დარანები, იგივე მესხური ბუნკერები: რა არის ცნობილი გვირაბებით დაკავშირებული სახლებსა და ჯავახეთის საიდუმლო მიწისქვეშეთზე
საქართველოში ბევრმა არ იცის თუ რა თავდაცვითი სისტემა არსებობდა ჯავახეთში ჯერ კიდევ საუკუნეების წინ. მიწისქვეშ დარანების ქსელი სოფლიდან-სოფელში, ციხიდან-ციხემდე, მდინარემდე, ტყემდე და გზებამდე მიდიოდა და ხშირად მათი სიგრძე ათობით და ასობით კილომეტრიც კი იყო. დარნების მეშვეობით მოსახლეობის გახიზვნასთან ერთად მტრის ფარული თვალთვალი, მათზე მალული თავდასხმები და შევიწროებაც ხდებოდა. ასე, რომ დარნების ქსელით უზრუნველყოფილი მესხეთის სოფლები ციხესიმაგრეებთან ერთად მძლავრ თავდაცვით სისტემას ქმნიდა, რომელიც ყველა მხრიდან მოძალებული მტრებისგან განუწყვეტელი თავდასხმებისგან მოსახლეობის მაქსიმალურად თავდაცვას და გადარჩენას ემსახურებოდა. პუბლიცისტი კუკური მეტრეველი ჯავახეთის ისტორიულ თავდაცვით სისტემაც გვაცნობს...
- ჯავახურ მიწურებს თავდაცვითი დანიშნულებაც ჰქონდათ. სოფლებში გვარების და ახლობლობის მიხედვით იყვნენ ძირითადად დასახლებული და მთელი სოფლის ან უბნის მიწურები ისე იყო ერთიმეორეზე მიჯრით მიშენებული, რომ ბანები (ერდოები) ერთმანეთზე იყო გადაბმული და ღამით, მითუმეტეს დიდთოვლიან ზამთარში უცხო მტრისთვის მთლად შეუმჩნეველი ხდებოდა... ადრეულ პერიოდში სახლები ერთმანეთთან დოლაბებით (კედელში სპეციალურად გამოჭრილი სასიგნალო, საკომუნიკაციო ნიშებით, საძრომებით) იყვნენ დაკავშირებულნი. დოლაბები ჩაკეტილი იყო და მხოლოდ მტრის შემოსევის ან სახვა სახის საგანგაშო სიტუაციის შემთხვევაში იხსნებოდა. სახლებიც და მთელი უბნებიც ერთმანეთთან დამატებით მიწისქვეშა დარანების ქსელით იყვნენ დაკავშირებულნი.
- ამბობთ, რომ მესხური დარანები ცალკე ფენომენია...
- დიახ, რა თქმა უნდა, ზემო ქართლი, იგივე ისტორიული მესხეთი თავისი ისტორიულ-გეოგრაფიული ფაქტორების გამო ყოველთვის იყო ინტენსიური შემოსევების და თავდასხმების ადგილი, ამიტომ ხალხს დღენიადაგ თავის გადარჩენაზე უწევდა ფიქრი და ამისათვის ათასნაირ საშუალებებს იგონებდა და იყენებდა. სამცხე-ჯავახეთში ფაქტობრივად არ არსებობდა დიდი, ან თუნდაც ძალიან მცირე დასახლება, რომელსაც მიწისქვეშა თავდაცვით ნაგებობა არ ჰქონდა. შეიძლება ითქვას, რომ ყოველ მათგანს რაც მიწის ზემოთ ჩანდა, თითქმის ერთი იმხელა ნაგებობები და კომუნიკაციები მიწის ქვეშ გააჩნდა. ცხადია ყოველივე ამის მშენებლობა და მოწყობა წლობით დაგროვილ უდიდეს ცოდნას და ძალისხმევას მოითხოვდა, მაგრამ ამის საჭიროება არსებობდა და სხვა გზა არ ჰქონდათ...
- სულხან საბას განმარტებით დარანი არის "კლდეში, ანუ მიწის ქვეშ შესასვლელი სამალავი. დარანად ითქმის სახლი მიწას ქვეშ ნაგები, გინა მიწა და კლდე შეთხრილი უჩინრად".
დარანი წარმოადგენს ლოდებით ამოყვანილ, ქვის სქელი ფილებით გადახურულ მშრალად ნაგები გვირაბების სისტემას, რომელიც შედგება დახლართული გასასვლელ-გამოსასვლელებისა და სხვადასხვა ზომის სათავსოებისგან. დარნების ამოშენება ყოველთვის არ ხდებოდა, ხშირად თუ ბუნებრივი ქანები ამის საშუალებას იძლეოდა უბრალოდ ხდებოდა გვირაბების და სათავსოების გამოთხრა, გვხვდება მხოლოდ მიწაში გამოთხრილი დარნებიც. ყველა დარანს უამრავი განშტოება ჰქონდა, ერთი ტოტი აუცილებლად წყალთან, მეორე ეკლესიასთან(ზოგჯერ სალოცავები დარნებშივე იყო მოწყობილი (მაგ,გუნდი) ერთი ტოტი აუცილებლად ციხე-კოშკთან ან ციხესთან, სხვა გზასთან, საბძელთან, ხაროსთან, სახლთან და ყველანაირ აუცილებელ ნაგებობასთან და ადგილთან მიდიოდა. ასე დარნები მტრის შემოსევის შემთხვევაში ხანგრძლივად საარსებოდ და თავის გადასარჩენად იყვნენ მოწყობილნი. ამიტომ მტრის შემოსვლისას მიწურებში მცხოვრები სოფლის მოსახლეობა სწორედ ასეთ დარნებში იხიზნებოდა. პირველ რიგში ბავშვებს, მოხუცებს და ქალებს გახიზნავდნენ, მერე საჭიროების შემთხვევაში დანარჩენი მოსახლეობაც მიჰყვებოდა.
დარნები საჰაეროებით და წყლის რეზერვუარებითაც იყო აღჭურვილი. ყველა დარანის შესასვლელი და გამოსასვლელი ფარულ ადგილებში იყო მოწყობილი და ვეებერთელა გამოთლილი ლოდების კარებით იკეტებოდა. დარნების ქსელი სოფლიდან-სოფელში, ციხიდან- ციხემდე, მდინარემდე, ტყემდე და გზებამდე მიდიოდა და ხშირად მათი სიგრძე ათობით და ასობით კილომეტრიც კი იყო. დარნების მეშვეობით მოსახლეობის გახიზვნასთან ერთად მტრის ფარული თვალთვალი, მათზე მალული თავდასხმები და შევიწროებაც ხდებოდა. ასე, რომ დარნების ქსელით უზრუნველყოფილი მესხეთის სოფლები ციხესიმაგრეებთან ერთად მძლავრ თავდაცვით სისტემას ქმნიდა, რომელიც ყველა მხრიდან მოძალებული მტრებისგან განუწყვეტელი თავდასხმებისგან მოსახლეობის მაქსიმალურად თავდაცვას და გადარჩენას ემსახურებოდა.
- დარნების ყველაზე ინტენსიური გამოყენება ალბათ მე-17 საუკუნიდან, მესხეთში თურქების გაბატონების და აღვირახსნილი ლეკიანობის დროს დაიწყო. მაგრამ მათი მანამდეც არსებობა უტყუარად დასტურდება.
სამცხის და ჯავახეთის ბევრი სოფლის და ნასოფლარის ტერიტორიაზე დღესაც უამრავი დარანია შემორჩენილი (ჭობარეთი, ლებისი, გუნდი, ზედათმოგვი, ბერთაყანა, გელსუნდა, ძველი აძგვიტა, ოდისი, ხიზაბავრა, ვარდისციხე, კვარშა, დიკაშენი, გრიალი, მურჯი, სირქვა, სამსარი, მურჯახეთი, გორმაკე და სხვ.) ზოგიერთ მათგანში საკმაო სიღრმეზე ჩასვლა ჯერ კიდევ შესაძლებელია. ცალკე აღნიშვნის ღირსია ხელოვნურად კლდეში ნაკვეთი სოფლები: ვანის ქვაბები, ანანაური, ჭაჭკარი, ოლოდა, სამსარი, და რა თქმა უნდა დიდებული ვარძია, რომელიც ზოგიერთი მკვლევრის ვარაუდით თავიდანვე მონასტრად იყო ჩაფიქრებული, მაგრამ ძნელბედობის პერიოდში მძლავრ თავდაცვით ციხე-ქალაქის ფუნქციასაც ითავსებდა.
არტაანის მტკვრის ხეობა, მგელციხიდან- ხერთვისამდე ფაქტობრივად მსგავსი ბუნებრივი და ხელოვნური გამოქვაბულების კომპლექსებითაა დახუნძლული. ჯავახეთის ამ ბუნებრივი და ხელოვნური გამოქვაბულების ერთიან კომპლექსებში მაშინ უამრავი ხალხი ცხოვრობდა და მტრის განუწყვეტელი შემოსევების დროს საკმაოდ საიმედოდ თავს იცავდა და აფარებდა.ჯავახეთში საუკუნეების მერეც ცოცხლად შემორჩა მეგალითური ცხოვრების წესი. გასული საუკუნის შუა პერიოდამდე, საცხოვრებელი სახლები მეგალითური პრინციპით დიდი, სანახევროდ დამუშავებული ქვებისგან, მშრალი წესით შენდებოდა. ამიტომ აქ ისე არეულია არქაული მეგალითური კულტურის ნაშთები და ელემენტები შედარებით ახალთან, რომ ძალიან ძნელია ნამოსახლარების ასაკის დადგენა.
ახლა უკვე უწინდელ ფუნქციადაკარგული და ალაგ-ალაგ ჯერ კიდევ შემორჩენილი ჯავახური მიწურები ან მიტოვებულია, ან ბოსლებად და კარტოფილის შესანახად თუ გამოიყენება. სოფლებში თითზე ჩამოსათვლელი ასეთი სახლების შენახვა გადარჩენაზე სახელმწიფომ თუ არ იზრუნა, რამდენიმე წელიწადში ყველა დაინგრევა და ქართული სამშენებლო ხელოვნების ეს იშვიათი ნიმუშები აღარ გვექნება.