"ამ ძალიან მძიმე ფონზე მას გადარჩენის 2 გზა აქვს" - როგორია ნიკოლ ფაშინიანის სომხეთის სათავეში დარჩენის პერსპექტივა და რაზე მიანიშნებს ისტორიული მაგალითები?

მას შემდეგ, რაც სომხეთი, აზერბაიჯანი და რუსეთი მთიან ყარაბაღში ცეცხლის შეწყვეტაზე შეთანხმდნენ, ერევანში მასობრივი საპროტესტო აქციები დაიწყო. მოქალაქეები პრემიერ-მინისტრის, ნიკოლ ფაშინიანის გადადგომას ითხოვენ, რომელიც ჯერჯერობით მაინც, მთავრობის სათავეში რჩება.

• რატომ არ ტოვებს თანამდებობას პრემიერი და რა მნიშვნელობა ექნება მის გადაწყვეტილებების მიმღებ პირად ყოფნა-არყოფნას როგორც სომხეთში, ისე - რეგიონში?

ექსპერტ ხათუნა ლაგაზიძის თქმით, ფაშინიანი წინამორბედებისგან ზომიერად პროდასავლური პოლიტიკით გამოირჩეოდა, მისი ხელისუფლებიდან წასვლა თუ დარჩენა იმის წინაპირობა იქნება, როგორ საგარეო კურსს დაადგება ომის წაგების შემდეგ სომხეთი. ეს თავის მხრივ, დიდწილად სომხურ დიასპორასა და ლობიზე იქნება დამოკიდებული.

"ბუნებრივია, ყველაზე მარტივი გამოსავალი იქნებოდა ის, რომ ფაშინიანი გადამდგარიყო, მით უფრო იმ მოთხოვნების ტალღაზე, რომელმაც მთელი სომხეთი მოიცვა. თუმცა, თუ ჩვენ ამოსავლად მივიღებთ იმას, რომ ფაშინიანი მისი ყველა წინამორბედისგან განსხვავდებოდა მისი, ასე ვთქვათ, ზომიერად პროდასავლური პოლიტიკით (მოგეხსენებათ, პროდასავლური კურსი სომხეთში ანათემას იყო გადაცემული ფაქტობრივად, რუსეთის სატელიტობის გამო რეგიონში), ფაშინიანი ძალიან ბევრისთვის მნიშვნელოვან იმედებს აღძრავდა, როგორც რეგიონში, ასევე - დასავლეთში, განსაკუთრებით კი სომხეთის პროდასავლურ ელიტასა და სომხურ ლობში, რომელიც განსაკუთრებით ძლიერი საფრანგეთსა და ამერიკაშია. ამიტომაც, ძალიან ბევრი სულგანაბული უყურებდა ფაშინიანის გადარჩენის ტაქტიკას, რომელიც მან აირჩია და ბევრი გულშემატკივრობდა.

რეალურად, დღეს გვაქვს მოცემულობა, როცა ფაშინიანს გადარჩენის ორი გზა აქვს: ერთია უფრო სწრაფი, მაგრამ ეს სომხეთის დარჩენას უზრუნველჰყოფს რუსულ ორბიტაზე, მეორეა პროდასავლური, რომელიც უფრო ხანგრძლივია და გაცილებით მეტ ძალისხმევას მოითხოვს. ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი როლი მიენიჭება სომხურ დიასპორას ამერიკასა და საფრანგეთში, რომელიც ამავდროულად სომხეთის ლობიცაა - მათი მთავარი ამოცანაა, დაარწმუნოს ამერიკული და ფრანგული ელიტები იმაში, რომ პროდასავლური სომხეთი მათ ინტერესებშიც შედის, განსაკუთრებით აშშ-ში და ეს გრძელვადიანად უზრუნველჰყოფს უკვე სამხრეთ კავკასიის, როგორც დასავლეთის მყარი პარტნიორის როლს - სად მხოლოდ საქართველო, რომელიც თვითონაც დღეს ძალიან ტურბულენტურ ვითარებაშია და რეალურად, ყანყარებს სიტყვით აღიარებულ პროდასავლურობასა და საქმით რუსეთის ნების აღმსრულებელ ხელისუფლებას შორის, და სად, როცა რეგიონში იქნება ორი პროდასავლური სახელმწიფო, საქართველო და სომხეთი, რომლებიც ერთმანეთს გაამაგრებენ და დასავლეთის ინტერესების მყარი გამტარები იქნებიან უფრო ფართო, დიდი შუა აღმოსავლეთის რეგიონში. აქედან გამომდინარე, თუკი ფაშინიანი შეძლებს სომხური დიასპორის ამაში დარწმუნებას, მაშინ შესაძლებელია, მან უკვე მყარად აირჩიოს პროდასავლური ხაზი და ამ მძიმე ტვირთის, ყარაბაღის ჩამოშორებასთან ერთად ჩამოიშოროს ასევე პრორუსული სომხური ელიტები, რომელსაც სომხეთში სულ მცირე, არსებობის 30-წლიანი ისტორია აქვს. თუმცა, ეს საკმაოდ ხანგრძლივი და მტკივნეული პროცესი იქნება, მაშინ, როდესაც რუსეთი ყველანაირად ეცდება, ამ პროცესს ხელი შეუშალოს", - ხაზს უსვამს ლაგაზიძე AMBEBI.GE-სთან.

კითხვაზე, რამდენად ლეგიტიმური შეიძლება იყოს ფაშინიანის სომხეთის სათავეში დარჩენა ომის წაგების შემდეგ, ლაგაზიძე პასუხობს, რომ ლეგიტიმაცია არ განისაზღვრება მხოლოდ იმით, მან წააგო ეს კონკრეტული სამხედრო ოპერაცია თუ არა.

"ლეგიტიმაციას წესით განსაზღვრავს არჩევნები და ბუნებრივია, შემდეგ იმის მიხედვით, მცირდება ლიდერის მხარდაჭერა თუ იზრდება არჩევნებიდან არჩევნებამდე პერიოდში, დგება მისი ლეგიტიმაციის საკითხი. თუმცა ამ შემთხვევაში პრინციპული სწორედ ესაა - სომხეთის იდენტობა ბოლო 30 წლის განმავლობაში არა იმდენად რეალური დამოუკიდებლობის შენებით იყო განსაზღვრული, რამდენადაც ყარაბაღის შემომტკიცებით. ესეც წმინდა წყლის რუსული ნარატივის ნაწილი იყო, რასაც სამწუხაროდ, სომხეთის პოლიტიკური ელიტა წამოეგო - კერძოდ ის, რომ სომხეთისთვის პრიორიტეტი იყო არა იმდენად რუსეთისგან დამოუკიდებლობის მოპოვება და რეალური დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლა, რამდენადაც ყარაბაღის შემომტკიცებაზე ზრუნვა. ე.ი., როდესაც სასწორის პინაზე დადგა დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკა თუ ყარაბაღის გამო რუსეთის სატელიტობა რეგიონში, სომხეთმა მეორე აირჩია. ბუნებრივია, როდესაც ეს იდენტობა ძალიან დიდი დარტყმის ქვეშ დადგა, ფაშინიანის ლეგიტიმაციის საკითხიც, ანალოგიურად, სერიოზული დარტყმის ქვეშ მოექცა. მაგრამ თუნდაც ამ ძალიან მძიმე ფონზე მას შეუძლია, შეინარჩუნოს ხელისუფლება და როგორც აღვნიშნე, ამისთვის ორი გზაა: ერთი მხრივ, რუსეთი და მეორე მხრივ, დასავლეთი. თუმცა, გარანტირებული არც ერთ და არც მეორე შემთხვევაში მას არაფერი აქვს. საუბრობენ იმაზე, რომ ფაშინიანს ბოლომდე გააკეთებინებენ შავ საქმეს, დაათმობინებენ იმ დარჩენილ ორ თუ სამ რაიონს, რომელიც სამშვიდობო ხელშეკრულებით იყო განსაზღვრული, რომ ეტაპობრივად უნდა გადავიდეს აზერბაიჯანის იურისდიქციის ქვეშ და შემდეგ უკვე მაინც გაისტუმრებენ ხელისუფლებიდანო. ვნახოთ, სიტუაცია როგორ დალაგდება. ძალიან მნიშვნელოვანია სომხური დიასპორის როლი - თუ რას გადაუწყვეტენ ისინი ფაშინიანს. თუ ისინი გადაწყვეტენ, რომ ღირს ბრძოლა დასავლეთისთვის, ასეთ შემთხვევაში ისინი ფინანსურადაც დაეხმარებიან და ეს უმნიშვნელოვანესია ამ შემთხვევაში - დასავლეთის მხრიდან ფინანსური მხარდაჭერის აღმოჩენა სომხეთისთვის. ამ ფონზე, რბილად რომ ვთქვათ, სულ ცოტა, გასაკვირი იყო პომპეოს თბილისში ვიზიტისას ის მიზერული დახმარება, რომელიც მან სომხეთს და ყარაბაღიდან ლტოლვილებს აღუთქვა - სულ 5 მილიონი. თუ გავიხსენებთ 2008 წლის აგვისტოს ომის შემდეგ საქართველოში წამოსულ 4 მილიარდს, რომელიც დასავლეთმა საქართველოს ფინანსური სისტემის და ზოგადად, ქვეყნის მდგრადობის გადასარჩენად გაიღო, ეს 5 მილიონი უბრალოდ, სატირალია”, - აღნიშნავს ლაგაზიძე.

ისტორიკოს სვიმონ მასხარაშვილს მოჰყავს მაგალითები, თუ რა გზას ეწევიან ლიდერები ომის წაგების შემდეგ. პროფესორი ხაზს უსვამს, რომ სომხეთის შემთხვევა კონტექსტიდან გამომდინარე უნდა განვიხილოთ, ქვეყნის სათავეში კი ფაშინიანის ყოფნა-არყოფნა პრორუსული და ანტირუსული განწყობების ერთგვარი თამაშია.

"ძალიან ხშირად გვაქვს ისეთი შემთხვევები, როდესაც წაგებული ომის შემდეგ წაგებულ მხარეს მყოფი ხელისუფლება შემდგომში ცხადდება კოლაბორაციონისტად, მოღალატედ და ისჯება. მაგალითად, ასეთი შემთხვევა იყო, როდესაც 1940 წელს საფრანგეთი გერმანიასთან დამარცხდა. მარშალი პეტენის მთავრობამ კაპიტულაციას ხელი მოაწერა და გერმანიასთან ითანამშრომლა. მარშალი პეტენი მანამდე, პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ საფრანგეთის ეროვნული გმირი იყო, 1944 წელს კი ის მოღალატედ გამოცხადდა და დაისაჯა; ინგლისში 1940 წელს, ცნობილი დიუნკერკის ამბების დღეებში, როდესაც ბრიტანეთმა აშკარა მარცხი იწვნია, ჩემბერლენი გადაყენებული იქნა და სათავეში ჩერჩილი მოვიდა. ეს სწორედ იმით განსხვავდება პეტენის შემთხვევისგან, რომ არავითარ კომპრომისზე, არავითარ ზავზე არ წავიდა გერმანიასთან და ბოლომდე იომა მის წინააღმდეგ - ბრიტანეთმა ანტიგერმანული კურსი შეინარჩუნა მთავრობის ცვლილებით, საფრანგეთმა კი პირიქით, რაღაც ეტაპზე ანტიგერმანული კურსი დაკარგა და თავისი თავიც დაკარგა, რადგან ხელისუფლება არ გადადგა. შესაბამისად, ყველა შემთხვევა სხვადასხვა კუთხით და კონკრეტულად განსახილველია. გვაქვს მაგალითები, როდესაც წაგებული ომის შემდეგ უბრალოდ, თავისით გადამდგარან ხელისუფალნი და ისინი არავის გადაუყენებია.

მთავარია, რომ აქ ერთი რამ გვაქვს გასახსენებელი - რა კონკრეტულ კონტექსტში ვხედავთ იმას, რაც მოხდა სომხეთში და რა გაგრძელება შეიძლება მოჰყვეს ფაშინიანის ქმედებებს, რას ნიშნავს მისი ხელისუფლებაში ან დარჩენა, ან - გადადგომა. აქ გარკვეული პარალელის გავლება შეიძლება 2008 წლის საქართველოსთან. 2008 წელს საქართველომ პრინციპში, წააგო ომი რუსეთთან, მოხდა მისი ტერიტორიების ოკუპაციას. რა თქმა უნდა, რუსეთის ერთ-ერთი მთავარი მიზანი, ისევე, როგორც ახლა, იყო ხელისუფლების გადაყენება. თუ 2008 წელს ვინც საქართველოს სათავეში იყო, იმას ჩამოაცილებდნენ ხელისუფლებას, რა თქმა უნდა, ძალიან დიდი იყო იმის ალბათობა, რომ ხელისუფლებაში პრორუსული ძალა მოსულიყო, რომელიც ასე ვთქვათ, რუსეთს შეიძლება, საოკუპაციო რეჟიმად გადაექცია. ანუ ხელისუფლების ცვლილება ამ შემთხვევაში, თუ ეს გამარჯვებულის ან იმ მხარის ინტერესთა სფეროშია, რომელიც გამარჯვებულის უკან დგას, შეიძლება, გაცილებით დამღუპველი აღმოჩნდეს იმ ქვეყნისთვის და ძალიან ცუდი მიმართულებით კურსის შეცვლას ნიშნავდეს, ვიდრე ხელისუფლებაში წაგებული მმართველის დარჩენა", - აღნიშნავს მასხარაშვილი.

პროფესორის თქმით, ერთი მხრივ, ფაშინიანს რუსეთის მხარდაჭერა არ ჰქონდა, რადგან ის პროამერიკული ორიენტაციის იყო, თუმცა მეორე მხრივ, მან პროდასავლელების სათანადოდ დაკმაყოფილებაც ვერ მოახერხა, ამასთანავე, ომის პერიოდში და ბოლოს დაუშვა რამდენიმე მკვეთრი შეცდომა.

"ფაშინიანს არ ჰქონდა რუსეთის მხარდაჭერა, რადგან დეკლარირებულად პროამერიკული ორიენტაციის იყო, შესაბამისად, აზერბაიჯანთან ომში სომხეთის მთავარი სტრატეგიული პარტნიორი არ დაეხმარა. ფაშინიანთან ერთად დაისაჯა მთელი სომხეთი, მათ 30 წლის განმავლობაში დაკავებული ტერიტორიების უდიდესი ნაწილი დაკარგეს და რეალურად, იურიდიულად ყარაბაღი საერთოდ დაკარგეს, იწვნიეს ძალიან მწარე მარცხი, მშვიდობისმყოფელად კი რუსეთი მოგვევლინა. რა თქმა უნდა, რუსეთის ინტერესებში იქნება ფაშინიანის ხელისუფლებიდან წასვლა და სომხეთის სათავეში მორჩილი პრორუსული ადმინისტრაციის მოსვლა, რომელიც იტყვის, რომ "დიახ, ჩვენ დავისაჯეთ იმიტომ, რომ ოდნავ გადავუხვიეთ პრორუსული კურსიდან"; როდესაც ფაშინიანის დარჩენა იქნება იმის ნიშანი, რომ სომხეთში გაიზარდოს პროამერიკული განწყობები, რადგან სომხეთში არამცხოვრები სომხები (ასეთი კი 9 მილიონზე მეტია) აფინანსებენ და ეხმარებიან სომხეთს. რა თქმა უნდა, მათში ამ ეტაპზე ერთობ გაზრდილია ანტირუსული განწყობები, შესაბამისად, თუ ფაშინიანი დარჩება, ანტირუსულ ტენდენციებს ეს ყოველივე გააძლიერებს, რაც იქნება ხელშემწყობი იმის, რომ სომხეთში ვთქვათ, გაიზარდოს ნატო-სთან, ევროსტრუქტურებთან დაახლოების ტენდენციები. ამან შორსმიმავალ პერსპექტივაში შეიძლება, სომხეთი გეოპოლიტიკური ჩიხიდან გამოიყვანოს, რომელშიც ის 30 წელია, იმყოფება და საკმაოდ ძლიერ, განვითარებულ ქვეყანად გადააქვიოს. შესაბამისად, დამარცხებული ფაშინიანის ხელისუფლებაში ყოფნა-არყოფნას მხოლოდ ისტორიული მაგალითებზე დაყრდნობით ნუ შევხედავთ, და თუ შევხედავთ, შევხედოთ კონტექსტურად, თუ რას ნიშნავს და ვის აინტერესებს.

მეორე მხრივ, ფაშინიანს შეიძლება, პროდასავლური ძალებიც ბრალს სდებდნენ, რადგან ის როდესაც რუსეთს განუდგა, რატომ ვერ უზრუნველჰყო, რომ მას სათანადო დახმარება მიეღო იმავე, აშშ-ისგან და ევროკავშირისგან, თუნდაც ისეთი, რომ ამ დახმარებით თურქეთი განეიტრალებულიყო და სომხეთს ომი არ წაეგო? ფაშინიანს შეიძლება, პროამერიკული, პროდასავლური ძალებიც სდებენ ბრალს იმაში, რომ ვერ იყო სათანადოდ აქტიური იმ მიმართულებით, რომ რუსეთისგან რუსული მხარდაჭერის შემცირება დაეკომპენსირებინა დასავლური მხარდაჭერით", - აღნიშნავს ისტორიკოსი.

სვიმონ მასხარაშვილი იხსენებს საქართველოს მაგალითს და გამოჰყოფს იმ მსგავსებებსა თუ განსხვავებებს, რაც ორ ქვეყანას შორის შეგვიძლია, დავინახოთ.

"აქ სომხეთისთვის საინტერესო იქნება საქართველოს მაგალითი. სააკაშვილის ხელისუფლება 4 წლის შემდეგ მართლაც შეიცვალა, მაგრამ შეიცვალა არა რუსული არმიის ზეწოლითა და მოთხოვნით, არამედ დემოკრატიული არჩევნებით. შესაბამისად, ფაშინიანი შეიძლება, შეიცვალოს, მაგრამ დღეს მისი ცვლილება რუსული ინტერესების წინაშე დაჩოქება იქნება.

თუ გავიხსენებთ, საქართველოს, სომხეთისგან განსხვავებით თავისით ხელი არ მოუწერია პუტინთან ხელშეკრულებაზე და პირიქით, რუსეთი ოკუპანტად გამოაცხადა - აი, ეს სხვაობაა ფაშინიანსა და საქართველოს ხელისუფლებას შორის. ამიტომ ასე გამოდის, რომ ფაშინიანი არც იქითაა და არც აქეთ - ვერც ამერიკას ვერ შეეკრა ბოლომდე, რუსეთის მშვიდობისმყოფელის ფუნქცია ცნო და ომი წააგო. მან ხელი მოუწერა რუსეთს მშვიდობისმყოფელობაზე, ესეც უბედურებაა მისი. სააკაშვილს რუსეთთან ასე არ მოუწერია ხელი ვთქვათ, ტერიტორიების გადაცემაზე, თუმცა იყო ცნობილი შეთანხმება სარკოზისთან. თუმცა სარკოზის შეთანხმების თანახმად, რუსებს ჯარი უნდა გაეყვანათ. სომხეთში კი რა სურათს ვიღებთ, რომ მან მშვიდობისმყოფელებად მოიყვანა რუსები. ახლა ცოტა ძნელია ფაშინიანის ხელისუფლებაში ატანა ამ თვალსაზრისით, იმავე პროამერიკული ძალებისთვის. რა პრეტენზია უნდა ჰქონდეს მას რუსების მიმართ, თუ რუსები პატიოსნად განახორციელებენ მშვიდობისმყოფელის ფუნქციას, რაც იმას ნიშნავს, რომ აზერბაიჯანს სომხეთის ტერიტორიაზე გავლით პირდაპირი გზა ექნება ნახჩევანზე, ნახჩევანიდან თურქეთზე და კიდევ უფრო გაძლიერდება? შესაბამისად, ფაშინიანმა სრული კრახი განიცადა - ესაა მისი ტრაგედია და უბედურება", - აცხადებს ისტორიკოსი.