ზემო აჭა­რას თუ ეს­ტუმ­რე­ბით, ხი­ხა­ნის ცი­ხის მო­ნა­ხუ­ლე­ბა აუ­ცი­ლე­ბე­ლია, ეს იმის­თვის, რომ მთი­ა­ნი აჭა­რის ის­ტო­რი­ულ წარ­სულს გულ­გრილ­მა არ ჩა­უ­ა­როთ. “ხი­ხა­ნი“ აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ძეგლია, რომ­ლის შეს­წავ­ლა 2013-2016 წლებ­ში არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა შეძ­ლეს. სა­ინ­ტე­რე­სო კვლე­ვა-ძი­ე­ბა ჩა­ტარ­და.

კახა ქა­მა­და­ძე აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის სა­ა­გენ­ტოს მეც­ნი­ერ-თა­ნამ­შრო­მე­ლია, არ­ქე­ო­ლო­გი, რო­მე­ლიც იმ ექ­სპე­დი­ცი­ის წევ­რი გახ­ლდათ. ის პა­რა­ლე­ლუ­რად ბა­თუ­მის შოთა რუს­თა­ვე­ლის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის ასის­ტენტ-პრო­ფე­სო­რია და ამ მნიშ­ვნე­ლო­ვან ძეგლ­ზე Ambebi.ge-ს მკი­თხველს ბევრ სა­ინ­ტე­რე­სო ამ­ბავს მო­უ­თხრობს.

კახა ქა­მა­და­ძე:

• “ხი­ხა­ნის ციხე გა­მორ­ჩე­უ­ლი კულ­ტუ­რულ-ის­ტო­რი­უ­ლი ძეგლია. აწ გან­სვე­ნე­ბულ­მა ჩვენ­მა დიდ­მა მას­წავ­ლე­ბელ­მა, ამი­რან კა­ხი­ძემ აჭა­რის ოლიმ­პოც კი უწო­და. ხი­ხა­ნის ციხე ორი ის­ტო­რი­უ­ლი პრო­ვინ­ცი­ის სა­ზღვა­რია - აჭა­რი­სა და შავ­შე­თის, ხირ­ხა­თის ქე­დის გან­შტო­ე­ბა­ზე.

ხი­ხა­ნის ციხე შუა სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში აბუ­სე­რი­ძე­თა საგ­ვა­რე­უ­ლო რე­ზი­დენ­ცი­ას წარ­მო­ად­გენ­და. ეს გვა­რი X სა­უ­კუ­ნი­დან და­წი­ნა­ურ­და. სხვა ურჩი ფე­ო­და­ლე­ბის მსგავ­სად, ისი­ნი მე­ფეს არ ექიშ­პე­ბოდ­ნენ და მისი ერ­თგუ­ლე­ბით გა­მო­ირ­ჩე­ოდ­ნენ. ამი­ტო­მაც სა­თა­ნა­დოდ იყ­ვნენ და­ფა­სე­ბუ­ლე­ბი. გარ­და ხი­ხა­ნის ცი­ხი­სა და ზემო აჭა­რის მმარ­თვე­ლო­ბი­სა, მარ­თავ­დნენ ისეთ ცნო­ბილ ციხე-სი­მაგ­რეს, რო­გო­რიც იყო არ­ტა­ნუ­ჯის ციხე, კლარ­ჯე­თის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, ასე­ვე ჰქონ­დათ ფო­ცხოვ­ში მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ყვე­ლის ციხე. ერთი პე­რი­ო­დი შავ­შე­თის გარ­კვე­ულ ნა­წილ­საც ფლობ­დნენ. შე­სა­ბა­მი­სად ასეთ ცნო­ბილ საგ­ვა­რე­უ­ლოს მთი­ან აჭა­რა­ში სა­კუ­თა­რი რე­ზი­დენ­ცია სჭირ­დე­ბო­და. ამი­ტო­მაც, ამ თვალ­საზ­რი­სით, ყვე­ლა­ზე გა­მორ­ჩე­უ­ლი ად­გი­ლი იყო ხირ­ხა­თის ქედი და ხი­ხა­ნის ციხე. ხი­ხა­ნის ცი­ხის მიმ­დე­ბა­რე ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე თავს იყ­რი­და მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი სა­ვაჭ­რო გზე­ბი. ერთი იყო, დღე­ვან­დე­ლი გზა, რო­მე­ლიც ზღვის­პი­რე­თის მი­მარ­თუ­ლე­ბით მი­ე­მარ­თე­ბა, მე­ო­რე - სამ­ცხე-ჯა­ვა­ხეთ­ში და მე­სა­მე - ახ­ლომ­დე­ბა­რე სო­ფელ ბა­კოს­თან. ბა­კოს გა­დავ­ლით და უღელ­ტე­ხი­ლით ის ის­ტო­რი­უ­ლი შავ­შე­თის პრო­ვინ­ცი­ა­ში ჩა­დის. ასე რომ, ხი­ხა­ნის მთა­ვა­რი ფუნ­ქცია იყო, იქ გა­მა­ვა­ლი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი სა­ვაჭ­რო-სატ­რან­ზი­ტო გზე­ბის კონ­ტრო­ლი. მა­ღალმთი­ა­ნი აჭა­რის ბოლო სო­ფე­ლი ბა­კი­ბა­კოა. ბაკი სა­ქონ­ლის სად­გომს ნიშ­ნავს, ანუ სა­ქა­რავ­ნო ად­გი­ლი იყო და იქ გარ­კვე­უ­ლი პე­რი­ო­დი ქა­რა­ვა­ნი ჩერ­დე­ბო­და. სო­ფელ­მაც სა­ხელ­წო­დე­ბა ბა­კი­ბა­კო აქე­დან მი­ი­ღო...

ასევე დაგაინტერესებთ

09:04 / 04-08-2024

ოქროს განძი და უძველესი ჭრაქი - ადგილი, სადაც რომაელი ოჯახები ცხოვრობდნენ: რა აღმოაჩინეს არქეოლოგებმა გონიოში და რის შესახებ მეტყველებს უძველესი არტეფაქტები

რაც შე­ე­ხე­ბა თა­ვად ხი­ხანს, ის არის არა მარ­ტო ციხე, მთე­ლი ინფრას­ტრუქ­ტუ­რაა, რო­მე­ლიც მსხვილ ფე­ო­დალს სჭირ­დე­ბა. არის სა­სახ­ლე - აბუ­სე­რი­ძე­თა ცნო­ბილ საგ­ვა­რე­უ­ლოს მო­სას­ვე­ნე­ბე­ლი რე­ზი­დენ­ცია. სხვა­თა შო­რის, ცუ­დად არის შე­მო­ნა­ხუ­ლი. ამის გარ­და სა­ქარ­თვე­ლოს არ­ქე­ო­ლო­გი­ა­ში, სა­სახ­ლის მხო­ლოდ ორი შემ­თხვე­ვა ვი­ცით, რო­მე­ლიც მეტ-ნაკ­ლე­ბად შე­მორ­ჩა - ერთი - გე­გუ­თის სა­სახ­ლე, გი­ორ­გი III-ისა და თა­მა­რის­დრო­ინ­დე­ლი, მე­ო­რე აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­შია.

გარ­და ამი­სა, ხი­ხა­ნის ცი­ხის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე გვაქვს ფურ­ნე, ად­გი­ლი, სა­დაც პუ­რე­უ­ლი ცხვე­ბო­და. არის კოშ­კე­ბი, კა­რის ეკ­ლე­სია (წმინ­და გი­ორ­გი სა­ხე­ლო­ბის), 2 მა­რა­ნი. ერთი მა­რა­ნი 28 ქვევ­რის­გან შედ­გე­ბო­და და მე­ო­რე - 43-ის­გან. ხი­ხა­ნის ციხე ზღვის დო­ნი­დან და­ახ­ლო­ე­ბით, 2235 მეტრზე მდე­ბა­რე­ობს.

- მი­უდ­გომ­ლო­ბის გამო ალ­ბათ მისი შეს­წავ­ლა წლე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში ბევრ სირ­თუ­ლეს­თან იყო და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი.

- მისი არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი შეს­წავ­ლა მხო­ლოდ 2013 წლი­დან და­ი­წყო, რო­დე­საც აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის სა­ა­გენ­ტოს და­ფი­ნან­სე­ბით იქ მო­ე­წყო ინფრას­ტრუქ­ტუ­რა - დრო­ე­ბი­თი კო­ტე­ჯი, სა­დაც არ­ქე­ო­ლო­გე­ბი ვრჩე­ბო­დით. მი­ხა­რია, რომ მეც ვი­ყა­ვი იმ არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ექ­სპე­დი­ცი­ე­ბის წევ­რი, რო­მე­ლიც 2013 წლი­დან 2016 წლამ­დე მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. ექ­სპე­დი­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლი გახ­ლდათ ჩვე­ნი თბი­ლი­სე­ლი კო­ლე­გა და­ვით მინ­დო­რაშ­ვი­ლი. არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ექ­სპე­დი­ცი­აც აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის სა­ა­გენ­ტოს და­ფი­ნან­სე­ბით ჩა­ტარ­და. დღეს რაც იქ გვაქვს და არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რად ვხე­დავთ, სწო­რედ მა­შინ მოხ­და მისი შეს­წავ­ლა.

- რა იქნა აღ­მო­ჩე­ნი­ლი?

- XI-XII სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის ამ მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ციხე-სი­მაგ­რეს, თა­ვი­სი ფუნ­ქცია გვი­ან შუ­ა­სა­უ­კუ­ნე­ებ­შიც კი არ და­უ­კარ­გავს, მნიშ­ვნე­ლო­ვან ცი­ხე­სი­მაგ­რეს წარ­მო­ად­გენ­და და არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რად ეს მა­სა­ლებ­მაც და­ა­დას­ტუ­რა... ვგუ­ლის­ხმობ იმას, რომ გვი­ან შუა სა­უ­კუ­ნე­ებ­ში მთლი­ა­ნად ზემო მთი­ან აჭა­რას, ხიმ­ში­აშ­ვილ­თა ცნო­ბი­ლი საგ­ვა­რე­უ­ლო მარ­თავ­და. გან­სა­კუთ­რე­ბით კი ცნო­ბი­ლია სე­ლიმ ხიმ­ში­აშ­ვი­ლის მოღ­ვა­წე­ო­ბა XIX სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყის­ში. ერთი პე­რი­ო­დი სე­ლი­მი ახალ­ცი­ხის სა­ფა­შო­საც გა­ნა­გებ­და (იმ დროს რუ­სეთ-თურ­ქე­თის ომი მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და). ის რუ­სეთ­თან ერ­თად ცდი­ლობ­და, სამ­ხრეთ-და­სავ­ლე­თი სა­ქარ­თვე­ლო ოს­მალ­თა კლან­ჭე­ბის­გან გა­მო­ეხ­სნა და დედა-სამ­შობ­ლო სა­ქარ­თვე­ლოს დაბ­რუ­ნე­ბო­და. ამ მოვ­ლე­ნებ­თან და­კავ­ში­რე­ბით სე­ლი­მი და­მა­ცხდა. 1815 წელს ბაბა ფეხ­ლე­ვან ფაშა მის და­სას­ჯე­ლად თა­ვი­სი ჯა­რის­კა­ცე­ბით ზემო მთი­ან აჭა­რა­ში გა­მო­ე­მარ­თა და ხი­ხა­ნის ცი­ხე­ში გა­მაგრდა.

- ეს რა კავ­შირ­შია არ­ქე­ო­ლო­გი­ურ მა­სა­ლებ­თან?

- წე­რი­ლო­ბით წყა­რო­ე­ბი­დან ვი­ცით, რომ დიდი მცდე­ლო­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, ბაბა ფეხ­ლე­ვან ფა­შამ ხი­ხა­ნის ცი­ხის აღე­ბა ვერ მო­ა­ხერ­ხა. სე­ლი­მი ზე­მო­დან ხე­დავ­და, ფაშა რო­გორ აოხ­რებ­და ის მიმ­დე­ბა­რე სოფ­ლებს. ამი­ტომ გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბა მი­უ­ღია, მტერს და­ნე­ბე­ბო­და. სა­ნაც­ვლოდ კი ისი­ნი მა­ღალმთი­ა­ნი სოფ­ლე­ბის აოხ­რე­ბას შე­წყვეტ­დნენ...

გა­თხრე­ბი­სას ვნა­ხეთ, რომ ხი­ხა­ნის ცი­ხის მიმ­დე­ბა­რე ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ისეთ ად­გი­ლებ­ში, სა­დაც ფრი­ა­ლო კლდე ნაკ­ლე­ბად არის და შე­და­რე­ბით და­უც­ვე­ლი ად­გი­ლია, სე­ლი­მის დროს იქ პა­ტა­რა დრო­ე­ბი­თი სად­გო­მე­ბი აუ­გი­ათ. რო­გორც ჩანს, ტე­რი­ტო­რია გა­უ­მაგ­რე­ბი­ათ, რომ მეტ­რი ხი­ხან­ზე არ ასუ­ლი­ყო. 2013-დან 2016 წლამ­დე ასე­თი და­ახ­ლო­ე­ბით 8 ნა­გე­ბო­ბა იქნა შეს­წავ­ლი­ლი.

გარ­და ამი­სა, ეკ­ლე­სი­ის გვერ­დით არის მრგვალ­კოშ­კი­ა­ნი ნა­გე­ბო­ბა, სა­დაც 66 ზარ­ბაზ­ნის ჭურ­ვი აღ­მოჩ­ნდა, რომ­ლის გას­რო­ლაც ვერ მო­უ­ხერ­ხე­ბი­ათ, თუ ვერ მო­უს­წრი­ათ. სა­ყო­ფა­ცხოვ­რე­ბო ყო­ველ­დღი­ურ კე­რა­მი­კა­ზე აღარ ვსა­უბ­რობთ... ხი­ხა­ნის ციხე თა­ვი­სი მდე­ბა­რე­ო­ბით, მი­უ­ვა­ლო­ბით აქ­ტუ­ა­ლო­ბას XIX სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყი­სამ­დე არ კარ­გავ­და და ხიმ­ში­აშ­ვილ­თა დრო­საც მნიშ­ვნე­ლო­ვან რე­ზი­დენ­ცი­ას წარ­მო­ად­გენ­და.

- თა­ვად სე­ლი­მი ოს­მა­ლებ­მა სიკ­ვდი­ლით და­სა­ჯეს, ხომ?

- კი და ბა­კი­ბა­კო­ში არის ად­გი­ლი, სა­დაც მას თავი მოჰ­კვე­თეს... აჭა­რა­ში ყო­ველ­წლი­უ­რად, 3 ივ­ნისს იმარ­თე­ბა სე­ლი­მო­ბა. ეს იმის­თვის, რომ წარ­მო­ჩინ­დეს სე­ლი­მის ღვაწ­ლი, როლი აჭა­რი­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ა­ში. რო­დე­საც ზა­ქა­რია ჭი­ჭი­ნა­ძემ XIX სა­უ­კუ­ნე­ში ზემო აჭ­რა­ში იმოგ­ზა­უ­რა, ასე­თი ჩა­ნა­წე­რი გა­უ­კე­თე­ბია. ეს კი ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­სახ­ლე­ო­ბის­გან მო­უს­მე­ნია. რო­დე­საც სე­ლიმს თავს ჭრიდ­ნენ, ის­ტო­რი­უ­ლი სი­ტყვე­ბი უთ­ქვამს - “მე მჭრით თავს, მაგ­რამ გაფრ­თხი­ლებთ, გურ­ჯის­ტა­ნი ოს­მა­ლოს სა­მუ­და­მოდ არ შერ­ჩე­ბა და მე ამ ხსოვ­ნას ჩემს შვი­ლებს სა­მუ­და­მოდ და­ვუ­ტო­ვებ“. მარ­თლაც, მისი შვი­ლიშ­ვი­ლის შე­რიხ ხიმ­ში­აშ­ვი­ლის დროს 1877-1878 წლე­ბის რუ­სეთ-თურ­ქე­თის ომის დროს ის­ტო­რი­უ­ლი სა­ქარ­თვე­ლო, არა მარ­ტო აჭა­რა, მთლი­ა­ნად სამ­ხრეთ-და­სავ­ლე­თი კვლავ და­უბ­რუნ­და დე­და­სამ­შობ­ლო სა­ქარ­თვე­ლოს. სე­ლი­მის ოც­ნე­ბა ახდა.

- ხი­ხა­ნის ცი­ხეს აჭა­რის ოლიმ­პო მეც­ნი­ერ­მა ალ­ბათ იმის გამო უწო­და, რომ კლდის წვერ­ზე, მი­უ­ვალ, ცი­ცა­ბო ად­გი­ლა­საა, ხომ?

- ამი­რან კა­ხი­ძემ - ჩვენ­მა უფ­როს­მა მას­წავ­ლე­ბელ­მა მას ოლიმ­პო შე­არ­ქვა. ჩვენც ასე მო­ვიხ­სე­ნი­ებთ მისი გა­მორ­ჩე­უ­ლი სტრა­ტე­გი­უ­ლი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბის გამო.

ეს ად­გი­ლი მარ­თლაც გა­მო­ირ­ჩე­ვა თა­ვი­სი მი­უ­ვა­ლო­ბით, რო­გორც ვთქვით, ზღვის დო­ნი­დან 2235 მეტრზე მდე­ბა­რე­ობს. თუმ­ცა თედო სა­ხო­კია თა­ვის სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ში წერს, რომ 2650 მეტრ სი­მაღ­ლე­ზე­აო. ირ­გვლივ კლდო­ვა­ნი რე­ლი­ე­ფია, ფარ­თო­ბი ნაკ­ლე­ბად მო­ვა­კე­ბუ­ლია. სი­გა­ნე სულ 15-დან 30 მეტ­რამ­დე მერ­ყე­ობს... გარ­შე­მო კლდო­ვა­ნი ქა­რა­ფე­ბია.

ბი­ლი­კი, რომ­ლი­თაც იქ ავ­დი­ვართ, 2003 წელს გა­კეთ­და და მხო­ლოდ ამის შემ­დეგ მო­ხერ­ხდა ხი­ხან­ზე ას­ვლა. გარ­და ამი­სა, ხირ­ხა­თის მთის ბიო-მორ­ფო­ლო­გი­უ­რი მდგო­მა­რე­ო­ბა მძი­მეა. იშ­ლე­ბა, ქვა-ღორ­ღი ჩა­მო­დის, ამი­ტომ მე­ო­თხე კოშ­კი, სა­დაც აღ­მო­სავ­ლე­თის მხა­რეა, ცოტა სა­ვა­ლა­ლო მდგო­მა­რე­ო­ბა­შია. კლდო­ვან­მა მა­სამ კოშკს ძირი გა­მო­უ­თხა­რა. ბუ­ნებ­რი­ვია ეს ერო­ზი­უ­ლი ქა­ნე­ბი ცი­ხეს აზი­ა­ნებს. თუმ­ცა ვი­საც მოგ­ზა­უ­რო­ბა უყ­ვარს, მათ ვე­ტყვი, რომ იქ ას­ვლა არც ისე­თი რთუ­ლია. ბოლო დროს აჭა­რის კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის სა­ა­გენ­ტოს და­ფი­ნან­სე­ბით ბი­ლი­კე­ბი გა­კეთ­და. იქ მი­სას­ვლე­ლი გზე­ბიც მო­წეს­რიგ­და, მან­ქა­ნის ას­ფალ­ტი­ა­ნი გზით ცი­ხის ძი­რამ­დეც შე­გიძ­ლი­ათ მიხ­ვი­დეთ. ად­გი­ლებ­ში შექ­მნი­ლია მო­საც­დე­ლე­ბი და და­სას­ვე­ნე­ბე­ლი ად­გი­ლე­ბიც.

- ძეგლს აღ­დგე­ნი­თი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი ჩა­უ­ტა­და?

- რა­საკ­ვირ­ვე­ლია, არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი სა­მუ­შაო და შემ­დგომ­ში კონ­სერ­ვა­ცია-რეს­ტავ­რა­ცია ერ­თმა­ნეთ­თან კავ­შირ­შია. არ­ქე­ო­ლო­გე­ბი ძეგლს ისე არ ვსწავ­ლობთ, მას გა­მაგ­რე­ბი­თი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი რომ არ მოჰ­ყვეს. ძეგლი უნდა გა­მაგრდეს, ისე მის გა­თხრას აზრი არ აქვს, რად­გან ბუ­ნებ­რი­ვი პრო­ცე­სე­ბი შემ­დეგ მას აზი­ა­ნებს.

პირ­ველ-მე­ო­რე კოშ­კი, სუ­რა­თებ­ზეც ჩანს, რო­გო­რიც იყო წე­რი­ლო­ბით წყა­რო­ებ­ში, რა აღ­ნა­გო­ბაც უნდა ჰქო­ნო­და, მას­თან მაქ­სი­მა­ლუ­რად მი­ახ­ლო­ე­ბუ­ლია, მე­სა­მე კოშ­კის აღ­დგე­ნი­თი სა­მუ­შა­ო­ე­ბიც მიმ­დი­ნა­რე­ობს, მე­ო­თხეს სამ­წუ­ხა­როდ, რო­გორც გი­თხა­რით, უკვე ძირი გა­მოც­ლი­ლი აქვს და ცოტა სა­ხი­ფა­თოც არის მას­ზე მუ­შა­ო­ბა, თუმ­ცა გა­მაგ­რე­ბი­თი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი ჩა­უ­ტარ­დე­ბა. გა­მაგრდა და და­კონ­სერვდა სა­სახ­ლის კედ­ლე­ბი, ასე­ვე ეკ­ლე­სია, ფურ­ნე და მიმ­დე­ბა­რე სხვა ნა­გე­ბო­ბე­ბი ნელ-ნელა კეთ­დე­ბა... კონ­სერ­ვა­ცია და რეს­ტავ­რა­ცია ბუ­ნებ­რი­ვია, მა­შინ ტარ­დე­ბა, რო­დე­საც არ­ქე­ო­ლო­გე­ბი სა­მუ­შა­ო­ებს ვამ­თავ­რებთ.

- რო­გორც ცნო­ბი­ლია, ხი­ხა­ნის ცი­ხეს თა­მა­რის ცი­ხე­საც უწო­დე­ბენ და ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­სახ­ლე­ო­ბა ამას­თან და­კავ­ში­რე­ბით არა­ერთ ლე­გენ­დას ჰყვე­ბა...

- თა­მა­რის სა­ხელს სა­ქარ­თვე­ლო­ში ბევ­რი რამ მი­ე­წე­რე­ბა. ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­სახ­ლე­ო­ბა ხი­ხა­ნის ცი­ხე­საც უწო­დებს თა­მა­რის ცი­ხეს, თუმ­ცა ის თა­მა­რამ­დე გა­ცი­ლე­ბით ად­რეა აგე­ბუ­ლი, XI სა­უ­კუ­ნის ძეგლია. მი­უ­ხე­და­ვად ამი­სა, ლე­გენ­დე­ბი თა­მარ­თან და­კავ­ში­რე­ბით ხი­ხა­ნის ცი­ხე­საც შე­მორ­ჩა. ერთ-ერთი ლე­გენ­დის თა­ნახ­მად, ხი­ხა­ნის ცი­ხი­დან სა­გან­გე­ბო გვი­რა­ბით თა­მა­რი სა­ლო­ცა­ვად სხალ­თის ეკ­ლე­სი­ა­ში მი­დი­ო­და და იმა­ვე გზით უკან ბრუნ­დე­ბო­და. გვაქვს ასე­თი ვერ­სი­აც, რომ თა­მა­რი არა სხალ­თის ეკ­ლე­სი­ა­ში, არა­მედ სამ­ცხე­ში, ზარზმა­ში გად­მო­დი­ო­და და შემ­დგომ ისევ ამ სა­ი­დუმ­ლო გვი­რა­ბით, ხი­ხა­ნის ცი­ხე­ში ბრუნ­დე­ბო­და. ბუ­ნებ­რი­ვია ეს არის ლე­გენ­და და ცოტა ანაქ­რო­ნიზმსაც შე­ი­ცავს. თა­მა­რის მოღ­ვა­წე­ო­ბი­სას სხალ­თის ეკ­ლე­სია არ არ­სე­ბობ­და, მოგ­ვი­ა­ნე­ბით აიგო, მაგ­რამ ლე­გენ­და მა­ინც გვაქვს.

ხი­ხა­ნის ცი­ხეს­თან არის სო­ფე­ლი თხილ­ვა­ნა, სა­დაც არის ან­ტი­კუ­რი პე­რი­ო­დის სა­კულ­ტო ქვა, საკ­მა­ოდ დიდი ზო­მის, რო­მელ­საც თხილ­ვა­ნის მე­ნ­ჰი­რი ჰქვია (წარ­მარ­თო­ბის­დრო­ინ­დე­ლი სა­ლო­ცა­ვი ქვაა). რო­დე­საც თურ­მე თა­მა­რი ხი­ხა­ნის ცი­ხე­ზე იმ­ყო­ფე­ბო­და და ხელ­ქვე­ი­თებს გა­უბ­რა­ზე­ბი­ათ და მე­ნ­ჰი­რი იქი­დან გად­მო­უს­რო­ლია და იქ ჩარ­ჭო­ბი­ლა, სა­დაც დღე­საა აღ­მარ­თუ­ლი. ბუ­ნებ­რი­ვია ამ­ხე­ლა ქვის გად­მოს­რო­ლა ვერ მო­ხერ­ხდე­ბო­და, მაგ­რამ ამ ლე­გენ­დებს დღე­საც გა­ი­გო­ნებთ ად­გი­ლობ­რივ მო­სახ­ლე­ო­ბა­ში.

- ლე­გენ­დე­ბი სა­ნა­ხევ­როდ სი­მარ­თლე­საც შე­ი­ცავს და რაკი სა­ი­დუმ­ლო გვი­რა­ბე­ბი ვახ­სე­ნეთ, მაგ მი­მარ­თუ­ლე­ბი­თაც ხომ არ ვე­ძე­ბოთ თა­მარ მე­ფის საფ­ლა­ვი?

- არა, ჯო­ბია ასე დარ­ჩეს, რო­გორც არის, რად­გან ეს არ­ქე­ო­ლო­გე­ბის­თვის მთა­ვა­რი ინ­ტრი­გაა. რო­დე­საც ვმუ­შა­ობთ, ეს შე­კი­თხვე­ბი - რას ეძებთ - თა­მარ მე­ფის საფ­ლავს ეძებთ? რო­დის იპო­ვით? სა­ნამ ინ­ტრი­გა არ­სე­ბობს მოდი, სა­ი­დუმ­ლოდ დარ­ჩეს თა­მა­რის საფ­ლა­ვი.

იხი­ლეთ ასე­ვე:

• "აქ არის ყუ­რძნის მტე­ვა­ნი, რტო­ე­ბი, ეს არ არის გე­ო­მეტ­რი­უ­ლი მო­ზა­ი­კა" - რას ამ­ბო­ბენ არ­ქე­ო­ლო­გე­ბი პეტ­რას ცი­ხე­ში ნა­პოვნ არ­ტე­ფაქ­ტებ­ზე და რის შე­სა­ხებ მი­ა­ნიშ­ნებს უნი­კა­ლუ­რი აღ­მო­ჩე­ნა