"სტიქიის ხელის შემწყობი ფაქტორია მყინვარული ტბები" - კავკასიონის რომელ მყინვარებთანაა წარმოქმნილი დიდი ზომის მყინვარული ტბები და რა ჩანს თანამგზავრიდან გადაღებულ ფოტოებზე?
კლიმატის ცვლილებასთან ერთად, კავკასიონზე მყინვარების დნობისა და სტიქიების რისკი თანდათან მატულობს. როგორც ჩემი რესპონდენტი, გლაციოლოგი (მყინვარების სპეციალისტი), ავსტრალიის მონაშის უნივერსიტეტის მეცნიერი და ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი ლევან ტიელიძე მეუბნება, "2000-2010 წლებში, კავკასიონის მყინვარების სისქეში შემცირება ყოველწლიურად დაახლოებით 50სმ. იყო, ხოლო 2010-2020 წლებში 75 სმ. სისქეში შემცირება ნიშნავს, რომ მყინვარები ნაკლებად სიცოცხლისუნარიანები ხდებიან, ყინული თხელდება და სიმტკიცეს კარგავს, შესაბამისად, ირღვევა მათი სტაბილურობა და სტიქიური პროცესების მიმართ საშიში ხდებიან. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი კლიმატის ცვლილებას უკავშირდება - დნობის მაღალი ტემპი გამოწვეულია ტემპერატურის მატებით“.
გლაციოლოგი ამ ეტაპზე ორ საფრთხის შემცველ მყინვარს გვისახელებს, რომელთა მიმდებარედ საკმაოდ დიდი ტბებია წარმოქმნილი და რაც მონიტორინგს აუცილებლად საჭიროებს. მკვლევარი ასევე ვარაუდობს, რომ მყინვარების ასეთი ტემპით დნობის შემთხვევაში, 2100 წლისთვის აღმოსავლეთ კავკასიონის მყინვარების ძირითადი ნაწილი საერთოდ გაქრება.
- ლევან ტიელიძე:
- გასულ წელს ჩატარებულმა მყინვარების გეოდეზიური მასის ბალანსის კვლევამ აჩვენა, რომ კავკასიონზე მყინვარების დნობის ინტენსივობა ძალიან მომატებულია. მასის ბალანსი იმის მიხედვით იცვლება, თუ როგორია მყინვარების ფართობის და მათი სისქეში შემცირების ინტენსივობა. 2000-2010 წლებში, კავკასიონის მყინვარების სისქეში შემცირება ყოველწლიურად დაახლოებით 50სმ. იყო, ხოლო 2010-2020 წლებში 75 სმ. სისქეში შემცირება ნიშნავს, რომ მყინვარები ნაკლებად სიცოცხლისუნარიანები ხდებიან, ყინული თხელდება და სიმტკიცეს კარგავს, შესაბამისად, ირღვევა მათი სტაბილურობა და სტიქიური პროცესების მიმართ საშიში ხდებიან. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი კლიმატის ცვლილებას უკავშირდება - დნობის მაღალი ტემპი გამოწვეულია ტემპერატურის მატებით.
ამ დროს გარდა იმისა, რომ მყინვარების დნობა მატულობს, მათ გარშემო წლების განმავლობაში გაყინული ფერდობებიც იწყებს ლღობას და კარგავს სიმტკიცეს. ე.ი. მყინვარების დნობის პარალელურად, ლღვება კავკასიონის ფერდობებიც, რომლებიც ადრე მუდმივად გაყინულ მდგომარეობაში იყო. გეოგრაფიულ ლიტერატურაში ეს მოვლენა "მუდმივი მზრალობის“ სახელწოდებითაა ცნობილი. თანამედროვე კლიმატის ცვლილების შედეგად მუდმივი მზრალობა უკვე აღარაა მუდმივი და სეზონურობას ექვემდებარება, რაც სტიქიური პროცესების ერთ-ერთი ხელის შემწყობი ფაქტორია.
ეს განსაკუთრებით ზაფხულის პერიოდში შეინიშნება, როდესაც ცხელი ამინდის პირობებში გამლღვალი ფერდობები სიმტკიცეს კარგავს და მათი ჩამოქცევა ხდება. სტიქიური პროცესების კიდევ ერთი ხელის შემწყობი ფაქტორია მყინვარული ტბების არსებობა. ასეთი ტბები ხშირ შემთხვევაში მყინვარების ენებთან ახლოს წარმოიქმნება და იმ შემთხვევაში თუ მყინვარულ ყინულთან უშუალო კონტაქტში არიან, დნობის ტემპს კიდევ უფრო აჩქარებენ. ასევე, აქვთ წყლის დიდი მოცულობის უეცრად გამოთავისუფლების პოტენციალი, რაც, შესაძლოა, მყინვარულ წყალმოვარდნებში, ან ღვარცოფებში გარდაიქმნან.
ეს პროცესი სამეცნიერო ლიტერატურაში ცნობილია როგორც Glacial LakeOutburst Flood (GLOF). კლიმატის თანამედროვე ცვლილების ფონზე მყინვარული ტბების რაოდენობა და ფართობი გაზრდილია მსოფლიოს ყველა მთიან რეგიონში და მათ შორის კავკასიაშიც.
ბოლო თვეების სატელიტური სურათებით კავკასიონის ისეთ დიდ მყინვარებზე, როგორიცაა წანერი და ლეხზირი, საკმაოდ დიდი ზომის ასეთი ტბები შეინიშნება, რაც აუცილებლად საჭიროებს მონიტორინგს.
- სხვა რა პროცესები შეიძლება ახლდეს მყინვარების დნობას?
- მყინვარების დნობის შედეგად, პირველ რიგში, მცირდება მტკნარი წყლის მარაგი, შესაბამისად, იკლებს მდინარეული ჩამონადენიც. კავკასიონის მყინვარების ფართობი და მასა უკვე იმდენად შემცირდა, მომდევნო წლების განმავლობაში უნდა ველოდოთ, რომ მყინვარულ აუზებში გარკვეულწილად მოიკლებს მდინარეული ჩამონადენი.
- რა არის მნიშვნელოვანი სტიქიის პრევენციისთვის?
- ამისთვის შესაბამისი ღონისძიებების გატარებაა საჭირო. სხვადასხვა ინტერვიუში ეს უკვე ვახსენე და აქაც გავიმეორებ, რომ სახელმწიფომ ამაში არანაირი რესურსი არ უნდა დაზოგოს - არც მატერიალური, არც ადამიანური და არც - ფინანსური. პრევენციის საშუალებების ამოსავალი წერტილია ის, რომ არანაირი ჰიდროტექნიკური თუ არქიტექტურული პროექტი არ უნდა განხორციელდეს ისეთ საშიშ ზონებში, სადაც მომავალში შეიძლება მსგავსი სტიქიური პროცესები დაფიქსირდეს.
ამის ყველაზე ნათელი მაგალითია ყაზბეგის რაიონში მყინვარ დევდორაკის ძირში აშენებული ჰესი. სამეცნიერო ლიტერატურაში ცნობილია, რომ ჯერ კიდევ მე-19 და მე-20 საუკუნეში დევდორაკის მყინვარს ახასიათებდა გლაციალური ღვარცოფები, რომლებიც თერგის ხეობას და საქართველოს სამხედრო გზას მთლიანად კეტავდა, ახალი ჰესის მშენებლობის შემთხვევაში კი ადგილი ჰქონდა დაგროვილი სამეცნიერო ცოდნის სრულ უგულებელყოფას, რაც ნორმალურ ქვეყანაში სრულიად წარმოუდგენელია.
იგივე შეიძლება ითქვას სვანეთში მესტიაჭალაზე მშენებარე ჰესის შემთხვევაში, რომელიც სრულიად უადგილო ადგილას შენდება და დიდი რისკის ქვეშაა. გარდა ამისა, როდესაც პრევენციაზე ვსაუბრობთ, აუცილებელია ვახსენოთ მონიტორინგის და წინასწარი შეტყობინების სისტემები. რამდენადაც მე ვიცი, ასეთი სისტემა ჯერჯერობით მხოლოდ დევდორაკზე ფუნქციონირებს, მაგრამ ეს საკმარისი ნამდვილად არაა და აუცილებელია, რომ მონიტორინგის ნამდვილი ქსელი შეიქმნას. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ კეთდებოდეს მოდელირება, რომლის დროსაც მოხდება სხვადასხვა სცენარების გათვლა - რა რაოდენობის წყალი შეიძლება დაგროვდეს ამა თუ იმ მყინვარულ ტბაში და გარღვევის შემთხვევაში რა ფართობი შეიძლება დაფაროს ღვარცოფმა, რა დრო შეიძლება დასჭირდეს ღვარცოფულ მასას ხეობაში გასავლელად და რომელი დასახლებული პუნქტი შეიძლება მოხდეს სტიქიის ზონაში და სხვა.
პარალელურ რეჟიმში, პრევენციისთვის კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია მოსახლეობის ინფორმირებულობა მინიმუმ იმისთვის, რომ სტიქიის შემთხვევაში მათ შეეძლოთ დროული ევაკუაცია. შოვის სტიქიამ გვაჩვენა, რომ ამ მიმართულებით ქვეყანაში სერიოზული სამუშაოებია ჩასატარებელი და ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ამ სამუშაოებში აუცილებელია კვალიფიციური სპეციალისტების ჩართულობა.
- რამდენი მყინვარია კავკასიონზე და რამდენად დიდია მათი მნიშვნელობა?
- ბოლო ინვენტარიზაცია გასულ წელს გამოვაქვეყნეთ, რომელიც 2020 წლის სატელიტურ სურათებზე დაყრდნობით იყო შედგენილი. აღნიშნული კვლევის მიხედვით, კავკასიონზე 2200-მდე მყინვარი იყო საერთო ფართობით1060 კვადრატული კილომეტრი. დღეის მონაცემებით, ეს ფართობი კიდევ უფრო შემცირებული იქნება. მყინვარების არსებობა მრავალმხრივ მნიშვნელოვანია კავკასიის რეგიონისთვის, იქნება ეს მტკნარი წყლის მარაგი, ეკოლოგიური და ლანდშაფტური მრავალფეროვნება, ტურიზმის განვითარება, წარსული კლიმატის და გარემოს რეკონსტრუქცია და ა.შ.
- შესაძლოა, რამდენიმე წელიწადში კავკასიონი მყინვარების გარეშე დარჩეს?
ალბათ ბევრს არ მოეწონება რასაც ვიტყვი, მაგრამ 2018 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში ეს უკვე დავწერეთ და აქ უბრალოდ გავიმეორებ, რომ მყინვარების ასეთი ტემპით დნობის შემთხვევაში, 2100 წლისთვის აღმოსავლეთ კავკასიონის მყინვარების ძირითადი ნაწილი საერთოდ გაქრება. ეს თავისთავად კარგი ამბავი არაა, და ჩვენ გვევალება ვიცოდეთ, რომ მყინვარების გაქრობის პარალელურად ადგილი ექნება მთელ რიგ პროცესებს, მათ შორის - სტიქიურს. შესაბამისად, გარემოს ასეთი სწრაფი გარდასახვის პირობებში აუცილებელია მოვახდინოთ ამ ყველაფერთან გონივრული ადაპტაცია. ეს, პირველ რიგში, პრევენციული ღონისძიებების სწორად დასახვით და ბუნების სწორი ეკონომიკური, სოციალური და ეკოლოგიური განვითარებით გამოვლინდება, რაც ბუნების მდგრადი განვითარების სახელწოდებითაა ცნობილი.