ტერმინი, რომელიც, თურმე, ცხენების დოღს უკავშირდება და ჩვენში ასეთი პოპულარული გახდა - რა არის ვეტინგი და რატომ უფრთხიან ქართველი მოსამართლეები მას?

მას მერე, რაც საქართველომ ევროკავშირის კანდიდატი ქვეყნის სტატუსი მიიღო, ევროკომისიამ ახალი 9 რეკომენდაცია მოგვცა, რომელთაგან ერთ-ერთი კვლავ სასამართლო სისტემას უკავშირდება და საქართველოს ხელისუფლებას მოსამართლეების ნაწილის კეთილსინდისიერების შემოწმებას ურჩევს. ამისთვის კი მიიჩნევა, რომ სპეციალური მექანიზმის შექმნაა საჭირო, რომელშიც საერთაშორისო სპეციალისტები მიიღებენ მონაწილეობას და გადაწყვეტილების მიღების უფლებაც ექნებათ.

აღსანიშნავია, რომ ეს ტერმინი საქართველოს შესახებ რეკომენდაციებში ნახსენები არ არის, მაგრამ ოპოზიციონერმა პოლიტიკოსებმა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებმა ევროკომისიის ამ კონკრეტულ დათქმას ვეტინგი დაარქვეს.

იყო თუ არა ე.წ. ვეტინგი 9 დათქმაში - ამ თემაზე შიდა დაპირისპირება უკვე თბილისი-ბრიუსელის დისკუსიაში გადაიზარდა. გასულ კვირას ევროკომისიის პრესსპიკერმა პიტერ სტანომ არაორაზროვნად განაცხადა, რომ საქართველოს სჭირდება კეთილსინდისიერების შემოწმების განსაკუთრებული სისტემის შექმნა უმაღლესი პოზიციების მქონე პირებისთვის სასამართლო სისტემაში, საერთაშორისო ექსპერტების ჩართულობით. პიტერ სტანოს განცხადებაში გამოთქმულია შეშფოთება საქართველოს ოფიციალური პირების მხრიდან კონკრეტული მოსამართლეების მიმართ ბოლო დროს გაკეთებული კომენტარების გამო. მოგეხსენებათ, როგორც ხელისუფლების წარმომადგენლები, ასევე მოსამართლეების უდიდესი ნაწილი ამ მექანიზმის ამუშავების წინააღმდეგია.

აქამდე არსებული გამოცდილებით, ვეტინგის მექანიზმი დროებით იქმნება და დიდწილად სასამართლო სისტემაში მნიშვნელოვანი თანამდებობის მქონე მოსამართლეებს შეეხება

ევროკავშირში მოსამართლეების შემოწმების ასეთი მეთოდი ვეტინგის (Vetting) სახელით არის ნაცნობი.

• რა არის ვეტინგი?

ვეტინგი ინგლისური სიტყვაა და თანამდებობასთან შესაბამისობის შემოწმებას ნიშნავს.

ამ სიტყვის წარმოშობა, თურმე, ცხენების დოღს უკავშირდება და გულისხმობდა მოთხოვნას, რომ რბოლამდე ცხოველის ჯანმრთელობა შემოწმებულიყო. მოგვიანებით კი, ამ ტერმინმა ზოგადი მნიშვნელობა შეიძინა და “შეფასების” სინონიმად იქცა.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მართლმსაჯულებასთან კავშირში ვეტინგი არის მექანიზმი, რომელიც მოსამართლეების კეთილსინდისიერებას ამოწმებს. ის საგამონაკლისო და არასტანდარტული პროცესია, რომელმაც სასამართლო სისტემა არაკეთილსინდისიერი წევრებისგან უნდა გაწმინდოს.

უცხოელი ექსპერტების თქმით, ვეტინგის ჩატარების სტანდარტული მეთოდი არ არსებობს. მექანიზმი კონკრეტულად იმ ქვეყანას უნდა მოერგოს, სადაც რეფორმა ხორციელდება.

მათივე თქმით, არსებული საერთაშორისო მაგალითები საქართველოსთვის შესაძლოა, შესაფერისი არც იყოს, თუმცა პროცესის არსზე წარმოდგენას შეგვიქმნის.

სასამართლო სისტემის ვეტინგი მიმდინარეობს ალბანეთში, უკრაინაში, მოლდოვაში.

• ალბანეთი

ალბანეთმა ვეტინგის პროცესი 2014 წლიდან დაიწყო, მას შემდეგ, რაც ევროკავშირის წევრობის კანდიდატის სტატუსი მიიღო და საქართველოს მსგავსად, ევროკომისიამ გაწევრების მოლაპარაკების დასაწყებად მოთხოვნები წაუყენა. იმ დროს ალბანეთის სასამართლო კორუფციის ჭაობში იყო.

2014 წლის ნოემბერში, ალბანეთის პარლამენტმა სპეციალური კომიტეტი შექმნა. ამ ჯგუფმა საზოგადოებისა და პოლიტიკური ჯგუფების ფართო კონსენსუსით ანგარიში მოამზადა, რომელშიც დაიწერა, რომ სასამართლოს მიმართ ნდობა დაკარგულია. მოსამართლეებმაც აღიარეს, რომ სისტემაში კორუფცია იყო გამეფებული. პრობლემაზე პასუხად ალბანეთში კეთილსინდისიერების შემოწმების დროებითი მექანიზმი ამუშავდა და განურჩევლად ყველა მოსამართლეს შეეხო. აღსანიშნავია, რომ რეფორმისას შეამოწმეს პროკურორებიც.

• მოსამართლეების ნაწილი კეთილსინდისიერების შემოწმებას არ დაელოდა, განცხადება დაწერა და სასამართლოდან წავიდა.

ვეტინგმა ალბანეთს პრობლემებიც მოუტანა: შეფერხდა საკონსტიტუციო სასამართლოსა და უზენაესი სასამართლოს მუშაობა, სისტემას მოსამართლეები აღარ ჰყოფნიდა. უზენაესი სასამართლო 6 წლის განმავლობაში ერთი მოსამართლის ამარა იყო დარჩენილი.

ამის მიუხედავად, ვენეციის კომისიამ გამართლებულად მიიჩნია ვეტინგი, თუმცა თქვა, რომ "ეს ზომა არ იქნებოდა რეკომენდებული სხვა ქვეყნებში, სადაც სასამართლო კორუფციას ამ მასშტაბისთვის არ მიუღწევია“.

• უკრაინა და მოლდოვა

უკრაინაში მოსამართლეების კეთილსინდისიერებას ანტიკორუფციული სასამართლო ამოწმებს, რომელიც 2018 წელს სასამართლოს საერთაშორისო ექსპერტებით დაკომპლექტდა. 2022 წელს მოსამართლეების ვეტინგის უკრაინული მექანიზმი გამოიყენა მოლდოვამ სასამართლოს თვითმმართველი ორგანოს (იუსტიციის საბჭო) დასაკომპლექტებლად. მოლდოვა სამომავლოდ, ყველა მოსამართლისა და პროკურორის შემოწმებას გეგმავს.

ვეტინგის პროცესში კეთილსინდისიერების შემოწმების ერთ-ერთი მთავარი პარამეტრი ფინანსებია.

• მაგალითად, რამდენად შეესაბამება მოხელეების შემოსავლები და ქონება ერთმანეთს, ხომ არ რჩება განცდა, რომ მოსამართლე სხვა გზებითაც აგროვებდა ამ ქონებას; ყურადღება ექცევა ჟურნალისტურ გამოძიებებსაც.

შემმოწმებელ კომისიას უფლება აქვს, მოსამართლის შესახებ ნებისმიერი სამთავრობო უწყებიდან გამოითხოვოს ინფორმაცია, მათ შორისაა სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურიც.

ექსპერტთა თქმით, მექანიზმის ამუშავების შესახებ გადაწყვეტილება პარლამენტმა უნდა მიიღოს მაღალი პოლიტიკური მონაწილეობითა და ფართო კონსენსუსით. აქედან გამომიდინარე, შემოწმების მეთოდი, ფორმა და კრიტერიუმები მონაწილე მხარეებს შორის შეთანხმების საკითხია.

ეს მხარეებია: ხელისუფლება, ოპოზიცია, არასამთავრობო სექტორი, მედია, აკადემიური წრეები, საერთაშორისო პარტნიორები და უცხოელი სპეციალისტები.

თავდაპირველად უნდა შეიქმნას დოკუმენტი, რომელშიც გაწერილი იქნება ის პრობლემები, რაც სასამართლო სისტემაშია, აირჩეს ის მოსამართლეები, ვისი შემოწმებაც უნდა მოხდეს და შეიქმნა კომისია, რომლის შემადგენლობაც ასევე ფართო კონსენსუსით დაზუსტდება და მასში განსაკუთრებული როლი ექნებათ უცხოელ სპეციალისტებს, მათ ექნებათ გადაწყვეტილების მიღების უფლება. არსებული საერთაშორისო გამოცდილების თანახმად, ასევე უნდა შეიქმნას ამ კომისიის გადაწყვეტილების გასაჩივრების ორგანო, ე.წ. სააპელაციო კომისია.

თუ მოსამართლე კეთილსინდისიერების შემოწმებას ვერ გაივლის, ის თანამდებობას დატოვებს. ამ სცენარით, ვაკანტურ ადგილებზე კანდიდატების შერჩევაც დროებითი კომისიის პასუხისმგებლობა იქნება.

სწორედ ამიტომ ვეტინგის მექანიზმის ასამუშავებლად საჭირო გახდება კონსტიტუციის შეცვლა, რადგან საქართველოში მოსამართლეები უვადოდ არიან დანიშნულები და მათი თანამდებობიდან გადაყენების საფუძველი მხოლოდ დისციპლინური გადაცდომა შეიძლება გახდეს.

ამიტომაც მიიჩნევს საქართველოს ხელისუფლება ვეტინგს არაკონსტიტუციურად.

• რას ამბობენ ქართველი მოსამართლეები?

24 მარტს მოსამართლეთა XXXII კონფერენცია გაიმართა, რომელსაც 295 მოსამართლე დაესწრო. იუსტიციის უმაღლეს სკოლაში გამართულ კონფერენციაზე განიხილეს უზენაესი სასამართლოს მიერ რამდენიმე დღის წინ გავრცელებული განცხადება, რომელშიც ნათქვამია, რომ ე.წ. „ვეტინგი“ ერთმნიშვნელოვნად, არსებითად და პრინციპულად ლახავს სასამართლოსა და ინდივიდუალური მოსამართლის დამოუკიდებლობას. აღნიშნულ განცხადებას მოსამართლეებმა ერთხმად დაუჭირეს მხარი.

"საქართველოს უზენაესი სასამართლო კატეგორიულად ეწინააღმდეგება საქართველოს საერთო სასამართლოების სისტემის, ინდივიდუალური მოსამართლისა თუ მოსამართლეთა ცალკეული ჯგუფების წინააღმდეგ მიმართული ღირსების, დამოუკიდებლობის, ინსტიტუციური რეპუტაციის შემლახველ პროცედურას და იმედს გამოთქვამს, რომ აღნიშნული სწორად იქნება აღქმული საზოგადოების მხრიდან”, - ვკითხულობთ მოსამართლეების განცხადებაში.