ოქროს განძი და უძველესი ჭრაქი - ადგილი, სადაც რომაელი ოჯახები ცხოვრობდნენ: რა აღმოაჩინეს არქეოლოგებმა გონიოში და რის შესახებ მეტყველებს უძველესი არტეფაქტები
გონიოს ციხესიმაგრე აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის უნიკალური ძეგლია. იქ ყოველწლიურად მუდმივმოქმედი არქეოლოგიური ექსპედიცია მუშაობს, რომელიც ყოველთვის საინტერესო აღმოჩენებს აკეთებს.
- თორნიკე მამისეიშვილი, აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს მეცნიერ თანამშრომელია და არქეოლოგიის მიმართულებით ბათუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოქტორანტი. ამჯერად სწორედ ის მოგვაწვდის გონიოს ციხის შესახებ საინტერესო ამბებს.
თორნიკემ ეს პროფესია უზომო ცნობისმოყვარეობის გამო გადაწყვიტა - "არქეოლოგია ხომ ცნობისმოყვარეობაა წარსულის შესახებ. ბავშვობაში, როცა მშობლებს დასასვენებლად დავყავდი და ციხე-სიმაგრეებს მივადგებოდით ხოლმე, სულ მაინტერესებდა, ვისი აშენებული იყო, რა ბრძოლა მოხდა იქ. მეტის გასაგებად და შესაცნობად კლდეებზე დავღოღავდი. მერე ამას ბოლომდე მივყევი და მივყევი,“ - გვეუბნება თორნიკე მამისეიშვილი და თავის პირველ არქეოლოგიურ ექსპედიციას ასე იხსენებს:
- "როდესაც მუშაობა დავიწყე აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოში, აწგანსვენებულმა შოთა მამულაძემ გონიოში, ველზე გამიშვა და საკმაოდ დიდი პასუხისმგებლობები დამაკისრა. რადგან ჩემი ინტერესის სფერო რომაული პერიოდია, სწორედ იქ მოვხვდი, სადაც უნდა მოვხვედრილიყავი...
პირველი ნივთები, რომელსაც შევეხე, რომაელი ჯარისკაცების იყო, რაც ამაღელვებელი აღმოჩნდა, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი მანამდე მუზეუმშიც მქონდა ნანახი. არტეფაქტებს მაშინ მივაკვლიე და მათგან 10 ძალიან საინტერესო ნივთი, დღეს უკვე მუზეუმში დევს. საოცარი ემოცია იყო ბეჭედი რომ აღმოვაჩინეთ, რომელზეც ადამიანი და ვირი გახლდათ გამოსახული. შემდეგ გაირკვა, რომ ის რომაული სამყაროდან ცნობილი სცენა იყო. ბეჭედი კი სამხედრო დაწინაურებული პირის საკუთრება უნდა ყოფილიყო, ცენტურიონის, ანუ 100-მეთაურის. ამას მოჰყვა მონეტები, სიმპულუმი, ანუ ჩამჩა, რომელიც გარკვეულ რიტუალში გამოიყენებოდა...
- და მათი ნახვა დღეს გონიოს მუზეუმში მისულ ნებისმიერ მსურველს შეუძლია... აღნიშნულ მუზეუმში ჩემთვის ერთ-ერთი საინტერესო ნივთი ქალის ყელსაბამი აღმოჩნდა, რომელსაც საოცარი მძივები აქვს...
- მძივი აღმოაჩინეს სოფელ მახოში, გონიოს თავზვე. ადგილობრივმა მოსახლეობამ შემთხვევით, მიწათმოქმედების დროს ბაღში მიაგნო. იქ რამდენიმე სამარხიც აღმოჩნდა, სადაც საინტერესო ნივთები იყო. მათ შორისაა ჩემთვის საყვარელი მინის ჭიქა, რომელიც სრულიად დაცულია და ისიც მუზეუმშია განთავსებული.
ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ჯარისკაცები, რომლებიც სამხედრო სამსახურს დაამთავრებდნენ (სამსახური 15-20 წელი გრძელდებოდა და იმ პერიოდში დაოჯახების უფლება არ ჰქონდათ), მათ სახელმწიფო ფულს აძლევდა, რის შემდეგაც უკვე ცოლის მოყვანა შეეძლოთ. ისინიც ქმნიდნენ ოჯახს და ციხესიმაგრის ახლოს სახლდებოდნენ. სწორედ ამიტომ, მახოშია მათი კვალი მიკვლეული. ალბათ, ის სამკაულიც ერთ-ერთი ყოფილი ჯარისკაცის მეუღლეს ეკუთვნოდა.
იქვე მონეტებიც იპოვეს, რომელიც II-III საუკუნით თარიღდება.
- ამრიგად იმ პერიოდში, იმ ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ რომაული ოჯახები და ზოგადად, გონიოს ციხეც მაგ დროინდელია. გასულ საუკუნეში გონიოს ციხის მიმდებარედ ოქროს განძიც იქნა აღმოჩენილი...
- კი, სადღაც 80-იან წლებში ტრაქტორმა გზის გაყვანის დროს ოქროს განძის იპოვა და მისი ნაწილიც მუზეუმში ინახება. საერთოდ, იმ პერიოდში ხდებოდა ასეთი შემთხვევითი აღმოჩენები. უფრო საფუძვლიანი კვლევა კი, 1995 წლიდან დაიწყო და დღემდე მიმდინარეობს. ყოველწლიური არქეოლოგიური ექსპედიციები, სადაც ქართველებთან ერთად უცხოელი კოლეგებიც არიან ჩართული. სხვადასხვა დროს იყვნენ გერმანელები, იტალიელები. დღეს პოლონელები მუშაობენ. მოკლედ, 21-ე საუკუნეში ამ ყველაფერს სერიოზული სახე მიეცა და კვლევა-ძიება ფართომასშტაბიანი გახდა.
- მუზეუმში საგანგებო ადგილას არის განთავსებული უნიკალური ექსპონატი - ჭრაქი. გვიამბეთ ამ ნივთის შესახებ.
- ჩემი აღმოჩენილია. მისი სახით, შარშან მართლა საინტერესო არტეფაქტს მივაგენი. მიწიდან საკუთარი ხელით ამოვიღე - 10 კაცი ვმუშაობდით. ფენა-ფენა მივდივართ ხოლმე, 20-20 სანტიმეტრს ვიღებთ, რომ არაფერი დაგვერღვეს და თითოეული ფენა ბოლომდე იქნას შესწავლილი. ვინმეს წერაქვი არასწორად რომ დაერტყა, შეიძლებოდა, საერთოდ აღნიშნული ჭრაქი დაფშვნილიყო. ამიტომ, დიდი სიფრთხილეა საჭირო. გაგვიმართლა, რომ აღმოვაჩინეთ და მიწიდან ასე უვნებლად ამოვიღეთ.
საერთოდ ბრინჯაო მწვანე ფერს იძენს, მარტივად შესამჩნევია, ამის გამო მისი მწვანე შეფერილობაც მაშინვე შევნიშნე და საბოლოოდ, ხელში ჭრაქი შემრჩა... საინტერესო ის არის, რომ სადაც ვმუშაობდით, იქ აბანო აღმოჩნდა, რაც იქ პირველი აბანო არ არის, მაგრამ ეს იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ რამდენიმე განყოფილება აქვს. მაგ ადგილას სულ აბანოსთვის დამახასიათებელი არტეფაქტები ამოდიოდა.
- მაგალითად?
- სამშენებლო კერამიკა, აგური, კრამიტი, მინის ჭურჭელი. იმ დროსთვის აბანოში ზეითუნის ზეთი გამოიყენებოდა, როგორც დღეს ჩვენ საპონს და შამპუნს ვიყენებთ. ზეითუნის ზეთს რადგან უნიკალური სამკურნალო თვისებები აქვს, მას ტანზე ისვამდნენ და სტრიგილით, სპეციალური არაბასრი სამართლებლით იშორებდნენ... იქ კიდევ არაერთი ჭრაქი აღმოჩნდა. მაგრამ იმ ჭრაქმა, რაზეც უკვე ვისაუბრეთ, ყველა რეკორდი მოხსნა. როცა ასეთი არტეფაქტი აღმოჩნდებოდა ხოლმე, ბატონი ამირანი იტყოდა, რომ ექსპედიცია დამთავრებულია.
შემდეგ მწვანე შეფერილობის ბრინჯაოს ჭრაქის შესახებ კვლევა-ძიება რომ დავიწყეთ, მისი ბევრი ანალოგი ვნახეთ. ყველაზე მიმსგავსებული ლონდონის, სტამბოლის მუზეუმებშია (მსგავსი ტიპი ნუბიელის სახელწოდებით განისაზღვრება. ნუბიელები ეგვიპტის ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ). ჭრაქს აქვს აფრიკელის თავის გამოსახულება. იმ ვარცხნილობის გამო, რაც აღმოჩენილ ნივთზე ნათლად ჩანს, აფრიკელებისთვის იყო დამახასიათებელი. ამიტომ მას აფრიკელის თავის გამოსახულებას უწოდებენ.
- ეს ჭრაქი ვისი შეიძლება ყოფილიყო?
- ჩვეულებრივი ჯარისკაცის კუთვნილება შეუძლებელია ყოფილიყო, რადგან ფუფუნების ნივთია. სავარაუდოდ, ცენტურიონისაა, 100-მეთაურის, ანუ წარჩინებული სამხედრო პირის. სავარაუდოდ, II-III საუკუნეების უნდა იყოს. იმიტომ, რომ იქ აღმოჩენილი ყველა ნივთი ძირითადად იმ პერიოდს ეკუთვნის. აბანოს ტერიტორიაზე ნაპოვნია ასევე აგურები, რომელსაც აქვს დამღა. რომაელ ლეგიონერებს ასეთი თვისება ჰქონდათ, აგურს ყალიბში რომ ჩამოასხამდნენ, საკუთარ დამღას უკეთებდნენ, რომ შემდგომ იმ შენებლის წარწერა ჰქონოდა. ეს შენობა, ჩვენ მიერ აღმოჩენილი აგურებით დგინდება, რომ III საგიტარიუსის (მშვილდოსანი) კოჰორტისაა.
- შემდგომ ინფორმაცია რომ მოიძიეთ, რა გაირკვა?
- ის მშვილდოსნები სირიული წარმომავლობის იყვნენ, რომლებიც კაპადოკიაში მსახურობდნენ. ერთი პერიოდი გონიოშიც მოუწიათ დაბანაკება. ჩემი აზრით, პართიასთან ომის დროს უნდა მომხდარიყო ეს ყველაფერი. ამიტომ, შეგვიძლია აღნიშნული ჭრაქი დავასახელოთ, როგორც მათ მიერ იქ მოტანილი ნივთი.
- გონიოს ციხე-სიმაგრე რატომ უნდა ნახოს ადამიანმა და რატომ არის ის აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაში საპატიო ადგილზე?
- რომი იმ დროისთვის უდიდესი ცივილიზაციის ადგილი იყო, რომლის ნაწილი ყველას სურდა, რომ ყოფილიყო. ჩვენ გვერგო იმის პატივი, ისინი აქ მოსულიყვნენ, რაც მთავარი, ბრძოლით არ მოსულან. ჩვენ მათთან კარგი ურთიერთობა გვქონდა. ამასთან, შორის ჩვენი ჯარისკაცები რომაელებთან მსახურობდნენ, რაც პატივად ითვლებოდა.
გონიოს ციხის ზემოთ, მთებისკენ რომ მივდივართ, 2 კილომეტრში მიმზიდველი ქვა ჩანდა, რომელსაც ოთხკუთხედად ამოჭრილი ფოსო ჰქონდა, რამაც ჩვენი ყურადღება მიიქცია. იქ 2-კვირიანი გათხრები ჩატარდა. ქართველი და პოლონელი კოლეგები მუშაობდნენ და მარანი აღმოჩნდა... იქვე იყო აუზი, სადაც ჩაწურული წვენი ჩადიოდა, იყო სასმისები, ჭრაქები, რომ სივრცე გაენათებინათ. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ადგილობრივებს საშუალება მიეცათ, რომაული კულტურა გაეზიარებინათ, მათი ნაწილი გამხდარიყვნენ. რომაელებთან ვაჭრობა ეწარმოებინათ, ასევე საკუთარი ბიზნესი გაეფართოებინათ. მათთვისაც ის ყველაფერი დიდი სარგებელი ყოფილიყო. ჯარისკაცები, რომლებიც ციხესიმაგრეში მსახურობდნენ, თავისუფალ დროს გარეთ გამოდიოდნენ, ადგილობრივებთან თანამშრომლობდნენ, მეგობრობდნენ. ამ ურთიერთობამ ბევრი რამ გვასწავლა და მათ ნაწილად გვაქცია.
ამის გარდა მნიშვნელოვანია, რომ გონიოს ციხე ერთადერთი კარგ მდგომარეობაში შემონახული რომაული ციხესიმაგრეა, რომელიც საქართველოში არსებობს და ჯერ კიდევ მყარად დგას, ის I საუკუნეში აშენდა.
- გონიოს ციხის მიმდებარედ ერთ-ერთ პირველ დასახლებაზე რას გვეტყვით?
- იმ ადგილზე, სადაც რომაელები მოვიდნენ, მანამდე ჩვენი წინაპრები - კოლხები ცხოვრობდნენ. ამის შესახებ ინფორმაცია არაერთი ბერძნული წყაროდან გვაქვს. მაგალითად, ქსენოფონტეს "ანაბასისში“ აღწერს, რომ იქ კოლხი ტომები ცხოვრობდნენ. თვითონ ციხესიმაგრეს რაც შეეხება, არსებობს ასეთი ვარაუდი, რომ ის ტერიტორიაც პონტოს სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა. შესაძლებელია, იმათ ჰქონოდათ აქ ციხესიმაგრე, რომელიც შემდეგ რომაელებმა ჩაიგდეს ხელში. თავად მათ აშენებულ ციხესიმაგრეს რაც შეეხება, ვიცით, რომ პირველი საუკუნის 70-იან წლებში აქ უკვე ციხესიმაგრე იდგა. ამას არაერთი წყარო ადასტურებს. პირველი საუკუნის იმპერატორ ნერონის სახელთან რომაა გონიოს ციხე დაკავშირებული, ამის დამადასტურებელი მონეტაა გონიოს ციხის შიდა ტერიტორიაზე აღმოჩენილი.
- მატათა მოციქულის საფლავია გონიოს ციხის ტერიტორიაზე... ეს რეალური საფლავია?
- სიმბოლური საფლავია, არადა, ბევრს ჰგონია, რომ ის ციხის ტერიტორიაზეა დასაფლავებული. ასე ვერ იქნებოდა. ციხესიმაგრეში რომაული არმიის სულ წარჩინებული გენერალი რომ მომკვდარიყო, იმასაც კი არ დაკრძალავდნენ, მათ კარგად იცოდნენ სამარხების მნიშვნელობაც - შესაძლოა, ის რაღაც დაავადების გავრცელების საწინდარი ყოფილიყო. ამიტომ საფლავებიც კი საკმაოდ მოშორებით ჰქონდათ.
მერე მატათას დაკრძალვის ადგილზე რამდენიმე ქვეყანა გამოთქვამს პრეტენზიას, - ჩვენთან არის დაკრძალულიო. ერთ-ერთ წყაროში აფსაროსიც სახელდება, თუმცა არ სახელდება, რომ გონიოს ციხეშია. რადგან წყაროებში ნახსენები იყო აფსაროსი, გონიოს ციხესიმაგრე მიჩნეული იქნა სიმბოლურ საფლავად.
რაც შეეხება ქვას, სადაც არის მცირე სამლოცველო აგებული, საკმაოდ ახალია, დაახლოებით 15 წლის მოტანილია ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ, რომლებმაც ყანაში მუშაობის დროს აღმოაჩინეს. დღეს ქვა სადაც დევს, იქ საფლავი კიდევ ერთი მიზეზით ვერ იქნებოდა, იმ ადგილას აღმოჩენილია აბდესი, ადგილი, სადაც მუსლიმები მეჩეთში შესვლის წინ ფეხს იბანდნენ...
მატათა ერთ-ერთი ვერსიით, დაკრძალულია გონიოს ტერიტორიაზე, თუმცა არა ციხის ტერიტორიაზე... ასე რომ, გონიოს ციხეში მოსულ სტუმარს ძალლიან საინტერესო ფაქტების ნახვა და ამბების მოსმენა მოუწევს.