აჭარის “ოლიმპოს მთის“ საიდუმლო და უახლესი აღმოჩენა ხიხანის ციხიდან - “ერთ-ერთი ლეგენდის თანახმად, თამარი სხალთის ეკლესიაში საგანგებო გვირაბით მიდიოდა“
ზემო აჭარას თუ ესტუმრებით, ხიხანის ციხის მონახულება აუცილებელია, ეს იმისთვის, რომ მთიანი აჭარის ისტორიულ წარსულს გულგრილმა არ ჩაუაროთ. “ხიხანი“ აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის მნიშვნელოვანი ძეგლია, რომლის შესწავლა 2013-2016 წლებში არქეოლოგებმა შეძლეს. საინტერესო კვლევა-ძიება ჩატარდა.
კახა ქამადაძე აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს მეცნიერ-თანამშრომელია, არქეოლოგი, რომელიც იმ ექსპედიციის წევრი გახლდათ. ის პარალელურად ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასისტენტ-პროფესორია და ამ მნიშვნელოვან ძეგლზე Ambebi.ge-ს მკითხველს ბევრ საინტერესო ამბავს მოუთხრობს.
კახა ქამადაძე:
- “ხიხანის ციხე გამორჩეული კულტურულ-ისტორიული ძეგლია. აწ განსვენებულმა ჩვენმა დიდმა მასწავლებელმა, ამირან კახიძემ აჭარის ოლიმპოც კი უწოდა. ხიხანის ციხე ორი ისტორიული პროვინციის საზღვარია - აჭარისა და შავშეთის, ხირხათის ქედის განშტოებაზე.
ხიხანის ციხე შუა საუკუნეებში აბუსერიძეთა საგვარეულო რეზიდენციას წარმოადგენდა. ეს გვარი X საუკუნიდან დაწინაურდა. სხვა ურჩი ფეოდალების მსგავსად, ისინი მეფეს არ ექიშპებოდნენ და მისი ერთგულებით გამოირჩეოდნენ. ამიტომაც სათანადოდ იყვნენ დაფასებულები. გარდა ხიხანის ციხისა და ზემო აჭარის მმართველობისა, მართავდნენ ისეთ ცნობილ ციხე-სიმაგრეს, როგორიც იყო არტანუჯის ციხე, კლარჯეთის ტერიტორიაზე, ასევე ჰქონდათ ფოცხოვში მნიშვნელოვანი ყველის ციხე. ერთი პერიოდი შავშეთის გარკვეულ ნაწილსაც ფლობდნენ. შესაბამისად ასეთ ცნობილ საგვარეულოს მთიან აჭარაში საკუთარი რეზიდენცია სჭირდებოდა. ამიტომაც, ამ თვალსაზრისით, ყველაზე გამორჩეული ადგილი იყო ხირხათის ქედი და ხიხანის ციხე. ხიხანის ციხის მიმდებარე ტერიტორიაზე თავს იყრიდა მნიშვნელოვანი სავაჭრო გზები. ერთი იყო, დღევანდელი გზა, რომელიც ზღვისპირეთის მიმართულებით მიემართება, მეორე - სამცხე-ჯავახეთში და მესამე - ახლომდებარე სოფელ ბაკოსთან. ბაკოს გადავლით და უღელტეხილით ის ისტორიული შავშეთის პროვინციაში ჩადის. ასე რომ, ხიხანის მთავარი ფუნქცია იყო, იქ გამავალი მნიშვნელოვანი სავაჭრო-სატრანზიტო გზების კონტროლი. მაღალმთიანი აჭარის ბოლო სოფელი ბაკიბაკოა. ბაკი საქონლის სადგომს ნიშნავს, ანუ საქარავნო ადგილი იყო და იქ გარკვეული პერიოდი ქარავანი ჩერდებოდა. სოფელმაც სახელწოდება ბაკიბაკო აქედან მიიღო...
რაც შეეხება თავად ხიხანს, ის არის არა მარტო ციხე, მთელი ინფრასტრუქტურაა, რომელიც მსხვილ ფეოდალს სჭირდება. არის სასახლე - აბუსერიძეთა ცნობილ საგვარეულოს მოსასვენებელი რეზიდენცია. სხვათა შორის, ცუდად არის შემონახული. ამის გარდა საქართველოს არქეოლოგიაში, სასახლის მხოლოდ ორი შემთხვევა ვიცით, რომელიც მეტ-ნაკლებად შემორჩა - ერთი - გეგუთის სასახლე, გიორგი III-ისა და თამარისდროინდელი, მეორე აღმოსავლეთ საქართველოშია.
გარდა ამისა, ხიხანის ციხის ტერიტორიაზე გვაქვს ფურნე, ადგილი, სადაც პურეული ცხვებოდა. არის კოშკები, კარის ეკლესია (წმინდა გიორგი სახელობის), 2 მარანი. ერთი მარანი 28 ქვევრისგან შედგებოდა და მეორე - 43-ისგან. ხიხანის ციხე ზღვის დონიდან დაახლოებით, 2235 მეტრზე მდებარეობს.
- მიუდგომლობის გამო ალბათ მისი შესწავლა წლების განმავლობაში ბევრ სირთულესთან იყო დაკავშირებული.
- მისი არქეოლოგიური შესწავლა მხოლოდ 2013 წლიდან დაიწყო, როდესაც აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს დაფინანსებით იქ მოეწყო ინფრასტრუქტურა - დროებითი კოტეჯი, სადაც არქეოლოგები ვრჩებოდით. მიხარია, რომ მეც ვიყავი იმ არქეოლოგიური ექსპედიციების წევრი, რომელიც 2013 წლიდან 2016 წლამდე მიმდინარეობდა. ექსპედიციის ხელმძღვანელი გახლდათ ჩვენი თბილისელი კოლეგა დავით მინდორაშვილი. არქეოლოგიური ექსპედიციაც აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს დაფინანსებით ჩატარდა. დღეს რაც იქ გვაქვს და არქეოლოგიურად ვხედავთ, სწორედ მაშინ მოხდა მისი შესწავლა.
- რა იქნა აღმოჩენილი?
- XI-XII საუკუნეების ამ მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრეს, თავისი ფუნქცია გვიან შუასაუკუნეებშიც კი არ დაუკარგავს, მნიშვნელოვან ციხესიმაგრეს წარმოადგენდა და არქეოლოგიურად ეს მასალებმაც დაადასტურა... ვგულისხმობ იმას, რომ გვიან შუა საუკუნეებში მთლიანად ზემო მთიან აჭარას, ხიმშიაშვილთა ცნობილი საგვარეულო მართავდა. განსაკუთრებით კი ცნობილია სელიმ ხიმშიაშვილის მოღვაწეობა XIX საუკუნის დასაწყისში. ერთი პერიოდი სელიმი ახალციხის საფაშოსაც განაგებდა (იმ დროს რუსეთ-თურქეთის ომი მიმდინარეობდა). ის რუსეთთან ერთად ცდილობდა, სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო ოსმალთა კლანჭებისგან გამოეხსნა და დედა-სამშობლო საქართველოს დაბრუნებოდა. ამ მოვლენებთან დაკავშირებით სელიმი დამაცხდა. 1815 წელს ბაბა ფეხლევან ფაშა მის დასასჯელად თავისი ჯარისკაცებით ზემო მთიან აჭარაში გამოემართა და ხიხანის ციხეში გამაგრდა.
- ეს რა კავშირშია არქეოლოგიურ მასალებთან?
- წერილობით წყაროებიდან ვიცით, რომ დიდი მცდელობის მიუხედავად, ბაბა ფეხლევან ფაშამ ხიხანის ციხის აღება ვერ მოახერხა. სელიმი ზემოდან ხედავდა, ფაშა როგორ აოხრებდა ის მიმდებარე სოფლებს. ამიტომ გადაწყვეტილება მიუღია, მტერს დანებებოდა. სანაცვლოდ კი ისინი მაღალმთიანი სოფლების აოხრებას შეწყვეტდნენ...
გათხრებისას ვნახეთ, რომ ხიხანის ციხის მიმდებარე ტერიტორიაზე ისეთ ადგილებში, სადაც ფრიალო კლდე ნაკლებად არის და შედარებით დაუცველი ადგილია, სელიმის დროს იქ პატარა დროებითი სადგომები აუგიათ. როგორც ჩანს, ტერიტორია გაუმაგრებიათ, რომ მეტრი ხიხანზე არ ასულიყო. 2013-დან 2016 წლამდე ასეთი დაახლოებით 8 ნაგებობა იქნა შესწავლილი.
გარდა ამისა, ეკლესიის გვერდით არის მრგვალკოშკიანი ნაგებობა, სადაც 66 ზარბაზნის ჭურვი აღმოჩნდა, რომლის გასროლაც ვერ მოუხერხებიათ, თუ ვერ მოუსწრიათ. საყოფაცხოვრებო ყოველდღიურ კერამიკაზე აღარ ვსაუბრობთ... ხიხანის ციხე თავისი მდებარეობით, მიუვალობით აქტუალობას XIX საუკუნის დასაწყისამდე არ კარგავდა და ხიმშიაშვილთა დროსაც მნიშვნელოვან რეზიდენციას წარმოადგენდა.
- თავად სელიმი ოსმალებმა სიკვდილით დასაჯეს, ხომ?
- კი და ბაკიბაკოში არის ადგილი, სადაც მას თავი მოჰკვეთეს... აჭარაში ყოველწლიურად, 3 ივნისს იმართება სელიმობა. ეს იმისთვის, რომ წარმოჩინდეს სელიმის ღვაწლი, როლი აჭარისა და საქართველოს ისტორიაში. როდესაც ზაქარია ჭიჭინაძემ XIX საუკუნეში ზემო აჭრაში იმოგზაურა, ასეთი ჩანაწერი გაუკეთებია. ეს კი ადგილობრივი მოსახლეობისგან მოუსმენია. როდესაც სელიმს თავს ჭრიდნენ, ისტორიული სიტყვები უთქვამს - “მე მჭრით თავს, მაგრამ გაფრთხილებთ, გურჯისტანი ოსმალოს სამუდამოდ არ შერჩება და მე ამ ხსოვნას ჩემს შვილებს სამუდამოდ დავუტოვებ“. მართლაც, მისი შვილიშვილის შერიხ ხიმშიაშვილის დროს 1877-1878 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ისტორიული საქართველო, არა მარტო აჭარა, მთლიანად სამხრეთ-დასავლეთი კვლავ დაუბრუნდა დედასამშობლო საქართველოს. სელიმის ოცნება ახდა.
- ხიხანის ციხეს აჭარის ოლიმპო მეცნიერმა ალბათ იმის გამო უწოდა, რომ კლდის წვერზე, მიუვალ, ციცაბო ადგილასაა, ხომ?
- ამირან კახიძემ - ჩვენმა უფროსმა მასწავლებელმა მას ოლიმპო შეარქვა. ჩვენც ასე მოვიხსენიებთ მისი გამორჩეული სტრატეგიული დანიშნულების გამო.
ეს ადგილი მართლაც გამოირჩევა თავისი მიუვალობით, როგორც ვთქვით, ზღვის დონიდან 2235 მეტრზე მდებარეობს. თუმცა თედო სახოკია თავის სახელმძღვანელოში წერს, რომ 2650 მეტრ სიმაღლეზეაო. ირგვლივ კლდოვანი რელიეფია, ფართობი ნაკლებად მოვაკებულია. სიგანე სულ 15-დან 30 მეტრამდე მერყეობს... გარშემო კლდოვანი ქარაფებია.
ბილიკი, რომლითაც იქ ავდივართ, 2003 წელს გაკეთდა და მხოლოდ ამის შემდეგ მოხერხდა ხიხანზე ასვლა. გარდა ამისა, ხირხათის მთის ბიო-მორფოლოგიური მდგომარეობა მძიმეა. იშლება, ქვა-ღორღი ჩამოდის, ამიტომ მეოთხე კოშკი, სადაც აღმოსავლეთის მხარეა, ცოტა სავალალო მდგომარეობაშია. კლდოვანმა მასამ კოშკს ძირი გამოუთხარა. ბუნებრივია ეს ეროზიული ქანები ციხეს აზიანებს. თუმცა ვისაც მოგზაურობა უყვარს, მათ ვეტყვი, რომ იქ ასვლა არც ისეთი რთულია. ბოლო დროს აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს დაფინანსებით ბილიკები გაკეთდა. იქ მისასვლელი გზებიც მოწესრიგდა, მანქანის ასფალტიანი გზით ციხის ძირამდეც შეგიძლიათ მიხვიდეთ. ადგილებში შექმნილია მოსაცდელები და დასასვენებელი ადგილებიც.
- ძეგლს აღდგენითი სამუშაოები ჩაუტადა?
- რასაკვირველია, არქეოლოგიური სამუშაო და შემდგომში კონსერვაცია-რესტავრაცია ერთმანეთთან კავშირშია. არქეოლოგები ძეგლს ისე არ ვსწავლობთ, მას გამაგრებითი სამუშაოები რომ არ მოჰყვეს. ძეგლი უნდა გამაგრდეს, ისე მის გათხრას აზრი არ აქვს, რადგან ბუნებრივი პროცესები შემდეგ მას აზიანებს.
პირველ-მეორე კოშკი, სურათებზეც ჩანს, როგორიც იყო წერილობით წყაროებში, რა აღნაგობაც უნდა ჰქონოდა, მასთან მაქსიმალურად მიახლოებულია, მესამე კოშკის აღდგენითი სამუშაოებიც მიმდინარეობს, მეოთხეს სამწუხაროდ, როგორც გითხარით, უკვე ძირი გამოცლილი აქვს და ცოტა სახიფათოც არის მასზე მუშაობა, თუმცა გამაგრებითი სამუშაოები ჩაუტარდება. გამაგრდა და დაკონსერვდა სასახლის კედლები, ასევე ეკლესია, ფურნე და მიმდებარე სხვა ნაგებობები ნელ-ნელა კეთდება... კონსერვაცია და რესტავრაცია ბუნებრივია, მაშინ ტარდება, როდესაც არქეოლოგები სამუშაოებს ვამთავრებთ.
- როგორც ცნობილია, ხიხანის ციხეს თამარის ციხესაც უწოდებენ და ადგილობრივი მოსახლეობა ამასთან დაკავშირებით არაერთ ლეგენდას ჰყვება...
- თამარის სახელს საქართველოში ბევრი რამ მიეწერება. ადგილობრივი მოსახლეობა ხიხანის ციხესაც უწოდებს თამარის ციხეს, თუმცა ის თამარამდე გაცილებით ადრეა აგებული, XI საუკუნის ძეგლია. მიუხედავად ამისა, ლეგენდები თამართან დაკავშირებით ხიხანის ციხესაც შემორჩა. ერთ-ერთი ლეგენდის თანახმად, ხიხანის ციხიდან საგანგებო გვირაბით თამარი სალოცავად სხალთის ეკლესიაში მიდიოდა და იმავე გზით უკან ბრუნდებოდა. გვაქვს ასეთი ვერსიაც, რომ თამარი არა სხალთის ეკლესიაში, არამედ სამცხეში, ზარზმაში გადმოდიოდა და შემდგომ ისევ ამ საიდუმლო გვირაბით, ხიხანის ციხეში ბრუნდებოდა. ბუნებრივია ეს არის ლეგენდა და ცოტა ანაქრონიზმსაც შეიცავს. თამარის მოღვაწეობისას სხალთის ეკლესია არ არსებობდა, მოგვიანებით აიგო, მაგრამ ლეგენდა მაინც გვაქვს.
ხიხანის ციხესთან არის სოფელი თხილვანა, სადაც არის ანტიკური პერიოდის საკულტო ქვა, საკმაოდ დიდი ზომის, რომელსაც თხილვანის მენჰირი ჰქვია (წარმართობისდროინდელი სალოცავი ქვაა). როდესაც თურმე თამარი ხიხანის ციხეზე იმყოფებოდა და ხელქვეითებს გაუბრაზებიათ და მენჰირი იქიდან გადმოუსროლია და იქ ჩარჭობილა, სადაც დღესაა აღმართული. ბუნებრივია ამხელა ქვის გადმოსროლა ვერ მოხერხდებოდა, მაგრამ ამ ლეგენდებს დღესაც გაიგონებთ ადგილობრივ მოსახლეობაში.
- ლეგენდები სანახევროდ სიმართლესაც შეიცავს და რაკი საიდუმლო გვირაბები ვახსენეთ, მაგ მიმართულებითაც ხომ არ ვეძებოთ თამარ მეფის საფლავი?
- არა, ჯობია ასე დარჩეს, როგორც არის, რადგან ეს არქეოლოგებისთვის მთავარი ინტრიგაა. როდესაც ვმუშაობთ, ეს შეკითხვები - რას ეძებთ - თამარ მეფის საფლავს ეძებთ? როდის იპოვით? სანამ ინტრიგა არსებობს მოდი, საიდუმლოდ დარჩეს თამარის საფლავი.
იხილეთ ასევე: