დოკუმენტები სტალინის პირადი არქივიდან: როგორ "არედაქტირებდა" ბელადი გამსახურდიას "დავით აღმაშენებელს"

სტალინის პოლიტიკური მოღვაწეობისა და პირადი ცხოვრების ბევრი, აქამდე გასაიდუმლოებული ათასობით დოკუმენტი კარგა ხნის მანძილზე რუსეთის სახელმწიფო არქივის ვებგვერდზე РГАСПИ. Ф 558. СТАЛИН И. В. ყველასთვის ხელმისაწვდომი იყო, სადაც 11 თემატური ერთეული 18 809 ერთეულ დოკუმენტს მოიცავდა.

დღეისთვის კი ქართველი მკითხველისთვის ამ დოკუმენტების გაცნობა გართულებულია, რადგანაც რუსეთის სახელმწიფო არქივის ვებგვერდზე განთავსებულ საარქივო დოკუმენტებზე წვდომა მხოლოდ რუსეთისა და ბელორუსიის მოქალაქეებს აქვთ. რუსეთის ხელისუფლებამ სტალინის არქივის ასლები იელის უნივერსიტეტსაც გადასცა (უფრო სწორად, მიჰყიდა), თუმცა იქიდან დოკუმენტების წასაკითხად გამოთხოვაც კი ფუჭი ოცნებაა. თავის დროზე ჩვენ შევძელით სტალინის პირადი არქივის ნაწილს გავცნობოდით.

პირადი ბიბლიოთეკის წიგნების ფურცლებზე სტალინის ხელით გაკეთებული შენიშვნები და კომენტარები ადასტურებენ, რომ ის ბევრს კითხულობდა, დაწყებული სამხედრო სტრატეგიაზე დაწერილი მცირე ბროშურით და დამთავრებული კონსტანტინე გამსახურდიას "დავით აღმაშენებლით".

სტალინი, როგორც რედაქტორი, კარგადაა ცნობილი მემუარული ლიტერატურიდანაც, თუნდაც შალვა ნუცუბიძის მოგონებებით "ვეფხისტყაოსნის" რუსული თარგმანის შესახებ. ასევე აქტიურად მონაწილეობდა ანა ანტონოვსკაიას "დიდი მოურავის" ხელნაწერის რედაქტირება-გამოცემაში.

სამხედრო-ანალიტიკური ჟურნალი "არსენალი" მკითხველს სთავაზობს სტალინის ყველაზე საინტერესო კომენტარებს და მინაწერებს "დავით აღმაშენებლის" 1942 წლის ქართული გამოცემის პირველი წიგნიდან, რომელსაც, სტალინი სავარაუდოდ, ომის შემდგომ წლებში უნდა გასცნობოდა.

სტალინის შენიშვნები ორ ძირითად ჯგუფად შეიძლება დავყოთ: ერთი მართლაც ობიექტური და სამართლიანი, ხოლო მეორე - ღვარძლიანი და სუბიექტური. თუმცა მკითხველი ამას თავადვე შეაფასებს. შენიშვნები, ძირითადად, ქართულ ენაზეა. ალაგ-ალაგ მისთვის ჩვეულ, ცინიკურ შენიშვნას Ха-ха-ха კი რუსულად წერდა. კითხვისას წითელ და ლურჯ ფანქარს იყენებდა. გვხვდება მუქი ლურჯი კალამიც. ჩანს, რომ შენიშვნებს სხვადასხვა დროს აკეთებდა ბელადი.

წიგნის 252-ე და 260-ე გვერდებზე კონსტანტინე გამსახურდია "ჭივჭავს" წერს, სტალინი კი "ჭილყვავად" უსწორებს. 290-ე გვერდზე ორჯერ გადაუხაზია დიდი პროზაიკოსის ფრაზა - "ვერ შეეხიდება საქმეს" და "შეგბედა", თანაც გვერდით კითხვის ნიშანიც დაუსვამს. აქ, ალბათ, სიტყვის ფორმა დაუწუნა დიდმა დიქტატორმა დიდ მწერალს.

304-ე გვერდზე - "გააწვიეს" არ მოეწონა და კითხვის ნიშანი დასვა. 305-ე გვერდი - "წამოიწია სელიდან დავით" - ეს ფრაზაც დაუწუნა, ალბათ, სიტყვათა წყობა იყო მისთვის უჩვეულო. 347-ე გვერდი. გამსახურდია წერს: "ხერხემალი გადაუტეხეს უხსენებელს", სტალინს ბოლო სიტყვა შეუცვლია და "უსახელო" ჩაუწერია. 411-ე გვერდი "ჰავჭალის" - აქ ასო "ჰ" არ მოეწონა ბელადს, ლურჯი ფანქრით მსუყედ გადახაზა და კითხვის ნიშანიც დაუსვა.

H459-ე გვერდი "ზარები დაუცხრომლად ჟღარუნებდნენ" დაუწუნა სტალინმა პროზაიკოსს, უკეთეს ფორმად "ჟღარუნობდა" მიიჩნია და ლურჯი ფანქრით ქართულად მიაწერა. 463-ე გვერდი - "ლაშქარისთვის" - "ჯარისთვის", "ლაშქარნი" - "ჯარისკაცებით" ჩაანაცვლა, ხოლო "კოჰორტები" - "გუნდებით".

განსაკუთრებით საინტერესო იყო სტალინის ის შენიშვნები, რომლებიც ტერმინ "მსტოვრებს" ეხება. გამსახურდია ნაწარმოების 461-ე გვერდზე პირველად იყენებს ამ უძველეს ქართულ სიტყვას, ბელადი კი რატომღაც ძალზე მკაცრია, წითელი ფერის ფანქრით გაუხაზავს "მსტოვარნი" და წიგნის კიდეზე ქართულად, დიდი ასოებით მიუწერია - "მზვერავნი". იგივე შენიშვნა აქვს 469-ე გვერდზეც.

გავიხსენოთ სულხან-საბა ორბელიანის "ლექსიკონი ქართული" და იქ მოცემული განმარტება: მსტოვარი - ესე არს აეშაგი მომხილველი ქვეყანასა, გინა მტერთა ლაშქართა და ეგევითარცა უცნაურად. აეშაგი ესე არს, რა კაცი ვინმე გაგზავნო ქვეყანათა გასასინჯველად, ანუ მტერთა ლაშქართა და ეგევითარცა უცნაურად". "მზირი - ყაზახი, გინა მსტოვარი... გინა ჯაშუში". "ჯაშუში სხვათა ენაა, ქართულად მსტოვარი და აეშაგი ჰქვიან".

დავიჯეროთ, სტალინი არ იცნობდა სულხან-საბა ორბელიანის "ლექსიკონში" მოცემულ ამ განმარტებებს?

დიდი ქართველი პროზაიკოსი კონსტანტინე გამსახურდია "დავით აღმაშენებლის" ტრილოგიის პირველ წიგნს რვაგვერდიანი ბოლოსიტყვაობით ასრულებს (ხელმეორედ გამოცემის გამო), სადაც მწერალი ცდილობს, აუხსნას მკითხველს, რა სიძნელეებს წააწყდა ამ მონუმენტური ისტორიული რომანის შექმნისას. ბოლოსიტყვაობის თითოეული გვერდი აჭრელებულია წითელი და ლურჯი ფერით. სტალინის დამოკიდებულება მწერლის მიმართ სწორედ აქ ჩანს. შენიშვნების და კომენტარების უმეტესობა დაუნდობელი სარკაზმითა და ღვარძლითაა გაჟღენთილი. წითელი ფანქრით რუსულად მიწერილი კომენტარები კარგად აჩვენებს სტალინის შინაგან ბუნებას. Ха-Ха, Черуха, Глупостъ, Ха-ха-ха - აი, ამგვარი "ეპითეტებით" ამკობს საბჭოთა დიქტატორი დიდ პროზაიკოსის დღესაც საჭირბოროტო მოსაზრებებს.

გამსახურდია: "რომანი უძლიერესი და ყველაზე ტევადი ჟანრია... სავსებით მართებულად სთვლიდნენ მას ჰეგელი და ბალზაკი პოეზიის უმაღლეს მწვერვალად".

სტალინის კომენტარი - Ха-Ха (465-ე გვ.). იქვე: "საერთოდ წარსულის ასახვაში დიდი ზომიერებაა საჭირო, ყოველ ერს უთუოდ ფრიად ვნებს, როგორც გულისყრა და ნიჰილიზმი წარსულის მიმართ, აგრეთვე მონსტრულობის, ბუმბერაზობის მანია". სტალინის კომენტარი - Черуха.

მწერალი იქვე აღნიშნავს: "მონსტრულობის, გადაჭარბების და შინზრდილი პატრიოტული ისტორიის გზით რომ ვიაროთ, შესაძლო იქნება ყოველი ფირალიდან ნაპოლეონი ან გარდაქეშანი გამოვიყვანოთ". ეს მოსაზრება, რატომღაც განსაკუთრებით არ მოეწონა საბჭოთა დიქტატორს, წინადადება გადახაზა, ხოლო კიდეზე მიაწერა - Глупостъ.

გამსახურდია: "ცნობილია: ორი სიტყვით ერთი ცნების გამოხატვა ენობრივი სიღატაკის ნიშანია უთუოდ". ამ წინადადების ქვეშ სტალინმა ლურჯი ფანქრით მიაწერა - Неправда!

სტალინის ტირანულ ბუნებას კარგად წარმოაჩენს მისი კომენტარი გამსახურდიას ერთ, გულიდან წამოსულ ბავშვობის დროინდელ მოგონებაზე: "დავით აღმაშენებლის ძვირფასი სახე მთელი ჩემი ცხოვრების მანძილზე მხიბლავდა... მერმე ის იყო "ქართლის ცხოვრებაში" ამოვიკითხე ბალღმა დავით აღმაშენებელი მოკვდაო, მწარედ, მწარედ ვიტირე და ეს იყო პირველი შემთხვევა ჩემს ცხოვრებაში: წიგნში დაწერილმა ამბავმა რომ ამატირა" (გვ. 466).

სტალინის დაუნდობელი ხელი და უგრძნობი გული აქაც ჩანს. Ха-Ха - მიუწერია წითელი ფანქრით. ამის შემდეგ ვინმეს კიდევ შეეპარება ეჭვი დიდი დიქტატორის ცოდვებში?

შემდეგშიც მრავლად გვხვდება სტალინის ღვარძლიანი კომენტარები. მისი ერთადერთი დადებითი რეპლიკა გამსახურდიას შემდეგმა მოსაზრებამ დაიმსახურა - "მე არ მიმაჩნია მისაბაძ მაგალითად ცნობილი რომანისტის ფოიხტვანგერის მაგალითი, როცა იუდეველთა ომების აღწერისას თანადროულ ტერმინებს "გენერალს" და "ოფიცერს" ხმარობს. ეს არის უთუოდ გაიოლებული გზით სიარული" (გვ. 468). ბელადს წინადადების ქვეშ წითელი ფანქრით მიუწერია - "მართალია".

"რედაქტორის" სადამსჯელო ღონისძიებები

საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პირველი მდივანი 1938-1952 წლებში კანდიდ ჩარკვიანი მოგონებებში იხსენებს, რომ ბელადს მოსკოვში უგზავნიდნენ ყველა მნიშვნელოვან ლიტერატურულ გამოცემას, რომელიც თბილისში იბეჭდებოდა. ჩარკვიანი, რომელიც ე.წ. მეგრელების საქმეს გადააყოლეს, აკაკი მგელაძემ შეცვალა.

2001 წელს რუსულ ენაზე გამოცემულ მოგონებებში მგელაძე სტალინის შესახებ წერს: - "ქართველი პოეტებიდან გალაკტიონ ტაბიძეს გამოყოფდა... კონსტანტინე გამსახურდიაზე კარგი შეხედულებისა იყო. ძალზე აფასებდა მის პროზას, განსაკუთრებით "დიდოსტატის მარჯვენას". ეს სხვა წყაროებითაც დასტურდება. თუმცა ამას ხელი არ შეუშლია მგელაძისათვის, დაუნდობლად გაეკრიტიკებინა გამსახურდიას შემოქმედება 1952 წელს.

"ბერიას საქმეზე" დაკავებული ავქსენტი რაფავა, რომელიც 1941-1948 წლებში საქართველოს უშიშროების ორგანოებს ხელმძღვანელობდა, 1954 წლის 26 მაისს დაკითხვისას შემდეგ ჩვენებას აძლევს: "ერთხელ ბერიამ 1953 წლის მაისში თუ ივნისში, სხვათა შორის თქვა, რომ 40-იანი წლების ბოლოს ყირიმში დასასვენებლად მყოფ სტალინს, რომელიც უძილობას უჩიოდა, წასაკითხად გამსახურდიას რომანი "დიდოსტატის მარჯვენა" გადასცა. სტალინს შუაღამისას ბერიასთვის დაურეკავს და უთქვამს - მე არ ვიცოდი გამსახურდია რა შესანიშნავი მწერალი ყოფილაო".

გამსახურდია წერდა: "ჩემი სურვილი და წადილი იყო მართალი სიტყვა მეთქვა განწირული ხელოვანის ბედზე მეფე გიორგი პირველის ტირანულ სახელმწიფოში". ამ ისტორიული რომანის დაბეჭდვისთანავე ცხადი გახდა მწერლის პირდაპირი მინიშნება საბჭოთა იმპერიაში გამეფებულ ტირანიაზე. ძნელი დასაჯერებელია სტალინი ამას ვერ მიმხვდარიყო, თუმცა ამისდა მიუხედავად, სტალინს ეს ნაწარმოები განსაკუთრებით მოსწონდა.

სამაგიეროდ არ გაუმართლა "დავით აღმაშენებელს". ჩვენი ვარაუდით დიდმა დიქტატორმა ჯერ ეს ნაწარმოები წაიკითხა, ხოლო შემდეგ "დიდოსტატის მარჯვენა".

ზემოთ მოყვანილი კომენტარები და შენიშვნები, როგორც ჩანს, გასცდა სტალინის კაბინეტს და ბელადის დავალებით ამოქმედდა საბჭოთა იდეოლოგიური მანქანა. საკავშირო Yჟურნალ "ზნამიას" 1945 წლის მეცხრე ნომერში გამოქვეყნდა კრიტიკოს ვიქტორ შკლოვსკის წერილი "დიდოსტატის მარჯვენასა" და "დავით აღმაშენებლის" შესახებ, სადაც დაგეშილი კრიტიკოსი გამსახურდიას ათასნაირ ცოდვაში სდებდა ბრალს.

თითქოს მსხვერპლის გეში აიღესო, საქართველოს მწერალთა კავშირშიც უმალ განახლდა მწერლის საწინააღმდეგო კამპანია. ხაზს უსვამდნენ, რომ "დავით აღმაშენებელი" გაუგებარი ენით იყო დაწერილი და ქართული სალიტერატურო ენას ამახინჯებდა. გამსახურდია სადად არ წერს და ხელოვნური სინტაქსით, არქაული სიტყვებით ანაგვიანებს მეტყველებას და ამით საფრთხეს უქმნის ენის განვითარებასო. გავრცელებული ინფორმაციით, 1950 წელს უკვე დაბეჭდილი "დავით აღმაშენებლის" მესამე წიგნის მთელი ტირაჟი დაჭრეს და დაწვეს.

პარტიული ფუნქციონერები განსაკუთრებით აქტიურობდნენ. საქართველოს კომუნისტთა XV ყრილობაზე, 1952 წლის 15 სექტემბერს, აკაკი მგელაძე აღნიშნავდა, გამსახურდია ენას ანაგვიანებს არქაიზმითა და მოგონილი სიტყვებით და დროა, წეროს ხალხისთვის გასაგები ენითო. მიუხედავად იმისა, რომ "დავით აღმაშენებლის" მესამე წიგნი მკითხველმა მხოლოდ სტალინის გარდაცვალების შემდეგ მიიღო, ხელოვანმა მაინც გაიმარჯვა ტირანიაზე.

ბესიკ ალადაშვილი

სამხედრო-ანალიტიკური ჟურნალი "არსენალი