"ეს თურ­ქე­თის მხა­რეს დარ­ჩე­ნი­ლი სო­ფე­ლი თა­თა­ლე­თია, რო­მე­ლიც გურ­ჯის­ტა­ნის ვი­ლა­ე­თის დიდი დავთრის შედ­გე­ნის დროს ახალ­ქა­ლა­ქის ლი­ვის, ნი­ა­ლის­ყუ­რის ნა­ჰი­ე­ში შე­მა­ვა­ლი შვიდ­კომ­ლი­ა­ნი სო­ფე­ლი ყო­ფი­ლა.

თა­ვის დრო­ზე ექ­ვთი­მე თა­ყა­იშ­ვილს თა­თა­ლეთ­ში ორი ეკ­ლე­სია აქვს და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი... ბა­ტონ­მა კახა ას­პა­ნი­ძემ მოგ­ვა­წო­და თა­თა­ლეთ­ში მცხოვ­რე­ბი თა­ვი­სი თურ­ქი მე­გობ­რის ფა­ტიჰ აკჩა­ის მიერ გად­მოგ­ზავ­ნი­ლი თა­თა­ლე­თის ერთი ეკ­ლე­სი­ის (ეტყო­ბა მე­ო­რე ეკ­ლე­სია მთლი­ა­ნა­დაა გა­ნად­გუ­რე­ბუ­ლი) და თა­თა­ლე­თი­დან სამ­ხრე­თით, კი­ლო­მეტრ ნა­ხე­ვარ­ში მდე­ბა­რე ნა­მო­სახ­ლა­რის და ნა­ტაძ­რა­ლის ფო­ტო­ე­ბი" - წერს სო­ცი­ა­ლურ ქსელ­ში პუბ­ლი­ცის­ტი, მკვლე­ვა­რი კუ­კუ­რი მეტ­რე­ვე­ლი...

უძ­ვე­ლე­სი სოფ­ლის შე­სა­ხებ კუ­კუ­რი მეტ­რე­ვე­ლი ის­ტო­რი­ულ ცნო­ბებს გვაწ­ვდის...

- პირ­ვე­ლად თა­თა­ლე­თი მე-16 სა­უ­კუ­ნის ბო­ლოს ოს­მა­ლე­თის სამ­ხრეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში გა­ბა­ტო­ნე­ბის შემ­დეგ და­ი­კარ­გა. მეს­ხე­თის უამ­რა­ვი სოფ­ლის მსგავ­სად ისიც ოს­მა­ლე­თის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში აღ­მოჩ­ნდა. რო­დე­საც 1595 წელს ოს­მა­ლებ­მა გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­დამ­ხდელ­თა და მო­ცუ­ლო­ბის დად­გე­ნის მიზ­ნით მეს­ხე­თის და­პყრო­ბილ ტე­რი­ტო­რი­ებ­ზე და­სახ­ლე­ბე­ბის, სახ­ნავ-სა­თე­სი მი­წე­ბის და სხვა სა­ვარ­გუ­ლე­ბის კომ­პლექ­სუ­რი აღ­წე­რა ჩა­ა­ტა­რეს, თა­თა­ლე­თი მა­შინ შვიდ­კომ­ლი­ა­ნი სო­ფე­ლი ყო­ფი­ლა...

- ანუ ძა­ლი­ან პა­ტა­რა...

- დიახ.. გა­მოღ­მა სო­ფელ ქარ­ზა­მეთ­ში (ახლა ნა­სოფ­ლა­რია) მა­შინ 45 კომლს უცხოვ­რია. თუმ­ცა ეს პი­რო­ბი­თია, რად­გან მა­შინ­დე­ლი კომ­ლე­ბი სულ ცოტა 10-15 სუ­ლის­გან მა­ინც შედ­გე­ბო­და. ძმე­ბი, ძმა­თა შვი­ლე­ბი... ოჯა­ხე­ბით ერ­თად ცხოვ­რობ­დნენ. იშ­ვი­ა­თად, მაგ­რამ ზოგ­ჯერ ერთი კომ­ლი 30-მდე სუ­ლის­გა­ნაც შედ­გე­ბო­და. მი­უ­ხე­და­ვად ამი­სა უნდა ჩავ­თვა­ლოთ, რომ იმ­ხა­ნად თა­თა­ლე­თი მა­ინც პა­ტა­რა, საკ­მა­ოდ დაც­ლი­ლი სო­ფე­ლი ყო­ფი­ლა.

- სო­ფე­ლი ორ­ჯერ და­ი­კარ­გა...

- არა, თა­თა­ლე­თი ორ­ჯერ კი არა, სამ­ჯერ და­ი­კარ­გა! პირ­ვე­ლად რო­გორც უკვე გი­თხა­რით მე-16 სა­უ­კუ­ნის ბო­ლოს, სრუ­ლი­ად მეს­ხე­თის ოს­მა­ლე­თის მიერ და­პყრო­ბის შე­დე­გად...მარ­თა­ლია 1828 წელს რუ­სეთ-თურ­ქე­თის ომის დამ­თავ­რე­ბის შემ­დეგ ან­დრი­ა­პო­ლი­სის ზა­ვით მეს­ხე­თის ნა­წი­ლი (24 სან­ჯა­ყი­დან მხო­ლოდ 10, რაც ის­ტო­რი­უ­ლი თო­რის, სამ­ცხის და ჯა­ვა­ხე­თის ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის ნა­წილს უდ­რი­და) ოს­მა­ლე­თის თით­ქმის სამ­სა­უ­კუ­ნო­ვა­ნი ბა­ტო­ნო­ბის­გან გან­თა­ვი­სუფ­ლდა და რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში გად­მო­ვი­და.,მაგ­რამ- თა­თა­ლე­თი მა­ინც იქით მხა­რეს დარ­ჩა. იმ დროს რუ­სეთ-თურ­ქე­თის სა­ზღვა­რი ზედ ამ სო­ფელ­ზე გა­დი­ო­და.

1878 წლის რუ­სეთ-თურ­ქე­თის ომის შემ­დეგ, როცა ის­ტო­რი­უ­ლი მეს­ხე­თის და­ნარ­ჩე­ნი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბიც გა­თა­ვი­სუფ­ლდა და ფაქ­ტობ­რი­ვად აღ­დგა ძვე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო (თუმ­ცა რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში) თა­თა­ლე­თიც ისევ სა­ქარ­თვე­ლოს შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში მო­ექ­ცა.

პირ­ველ მსოფ­ლიო ომის პე­რი­ოდ­ში (1914-1918წწ) გერ­მა­ნი­ის მო­კავ­ში­რე პან­თურ­ქუ­ლი ოს­მა­ლე­თი კავ­კა­სი­ის ფრონტზე რუ­სეთ­თან სას­ტი­კად და­მარ­ცხდა და ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის 1/3 და­კარ­გა. რუ­სე­ბი ტრა­პი­ზო­ნამ­დე ჩა­ვიდ­ნენ. მაგ­რამ 1917 წელს რუ­სეთ­ში მომ­ხდა­რი თე­ბერ­ვლის რე­ვო­ლუ­ცი­ის შე­დე­გად კავ­კა­სი­ის ფრონტზე მოქ­მე­დი რუ­სუ­ლი არ­მია უმარ­თა­ვად დარ­ჩა, უკან და­ი­ხია და და­ი­შა­ლა. ფრონ­ტის ხა­ზის მო­შიშ­ვლე­ბით ისარ­გებ­ლა ოს­მა­ლეთ­მა და და­ი­წყო მოქ­მე­დე­ბე­ბი ახლა უკვე მთე­ლი კავ­კა­სი­ის ხელ­ში ჩა­საგ­დე­ბად. გარ­კვე­ულ წარ­მა­ტე­ბებ­საც მი­აღ­წია.

1918 წლის მარტ-აპ­რილ­ში ოს­მა­ლეთ­მა ბა­თუ­მის, არ­ტა­ა­ნის და ყარ­სის ოლ­ქე­ბის და­კა­ვე­ბის მიზ­ნით სა­ო­მა­რი მოქ­მე­დე­ბე­ბი წა­მო­ი­წყო და მთე­ლი აჭა­რის გუ­რი­ის ნა­წი­ლის და სამ­ცხე-ჯა­ვა­ხე­თის ოკუ­პა­ცია მო­ახ­დი­ნა. რო­გორც სა­ყო­ველ­თა­ოდ ცნო­ბი­ლია 1918 წლის 26 მა­ისს სა­ქარ­თვე­ლომ და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა გა­მო­ა­ცხა­და და და­მო­უ­კი­დებ­ლად შე­ე­ცა­და ოს­მა­ლე­თის მთავ­რო­ბას­თან ურ­თი­ერ­თო­ბის გარ­კვე­ვას, და­ი­წყო მას­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბა, მაგ­რამ შექ­მნი­ლი მძი­მე სამ­ხედ­რო-პო­ლი­ტი­კუ­რი სი­ტუ­ა­ცი­ის გამო სა­ქარ­თვე­ლოს მთავ­რო­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და და და­თან­ხმდა ოს­მა­ლე­თის მთავ­რო­ბის ბევრ კა­ბა­ლურ მო­თხოვ­ნას. 1918 წლის 4 ივ­ნისს ბა­თუმ­ში ხელ­მო­წე­რი­ლი შე­თან­ხმე­ბის ძა­ლით ოს­მა­ლე­თის კუთ­ვნი­ლე­ბა­ში გა­და­ვი­და ბა­თუ­მის, არ­თვი­ნის და არ­ტა­ა­ნის ოლ­ქე­ბი, ახალ­ცი­ხის მაზ­რის უმე­ტე­სი ნა­წი­ლი და ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა მთლი­ა­ნად. რი­თაც ფაქ­ტობ­რი­ვად აღ­დგა 1828 წლამ­დე არ­სე­ბუ­ლი რუ­სეთ- ოს­მა­ლე­თის სა­ზღვა­რი ოღონდ უკვე სა­ქარ­თვე­ლო ოს­მა­ლე­თის სა­ზღვრის სა­ხით.

სა­ბედ­ნი­ე­როდ სამ­ხრეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ეს ოკუ­პა­ცია ძვე­ლე­ბუ­რად დიდ­ხანს არ გაგ­რძელ­და: ან­ტან­ტის წი­ნა­აღ­მდეგ წარ­მო­ე­ბულ ომში ოს­მა­ლე­თი სა­ბო­ლო­ოდ და­მარ­ცხდა და 1918 წლის 30 ოქ­ტომ­ბერს ხელი მო­ა­წე­რა მუდ­რო­სის დრო­ე­ბით ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბას, რომ­ლის ძა­ლი­თაც ოს­მა­ლე­თის მიერ დრო­ე­ბით და­კა­ვე­ბულ კავ­კა­სი­ის ყვე­ლა ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე მო­კავ­ში­რე­თა ჯა­რებს მი­ე­ცათ შეს­ვლის და და­კა­ვე­ბის უფ­ლე­ბა. თურ­ქებ­მა და­ი­წყეს სა­ქარ­თვე­ლოს და­კა­ვე­ბუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის და­ტო­ვე­ბა და მათი ად­გი­ლი თან­და­თა­ნო­ბით სა­ქარ­თვე­ლოს სამ­თავ­რო­ბო ჯა­რებ­მა და­ი­კა­ვეს. 1918 წლის 9 ნო­ემ­ბერს სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ ახალ­ცი­ხი­სა და ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბას მი­მარ­თეს და სი­ხა­რუ­ლით აუ­წყეს მათი დე­და­სამ­შობ­ლო­ში დაბ­რუ­ნე­ბა -თა­თა­ლე­თიც ისევ სამ­შობ­ლოს და­უბ­რუნ­და.

1921 წელს, თე­ბერ­ვალ­ში, ახლა უკვე საბ­ჭო­თა რუ­სეთ­მა მო­ახ­დი­ნა სა­ქარ­თვე­ლოს სრუ­ლი ოკუ­პა­ცია და გა­საბ­ჭო­ე­ბა. მა­შინ საბ­ჭო­თა რუ­სე­თის და ქე­მა­ლის­ტუ­რი თურ­ქე­თის ინ­ტე­რე­სე­ბი ბევრ რა­მე­ში და­ემ­თხვა და და­ი­წყეს ერ­თმა­ნე­თი­სათ­ვის ხე­ლის გა­მარ­თვა. მათ შო­რის სა­სა­ზღვრო სა­კი­თხებ­თან და­კავ­ში­რე­ბით მოს­კოვ­ში 1921 წლის თე­ბერ­ვალ­ში და­წყე­ბუ­ლი მო­ლა­პა­რა­კე­ბა მარ­ტში დას­რულ­და. დიდ­ხანს მომ­ლო­დი­ნე თურ­ქე­თის დე­ლე­გა­ცი­ას მოს­კოვ­ში დაბ­რუ­ნე­ბულ­მა სტა­ლინ­მა პირ­ველ­სა­ვე ღა­მეს მო­უ­წე­რა ხელი სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის უაღ­რე­სად სა­ზი­ა­ნო ტე­რი­ტო­რი­ულ პი­რო­ბებ­ზე. ამ­ბო­ბენ ბევ­რის­თვის დღემ­დე „ბე­ლა­დად“ დარ­ჩე­ნი­ლი სტა­ლი­ნის ამ საქ­ცი­ელ­მა მე­ო­რე დღეს თა­ვად ლე­ნი­ნიც გა­ა­ოგ­ნაო. ამ დო­კუ­მენ­ტში შე­თან­ხმე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი კი­დევ უფრო და­კონ­კრეტ­და და გან­მტკიც­და ყარსში გა­ფორ­მე­ბუ­ლი ახა­ლი ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბით, რომ­ლის ძა­ლი­თაც თურ­ქეთს გა­და­ე­ცა უძ­ვე­ლე­სი ქარ­თუ­ლი მხა­რე­ე­ბი: ტაო, კლარ­ჯე­თი, შავ­შე­თი, კოლა, არ­ტა­ა­ნი, ერუ­შე­თი, ჩრდი­ლი, ფო­ცხო­ვის ხე­ო­ბა... სა­ქარ­თვე­ლოს მიღ­მა დარ­ჩა ის­ტო­რი­უ­ლი ჯა­ვა­ხე­თის მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ნა­წი­ლი- კარ­წა­ხის ტბის და­სავ­ლე­თი სა­ნა­პი­რო­დან ვიდ­რე ერუ­შე­თამ­დე, მათ შო­რის სო­ფე­ლი თა­თა­ლე­თიც.

ამის მერე ეს სო­ფე­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში აღარ ყო­ფი­ლა. თურ­ქე­თის მხა­რეს ქარ­ზა­მე­თის წყლის მარ­ჯვე­ნა ნა­პირ­ზე, შე­მაღ­ლე­ბულ თხემ­ზე გა­შე­ნე­ბუ­ლი ამ სოფ­ლის მო­პირ­და­პი­რედ ქარ­ზა­მე­თის ნა­მო­სახ­ლარ­თან საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის დროს რუ­სებს მძლავ­რი სა­სა­ზღვრო-სა­კონ­ტრო­ლო სა­გუ­შა­გო ჰქონ­დათ გა­შე­ნე­ბუ­ლი. მთე­ლი თა­ვი­სი ინფრას­ტრუქ­ტუ­რით, სათ­ვალ­თვა­ლო კოშ­კე­ბით, მძლავ­რი გა­ნა­თე­ბის სის­ტე­მე­ბით, ლო­კა­ტო­რუ­ლი კონ­ტრო­ლით, მავ­თულხლარ­თე­ბის და სა­გულ­და­გუ­ლოდ დახ­ნუ­ლი მი­წის ზო­ლე­ბით. ისე­თი, რომ იტყვი­ან „ჩიტი ვერ გა­დაფ­რინ­დე­ბო­დაო“.

გაღ­მა დარ­ჩე­ნი­ლი თა­თა­ლე­თე­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვე­ბი ყო­ველ დი­ლით მზის ამოს­ვლას­თან ერ­თად სევ­დი­ა­ნი თვა­ლე­ბით უყუ­რებ­დნენ ამ ყვე­ლა­ფერს და ვინ იცის რაზე ფიქ­რობ­დნენ.

- წერთ , რომ ექ­ვთი­მე თა­ყა­იშ­ვილ­მა სო­ფელ თა­თა­ლეთ­ში ორი ეკ­ლე­სია და­ა­ფიქ­სი­რა...

- დიახ, ექ­ვთი­მე თა­ყა­იშ­ვილ­მა სო­ფელ თა­თა­ლეთ­ში მე­ო­ცე სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყის­ში ორი ეკ­ლე­სია და­ა­ფიქ­სი­რა. დღეს ერ­თია შე­მორ­ჩე­ნი­ლი, ისიც ფო­ტო­ზე რო­გორც ჩანს, სულ შე­მო­ძარ­ცვუ­ლია (სხვა­თა შო­რის ასე­თი შე­მო­ძარ­ცუ­ლი ეკ­ლე­სი­ე­ბი გა­მოღ­მაც გვაქვს) ორი­ვე დარ­ბა­ზუ­ლი ტი­პის ეკ­ლე­სია ყო­ფი­ლა.

- დღეს იქ ქარ­თუ­ლად მო­სა­უბ­რე არა­ვინ არის?

- რამ­დე­ნა­დაც ჩემ­თვის ცნო­ბი­ლია, იქ ამ­ჟა­მად ძი­რი­თა­დად წარ­მო­შო­ბის თურ­ქე­ბი ცხოვ­რო­ბენ... რამ­დე­ნი­მე ოჯა­ხია, რომ­ლე­ბიც თა­ვის თავს „იერ­ლებს“- ად­გი­ლობ­რი­ვებს ეძა­ხი­ან. თუმ­ცა არ იცი­ან მათი წი­ნაპ­რე­ბი ვინ იყ­ვნენ. სხვა­თა შო­რის სა­არ­ქი­ვო მა­სა­ლებ­ში არ­სე­ბობს დო­კუ­მენ­ტი, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც ბორ­ჯო­მის ხე­ო­ბის ახალ­და­ბის და მო­მიჯ­ნა­ვე სოფ­ლე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბა რუს მო­ხე­ლეს თა­თა­ლე­თის გა­უ­კაც­რი­ე­ლე­ბულ და­უ­სახ­ლე­ბელ მი­წებ­ზე გა­და­სახ­ლე­ბას სთხო­ვენ. უც­ნო­ბია მო­ა­ხერ­ხეს მათ რუ­სუ­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის­გან ამა­ზე თან­ხმო­ბის მი­ღე­ბა და თა­თა­ლეთ­ში გა­და­სახ­ლე­ბა.

ამ ერთი სოფ­ლის მა­გა­ლით­ზეც კი ძა­ლი­ან კარ­გად ჩანს, თუ რა­ტომ და რო­გორ დავ­კარ­გეთ ამ­დე­ნი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბი და ამ­დე­ნი მკვიდ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა. სა­ვა­ლა­ლო კი­დევ ისაა, რომ სა­სა­ზღვრო ზოლ­ში მოხ­ვედ­რილ იქით მხა­რეს მყოფ სოფ­ლე­ბის თუ პა­ტა­რა აუ­ლე­ბის ფორ­მის და­სახ­ლე­ბებს თურ­ქე­თის მთავ­რო­ბის მხრი­დან ყუ­რა­დღე­ბა და ხელ­შე­წყო­ბა არ აკ­ლი­ათ, აქეთ, ჩვენს მხა­რეს დარ­ჩე­ნი­ლი სა­სა­ზღვრო სოფ­ლე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა ნა­სოფ­ლა­რე­ბა­დაა ქცე­უ­ლი.