ბა­რი (ად­მი­რა­ლი) ჯა­ზა­ირ­ლი (ალ­ჟი­რე­ლი) კა­პუ­დან ფაშა ჰა­სა­ნი 1714 წელს და­ი­ბა­და სა­ქარ­თვე­ლო­ში და წარ­მო­შო­ბით ფშა­ვი­დან იყო.

იგი სი­ბე­რე­შიც კი თა­ვი­სუფ­ლად ფლობ­და ქარ­თულ ენას. ფიქ­რო­ბენ, რომ ჰა­სა­ნი თა­ვი­დან­ვე ალ­ჟირ­ში იქნა გა­ყი­დუ­ლი, თუმ­ცა არის მო­საზ­რე­ბა, რომ იგი სტამ­ბო­ლის თე­ქირ­და­ღის უბან­ში მცხოვ­რებ­მა ვა­ჭარ­მა შე­ი­ძი­ნა, მო­ნო­ბი­დან გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის შემ­დეგ კი ია­ნი­ჩარ­თა რი­გებ­ში ჩა­ე­წე­რა და 1737-1739 წლებ­ში ავ­სტრი­ელ­თა წი­ნა­აღ­მდეგ იბ­რძო­და, სა­დაც თავი ქა­ლაქ ბელგრა­დის ალ­ყის დროს გა­მო­ი­ჩი­ნა.

ალ­ჟირ­ში იგი ტლემ­სე­ნის ოლ­ქის მმარ­თვე­ლად და­ი­ნიშ­ნა. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, ალ­ჟი­რის დე­ის­თან ურ­თი­ერ­თო­ბის გარ­თუ­ლე­ბის გამო ალ­ჟი­რი­დან ეს­პა­ნეთ­ში გა­იქ­ცა. 1760 წელს ჰა­სა­ნი სტამ­ბოლ­ში დაბ­რუნ­და და აქე­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, 30 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში, რუ­სე­თის ფლო­ტის წი­ნა­აღ­მდეგ იბ­რძო­და. 1770 წლის 5-7 ივ­ლი­სის რუ­სეთ­თან გა­მარ­თულ ჩეს­მას სა­ზღვაო ბრძო­ლა­ში ჰა­სან­მა თავი გა­მო­ი­ჩი­ნა, რის შე­დე­გა­დაც სულ­თან­მა იგი კა­პუ­დან ფა­შას, ანუ მთა­ვა­რი ად­მი­რა­ლის თა­ნამ­დე­ბო­ბა­ზე და­ა­წი­ნა­უ­რა. შემ­დგომ წლებ­ში იგი წეს­რი­გის და­სამ­ყა­რებ­ლად სხვა­დას­ხვა ოს­მა­ლურ პრო­ვინ­ცი­ებ­ში მი­ავ­ლი­ნეს, მათ შო­რის სი­რი­ა­ში, ეგ­ვიპ­ტე­ში და მო­რე­ა­ში.

იმავდრო­უ­ლად ჰა­სა­ნი შავ ზღვა­ში რუ­სე­თის ფლო­ტის წი­ნა­აღ­მდეგ სა­ზღვაო ოპე­რა­ცი­ებს ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და. იგი ოს­მა­ლუ­რი ფლო­ტის მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის მთა­ვა­რი ინი­ცი­ა­ტო­რი იყო, მის სა­ხელს უკავ­შირ­დე­ბა თურ­ქუ­ლი სა­ზღვაო აკა­დე­მი­ის შექ­მნაც. ჰა­სა­ნი, რო­მე­ლიც ყველ­გან თა­ვის ლომ­თან ერ­თად და­დი­ო­და, 1790 წელს სტამ­ბოლ­ში გარ­და­იც­ვა­ლა.

ჰა­სან კა­პუ­დან ფაშა ხში­რად ასო­ცირ­დე­ბა ალ­ჟი­რის სა­ფა­შოს­თან. რუ­სეთ­თან ომის დროს მან მაღ­რი­ბის ქვეყ­ნე­ბი­დან არა­ერ­თი სა­ზღვაო სპე­ცი­ა­ლის­ტი, მათ შო­რის ქარ­თვე­ლი, გა­მო­იწ­ვია.

- რას გვე­ტყვით ბაბა ჰა­სან დეის შე­სა­ხებ, რო­მელ­საც წე­რი­ლებს ამე­რი­კის შე­ერ­თე­ბუ­ლი შტა­ტე­ბის პრე­ზი­დენ­ტი წერ­და?

- ქარ­თუ­ლი წარ­მო­შო­ბის ოს­მა­ლო მო­ხე­ლე­ებ­მა ალ­ჟირ­ში და­წყე­ბუ­ლი აღ­მას­ვლა ოს­მა­ლე­თის იმ­პე­რი­ის სხვა ნა­წი­ლებ­შიც გა­აგ­რძე­ლეს. ზო­გი­ერ­თმა მათ­გან­მა თა­ვად ალ­ჟი­რის უმაღ­ლეს თა­ნამ­დე­ბო­ბას - დეის ან ფაშა-დეის წო­დე­ბას მი­აღ­წია. ესე­ნია ქვე­მოთ და­სა­ხე­ლე­ბუ­ლი ორი მმარ­თვე­ლი - ჰა­სან დეი და ალი ხოჯა, რო­მელ­თა ბი­ოგ­რა­ფი­ე­ბი სა­ქარ­თვე­ლო­ში პირ­ვე­ლად ქვეყ­ნდე­ბა.

ბაბა ჰა­სან დეის (1791-1798) ალ­ჟი­რის ის­ტო­რი­ა­ში გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი ად­გი­ლი უკა­ვია. მას აქე­ბენ რო­გორც ევ­რო­პე­ლე­ბი და ამე­რი­კე­ლე­ბი, ისე არა­ბე­ბი. ამე­რი­კე­ლი ჰენ­რი ბარნ­ბი კი თა­ვის წიგნ­ში "ალ­ჟი­რის ტყვე­ე­ბი" ჰა­სა­ნის მოღ­ვა­წე­ო­ბას რამ­დე­ნი­მე თავს უთ­მობს და მას­ზე სა­უ­ბარს იწყებს იმით, რომ სიდი ჰა­სა­ნი ქარ­თვე­ლი იყო.

ეს ბრი­ტა­ნე­ლი დიპ­ლო­მა­ტის სა­ი­მონ ლუ­კა­სის მიერ ბრი­ტა­ნე­თის სამ­ხედ­რო უწყე­ბის ხელ­მძღვა­ნელ­თან ჰენ­რი დუნ­დას­თან გაგ­ზავ­ნი­ლი წე­რი­ლი­და­ნაც ირ­კვე­ვა. თურ­ქუ­ლი წყა­რო­ე­ბის თა­ნახ­მად, მისი სა­ხე­ლია ჰა­სან ბინ იუ­სუფ აჰის­კა­ლი, რაც სა­ვა­რა­უ­დოდ იმა­ზე მი­უ­თი­თებს, რომ ჰა­სა­ნი ახალ­ცი­ხე­ლი გა­მაჰ­მა­დი­ა­ნე­ბუ­ლი მეს­ხი იყო.

1730-იანი წლე­ბი­სათ­ვის, ახალ­ცი­ხის სა­ფა­შოს დიდ­გვა­რო­ვან­თა უმე­ტე­სო­ბა მაჰ­მა­დი­ა­ნი იყო, გლე­ხო­ბის დიდი ნა­წი­ლი კი ისევ ინარ­ჩუ­ნებ­და ქრის­ტი­ა­ნო­ბას. თუ ჰა­სა­ნი მუს­ლი­მი იყო, მა­შინ იგი ალ­ჟირ­ში მამ­ლუ­ქის ან მო­ნის სა­ხით ვერ მოხ­ვდე­ბო­და. ბრი­ტა­ნულ დიპ­ლო­მა­ტი­ურ წყა­რო­ებ­ზე დაყ­რდნო­ბით ვი­გებთ, რომ ჰა­სა­ნი ალ­ჟირ­ში ძალ­ზე ახალ­გაზ­რდა ჩა­მო­ვი­და და ჯა­რის­კა­ცად ან ია­ნიჩ­რად, ალ­ბათ, ნე­ბა­ყოფ­ლო­ბით ჩა­ე­წე­რა.

ლუ­კა­სის თა­ნახ­მად, ჰა­სა­ნი სხარ­ტი გო­ნე­ბის პატ­რო­ნი, გა­ნათ­ლე­ბუ­ლი და მა­მა­ცი პი­როვ­ნე­ბა იყო, მან სა­ზღვაო საქ­მე საკ­მა­ოდ სწრა­ფად შე­ის­წავ­ლა. მალე ჰა­სანს ხო­მალ­დის კა­პიტ­ნის წო­დე­ბა მი­ა­ნი­ჭეს და 1770 წელს შავ ზღვა­ში რუ­სეთ-თურ­ქე­თის სა­ზღვაო ბრძო­ლებ­ში ალ­ჟი­რის გე­მე­ბის მე­თა­უ­რად მი­ავ­ლი­ნეს.

1775 წელს ეს­პა­ნე­თი ალ­ჟირ­ზე თავ­დას­ხმი­სათ­ვის გა­მა­ლე­ბით ემ­ზა­დე­ბო­და. იმ­ჟა­მინ­დელ­მა მმარ­თველ­მა მუ­ჰა­მად დე­ი­მაც და­ი­წყო ომი­სათ­ვის მზა­დე­ბა და ამას­თან, სტამ­ბოლ­ში სულ­თან­თან შუ­ამ­დგომ­ლო­ბი­სა და დახ­მა­რე­ბის სა­თხოვ­ნე­ლად ჰა­სა­ნი გაგ­ზავ­ნა. უკან გა­მობ­რუ­ნე­ბუ­ლი ჰა­სა­ნი უკვე სას­ტი­კად და­მარ­ცხე­ბულ­მა ეს­პა­ნე­ლებ­მა გზა­ში და­ა­ტყვე­ვეს და ეს­პა­ნეთ­ში წა­იყ­ვა­ნეს.

მუ­ჰა­მად დეიმ საფ­რან­გე­თის კონ­სულს სთხო­ვა დახ­მა­რე­ბო­და ეს­პა­ნელ­თა ტყვე­ო­ბი­დან ჰა­სა­ნის გა­მოხ­სნა­ში. მცი­რე და­ყოვ­ნე­ბის შემ­დეგ, ჰა­სა­ნი გა­ა­თა­ვი­სუფ­ლეს. რო­გორც ირ­კვე­ვა, ეს­პა­ნეთ­ში ყოფ­ნი­სას ჰა­სან­მა ფა­რუ­ლი მო­ლა­პა­რა­კე­ბა გა­მარ­თა ბურ­ბო­ნებ­თან და გა­სამ­რჯე­ლოდ რამ­დე­ნი­მე მი­ლი­ო­ნი ეს­პა­ნუ­რი დო­ლა­რიც მი­ი­ღო. მას ეს­პა­ნეთ­სა და ალ­ჟირს შო­რის სამ­შვი­დო­ბო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა და­ეს­პა­ნე­ლი ტყვე­ე­ბის დაბ­რუ­ნე­ბა ევა­ლე­ბო­და.

ამ დრო­ი­სათ­ვის ორი­ვე სა­ხელ­მწი­ფო მზად იყო მშვი­დო­ბი­სათ­ვის. ალ­ჟირ­ში დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლი ჰა­სა­ნი სხვა­დას­ხვა და­სავ­ლელ დიპ­ლო­მა­ტებ­თან მარ­თავ­და შეხ­ვედ­რებს. ამა­ვე დროს იგი წე­რილს უგ­ზავ­ნის საფ­რან­გე­თის მე­ფეს ლუი XVI-ს და მად­ლო­ბას უხ­დის იმის­თვის, რომ მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა მი­ი­ღო ეს­პა­ნელ­თა ტყვე­ო­ბი­დან მისი გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის საქ­მე­ში. ირ­კვე­ვა, რომ ჰა­სა­ნი კარ­გად ფლობ­და ეს­პა­ნურ ენას და ჯერ სა­ზღვაო მი­ნის­ტრის (ვა­ქილ ალ-ჰა­რიჯ), მოგ­ვი­ა­ნე­ბით კი პრე­მი­ერ-მი­ნის­ტრის (ჰაზ­ნა­ჯი) თა­ნამ­დე­ბო­ბე­ბი ეკა­ვა. მუ­ჰამ­მად დეის გარ­დაც­ვა­ლე­ბის შემ­დეგ, 1791 წლის 13 ივ­ლისს, ია­ნიჩ­რე­ბის მო­თხოვ­ნით, ჰა­სა­ნი ალ­ჟი­რის დეის თა­ნამ­დე­ბო­ბა­ზე აირ­ჩი­ეს.

ეს­პა­ნეთ­მა ჰა­სან­თან და­დე­ბუ­ლი ად­რინ­დე­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე ქა­ლა­ქი ორა­ნი ალ­ჟირს და­უთ­მო. გა­ნახ­ლე­ბუ­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა შვე­დეთ­თან, პრუ­სი­ას­თან და სხვა ევ­რო­პულ სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­თა­ნაც გა­ფორმ­და. სამ­შვი­დო­ბო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა და­ი­დო ასე­ვე პორ­ტუ­გა­ლი­ას­თა­ნაც, რო­მელ­თა­ნაც ალ­ჟი­რი მუდ­მი­ვად ომის მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში იყო. პორ­ტუ­გა­ლი­ე­ლებ­მა გახ­სნეს გიბ­რალ­ტა­რის სრუ­ტე, სა­დაც ამ დრომ­დე მაღ­რი­ბელ მე­კობ­რე­ებს არ ატა­რებ­დნენ. ალ­ჟი­რე­ლებ­მა ამით ისარ­გებ­ლეს, ატ­ლან­ტი­კის ოკე­ა­ნე­ში ამე­რი­კის სა­ვაჭ­რო ხო­მალ­დებს თავს და­ესხნენ და მრა­ვა­ლი ამე­რი­კე­ლი მე­ზღვა­უ­რიც და­ა­ტყვე­ვეს. მათ ჯერ კი­დევ 1785 წლი­დან ჰყავ­დათ და­ტყვე­ვე­ბუ­ლი 21 ამე­რი­კე­ლი მე­ზღვა­უ­რი ქა­ლაქ ალ­ჟირ­ში.

აქვე უნდა აღ­ვნიშ­ნოთ ერთი სა­ინ­ტე­რე­სო ფაქ­ტი: 1793 წელს ამე­რი­კის პრე­ზი­დენ­ტი ჯორჯ ვა­შინგტო­ნი ალ­ჟი­რის დე­ის­თან მო­რიგ მო­ლა­პა­რა­კე­ბებს იწყებს და ჰა­სან­თან გა­მოც­დილ დიპ­ლო­მატს დე­ვიდ ჰამფრის აგ­ზავ­ნის, რო­მე­ლიც ამ პე­რი­ოდ­ში ამე­რი­კის ელჩი იყო ეს­პა­ნეთ­ში. სამ­წუ­ხა­როდ, ამ ეტაპ­ზე მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი არ შედ­გა, დეიმ ელჩი არ მი­ი­ღო, თუმ­ცა, რო­გორც ირ­კვე­ვა, ვა­შინგტო­ნის მიერ გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი წე­რი­ლი წა­ი­კი­თხა და თა­ვის ამე­რი­კელ მდი­ვანს ქა­ს­ქართს მოგ­ვი­ა­ნე­ბით პა­სუ­ხიც უკარ­ნა­ხა. ამ პა­სუ­ხის ერთი ვერ­სია ნიუ იორ­კის სა­ჯა­რო ბიბ­ლი­ო­თე­კის არ­ქი­ვებ­ში ინა­ხე­ბა.

მე შე­საძ­ლებ­ლო­ბა მო­მე­ცა გავ­ცნო­ბო­დი ქა­ს­ქარ­თის მიერ შედ­გე­ნილ ამ და­უ­თა­რი­ღე­ბელ წე­რილს, რომ­ლის ორი­გი­ნა­ლი ამ­ჟა­მად ნიუ იორ­კის ბიბ­ლი­ო­თე­კა­ში ქა­ს­ქარ­თის პი­რად არ­ქივ­ში ინა­ხე­ბა. ჰა­სან დეი ჯორჯ ვა­შინგტონს წერ­და, რომ იგი მი­ე­სალ­მე­ბა მო­ლა­პა­რა­კე­ბებს და სა­ჭი­როდ თვლის უახ­ლო­ეს პე­რი­ოდ­ში ამე­რი­კა­სა და ალ­ჟირს შო­რის სამ­შვი­დო­ბო ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის გა­ფორ­მე­ბას.

უც­ნო­ბია, გა­იგ­ზავ­ნა თუ არა ეს წე­რი­ლი ამე­რი­კა­ში. რო­გორც არ უნდა იყოს, ამე­რი­კის პირ­ვე­ლი პრე­ზი­დენ­ტის ჯორჯ ვა­შინგტო­ნი­სა და ახალ­ცი­ხე­ლი ქარ­თვე­ლის, იმ­ჟა­მად ალ­ჟი­რე­ლი მმარ­თვე­ლის პირ­ვე­ლი მი­მო­წე­რა ნაკ­ლე­ბად შე­დე­გი­ა­ნი გა­მოდ­გა. მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი მხო­ლოდ 1796 წელს გა­ნახ­ლდა ალ­ჟირ­ში მივ­ლი­ნე­ბუ­ლი ამე­რი­კე­ლი კონ­სუ­ლის - დო­ნალდსო­ნის მეშ­ვე­ო­ბით და დეის ამე­რი­კე­ლი მდივ­ნის ჯე­იმს ქა­ს­ქარ­თის გამ­ჭრი­ა­ხო­ბა რომ არა, ეს მო­ლა­პა­რა­კე­ბაც ჩა­იშ­ლე­ბო­და და მრა­ვა­ლი ამე­რი­კე­ლი ტყვე, მო­ნის სტა­ტუ­სით, ისევ ალ­ჟირ­ში დარ­ჩე­ბო­და".