მეფის რუსეთისა და საბჭოთა ხელისუფლებისგან დევნილი ვარლამ ჩერქეზიშვილი - ანარქისტი, რომელიც კონსპირაციის მიზნით მღვდლის ანაფორით შემოსილი, ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის იბრძოდა
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ინიციატივით, მალე დედაქალაქს ვარლამ ჩერქეზიშვილის ქუჩა ექნება. როგორც ამბობენ, სწორედ ის გახლავთ ფილმ "ფესვების" მთავარი გმირის პროტოტიპი. სასიქადულო მამულიშვილის ემიგრაციაში მოღვაწეობაზე, რაც ფართო საზოგადოებისთვის, სამწუხაროდ, უცნობია, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი, თინათინ წერეთლის სახელმწიფოსა და სამართლის ინსტიტუტის სამართლის ისტორიისა და თეორიის განყოფილების ხელმძღვანელი გოჩა ფერაძე მოგვითხრობს. ჩვენი რესპოდენტი 30 წელია, რაც ღვაწლმოსილი თანამემამულის - ვარლამ ჩერქეზიშვილის ცხოვრებასა და შემოქმედებით მემკვიდრეობას იკვლევს და ambebi.ge-ს მკითხველს მისი ემიგრანტული ბიოგრაფიიდან საინტერესო ეპიზოდებზე უამბობს.
- ბატონო გოჩა, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, თბილისში ჩერქეზიშვილის სახელობის ქუჩა ადრეც არსებობდა...
- XX საუკუნის დასწყისში ქალაქის ცენტრში მდებარე ერთ-ერთი ქუჩა (ე.წ.მალაკნების ბაზრის მიმდებარე ტერიტორიაზე), მართლაც ატარებდა ჩერქეზიშვილის სახელს. უნდა აღინიშნოს, რომ თბილისელები ბოლშევიკების მიერ ქუჩისთვის სახელის გადარქმევის შემდეგაც კარგა ხანს მას ისევ "ჩერქეზოვის ქუჩის“ სახელით მოიხსენიებდნენ. მაგრამ, ეს გახლდათ 1907-1909 წლებში თბილისის წარმატებული და ერთ-ერთი იშვიათი ქართველი ქალაქის თავის - ვასილ ნიკოლოზის ძე ჩერქეზიშვილის (1858-1910წ.წ.) სახელობის ქუჩა. გვარის გარდა, ამ უაღრესად საინტერესო პიროვნებას და ქუჩას ჩვენს დღევანდელ ისტორიასთან საერთო არაფერი აქვს. სასიხარულო ამბავი, რომელიც ამჯერად გვინდა საზოგადოებას ვაუწყოთ უკავშირდება სულ ცოტა ხნის წინ, აგვისტოს ბოლოს თბილისის საკრებულოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას, რომლის თანხმადაც დედაქალაქის საკრებულომ დააკმაყოფილა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორის, ბატონ ჯაბა სამუშიას შუამდგომლობა და ისნის რაიონის ერთ-ერთ ქუჩას მიენიჭა არა ვასილ, არამედ საბჭოთა ხელისუფლების მიერ ათწლეულების განმავლობაში დევნილი, დიდი ქართველი მამულიშვილის, ცნობილი პოლიტიკური ემიგრანტის ვარლამ ჯან ასლანის (ტატოს) ძე ჩერქეზიშვილის სახელი. მინდა, ვისარგებლო შესაძლებლობით და მადლობა გადავუხადო თბილისის საკრებულოს თავმჯდომარეს, ბატონ გიორგი ტყემალაძეს, ამავე საკრებულოს სახელდებისა და სიმბოლიკის კომისიის თითეულ წევრს, მის ხელმძღვანელს, ქალბატონ ნინო ვარდოსანიძეს, კომისიის სამდივნოს უფროსს, ბატონ მამუკა ბალიაშვილს, ისნის რაიონის მაჟორიტარ დეპუტატს, ბატონ კახაბერ ლაბუჩიძეს და საკრებულოს თითოეულ თანამშრომელს ვისი აქტიური მხარდაჭერითაც შესაძლებელი გახდა უნივერსიტეტის ამ შესანიშნავი ინიციატივის ხორცშესხმა.
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში 2019 წელს მაშინდელი რექტორის, ბატონ გიორგი შარვაშიძის ბრძანებით, ცნობილი პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწის, ვარლამ ჩერქეზიშვილის შემოქმედებითი მემკვიდრეობის სრულყოფილად შესწავლისა და წარმოჩენის მიზნით, უნივერსიტეტში შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი. მიუხედავად არაერთი სირთულისა (მათ შორის მხედველობაში გვაქვს კოვიდპანდემიასთან დაკავშირებული ორი წელი), სწორედ ამ ჯგუფის ინიციატივისა და მონდომების წყალობით, დღეს ვარლამ ჩერქეზიშვილის მშობლიურ სოფელ თოხლიაურში (საგარეჯოს მუნიციპალიტეტი) გვაქვს მისი სახელობის საჯარო სკოლა, საგარეჯოში ქუჩა ატარებს მის სახელს; თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში უკვე გაიმართა ვარლამ ჩერქეზიშვილისადმი მიძღვნილი ორი დარგთაშორისი სამეცნიერო კონფერენცია, გამოიცა კონფერენციაზე წაკითხული მოხსენებების კრებული, მოეწყო დიდი მამულიშვილის დაბადებიდან 175 წლისთავისადმი მიძღვნილი გამოფენა, როგორც თბილისის, ასევე გორისა და ბათუმის უნივერსიტეტებში. გასული წლის სექტემბერში გამოფენას სოფ. თოხლიაურის საჯარო სკოლის მოსწავლეების, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტებისა და აკადემიური პერსონალის მონაწილეობით უმასპინძლა საქართველოს პრეზიდენტმა სალომე ზურაბიშვილმა. ორბელიანების სასახლეშივე შედგა ვარლამ ჩერქეზიშვილის საიუბილეო თარიღის აღსანიშნავად საქართველოს ფოსტის მიერ გამოცემული საფოსტო მარკის პრეზენტაცია და სხვა. ყოველი წლის 16 სექტემბერს "ჭიქა ღვინით“ თუ, მის გარეშე ვიხსენებთ ლონდონიდან სამშობლოში ღირსეულად დაბრუნების მომლოდინე სახელოვან მამულიშვილს. ამჯერად ვარლამ ჩერქეზიშვილის 177-ე დაბადების დღეს აღვნიშნავთ.
- თითქმის 30 წელია, რაც ვარლამ ჩერქეზიშვილის ცხოვრებასა და შემოქმედებით მემკვიდრეობას იკვლევთ. მოგვითხრეთ ამ პიროვნებაზე და მის ღვაწლზე..
- ეს გრძელი და უაღრესად საინტერესო ისტორიაა. 1846 წლის 16 სექტემბერს სოფ. თოხლიაურში თავად ჯან ასლან (იგივე ტატო) ჩერქეზიშვილის ოჯახში დაიბადა ვაჟი, პატარა ვარლამი, რომელიც იმ დროს დამკვიდრებული ტრადიციისამებრ, 10 წლის ასაკში პეტერბურგში გაგზავნეს სამხედრო განათლების მისაღებად. თუმცა ისე მოხდა, რომ ის ადრეული ასაკიდან ჩაერთო ანტისახელისუფლებო, სოციალური თანასწორობისთვის მებრძოლთა მოძრაობაში, რისთვისაც ჯერ კიდევ სტუდენტობის წლებში ორჯერ დააპატიმრეს. 1876 წელს მან მოახერხა გადასახლებიდან ევროპაში გაქცევა და აქედან იწყება მისი ხანგრძლივი პოლიტიკური ემიგრაციის წლები. XIX საუკუნის 90-იანებში ვარლამ ჩერქეზიშვილი საბოლოოდ ლონდონში მკვიდრდება. სწორედ აქ განათლებულ, უაღრესად სათნო და მისივე თანამოაზრე ჰოლანდიელ ქალბატონთან ფრიდა რუპერტუსთან ერთად ქმნის ოჯახს (სამწუხაროდ, მათ შვილი არ ყოლიათ) და თავისი ყოველდღიური, ძალზედ ნაყოფიერი პოლიტიკური-საზოგადოებრივი მოღვაწეობით ერთდროულად დიდი წვლილი შეაქვს როგორც მსოფლიო ანარქისტულ, ისე ქართულ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში. სოციალისტურ ასპარეზზე თუ მისი უახლოესი თანამებრძოლი მსოფლიო სახელის მქონე ცნობილი რუსი მეცნიერი, საზოგადო მოღვაწე და ანარქიზმის იდეოლოგი პეტრე კროპოტკინი გახლდათ, ეროვნულ განმათავისუფლებელ მოძრაობაში ის სიცოცხლის ბოლომდე ილია ჭავჭავაძის ერთგულ თანამოაზრედ და თანამებრძოლად დარჩა.
მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ ამ ორ გენიოსს ათწლეულების განმავლობაში, თითქოსდა, გაყოფილი ჰქონდათ საკუთარი ფუნქციები ეროვნულ განმათავისუფლებელ მოძრაობაში. იმპერიის ფარგლებში პატრიოტული ძალების წინამძღოლის ფუნქციას თუ ილია ჭავჭავაძე ასრულებდა, თამამად შეიძლება ითქვას, რომ XIX-XX საუკუნეების სამანზე ეს საპატიო და იმავდროულად, უმძიმესი მისია საზღვარგარეთ (ევროპა, ამერიკა), ვარლამმა იტვირთა. სწორედ მისი დიდი ავტორიტეტისა და აქტიური მხარდაჭრის წყალობით გახდა შესაძლებელი: არჩილ ჯორჯაძისა და მისი თანამოაზრე ქართველი პატრიოტების მიერ 1903 წელს პარიზში გაზეთ "საქართველოს“ გამოცემა; 1905 წელს ქართველი სოციალ-ფედერალისტების მიერ ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის დასახმარებლად ჰოლანდიიდან საქართველოში გემით დიდძალი იარაღისა და საბრძოლო მასალის შემოტანა; 1905-1906 წ.წ. რუსული დამსჯელი რაზმების მიერ დასავლეთ საქართველოს რიგი ქალაქებისა და სოფლების გადაწვის, თბილისში ჩადენილი საზარელი მკვლელობების, მოსახლეობის დარბევა-დაწიოკების შესახებ ევროპისა და ამერიკის პროგრესულად მოაზროვნე საზოგადოებისთვის ობიექტური ინფორმაციის მიწოდება; გორის მაზრაში, ტირიფონის ველიდან ქართული სოფლების აყრისა და უხოეთში გადასახლების საწინააღმდეგო აქციის ევროპული საზოგადოების, პოლიტიკური წრეების აქტიური მხარდაჭერის წყალობით წარმატებით დასრულება და სხვა. ამასთან, ვარლამ ჩერქეზიშვილი გახლდათ ის ქართველი პოლიტიკოსი, რომელმაც ჩვენი თანამემამულეებიდან პირველმა მიაქცია მსოფლიოს პროგრესულად მოაზროვნე საზოგადოების ყურადღება 1783 წელს რუსეთის მიერ საქართველოსთან დადებული საერთაშორისო სამოკავშირეო ხელშეკრულების დარღვევის სამართლებრივ ასპექტებს და პირველად ჩვენი ქვეყნის ისტორიაში, ეს საკითხი საერთაშორისო კონფერენციის მსჯელობის საგნად აქცია. მხედველობაში მაქვს ჰააგის 1907 წლის საერთაშორისო კონფერენცია და მისი შედეგები, საქართველოს გაწევრიანება დაჩაგრულ ერთა ლიგაში, ვარლამ ჩერქეზიშვილისა და მისი თანამებრძოლების რუსეთის იმპერიალისტური პოლიტიკის მამხილებელი გამოსვლები ლიგის კონგესებზე და სხვა.
- როგორ ახერხებდა ეს ადამიანი ერთნაირად წარმატებული ყოფილიყო ამ ორ ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავებულ ასპარეზზე?
- შესანიშნავი კითხვაა. არაერთხელ მითქვამს, რომ ვარლამ ჩერქეზიშვილი, შეიძლება ითქვ ას, ის უიშვიათესი გამონაკლისია, როდესაც ერთ პიროვნებაში ერთის მხრივ საერთაშორისო სოციალისტური მოძრაობის აღიარებული ლიდერი და მერეს მხრივ, უდიდესი პატრიოტი, მეტიც, ქართული ეკლესიის, მისი ავტოკეფალიის აღდგენისათვის მებრძოლი ერწყმის ერთმანეთს. ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებასაც, რომ იმ დროს სოციალისტური მოძრაობის ბევრი გამოჩენილი მოღვაწე საზოგადოებას XIX საუკუნის მიწურულს სასულიერო პირების თაღლითობისთვის გასამართლებას ჰპირდებოდა. ვარლამმა კი დაგვარწმუნა, რომ შესაძლებელია პიროვნება იყოს მსოფლიოში სახელმწიფოსთან ერთ-ერთ ყველაზე შეურიგებელი ანარქო-სინდიკალისტური მიმართულების ლიდერი და, იმავდროულად, როდესაც ამას სამშობლოს ინტერესები მოითხოვს, დაბრუნდეს "სტოლიპინის ჰალსტუხებით“ (ამ სახელით 1905-1907 წლების რევოლუციის შემდეგ, რუსეთის იმპერიაში დაწყებული რეაქციის წლებში ხალხი ქალაქებისა და სოფლების მოედნებზე მომრავლებულ სახრჩობელებს მოიხსენიებდა) მოფენილ რუსეთის იმპერიაში და კონსპირაციის მიზნით მღვდლის ანაფორით შემოსილმა, ქართველ სასულიერო პირებთან ერთად, დედა ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის იბრძოლოს.
- რით შეიძლება აიხსნას მისი ასეთი გარდასახვა?
- სამშობლოს უსაზღვრო სიყვარულით, მზადყოფნით, მთელი ცხოვრება უანგაროდ ემსახურა ქართველი ხალხისთვის და თუ ამას სამშობლოს ინტერესები მოითხოვდა, მისი კეთილდღეობისთვის სიცოცხლეც დაეთმო. მერწმუნეთ, ეს არ გახლავთ ცარიელი, ლიტონი სიტყვები. თვალსაჩინოებისთვის, თუ რა შეუძლია სამშობლოს ჭეშმარიტ სიყვარულს, ვარლამ ჩერქეზიშვილის ბიოგრაფიიდან ერთი ფაქტი მინდა გავიხსენო. ჩვენ უკვე ვახსენეთ, რომ ვარლამი საერთაშორისო სოციალისტური მოძრაობის აღიარებული ლიდერი იყო. ზოგიერთ ჩემს კოლეგას უკვირს, რატომ მოვიხსენიებ ვარლამს ხან სოციალისტად და ხანაც ანარქო-სინდიკალისტად. მინდა მოგახსენოთ, რომ ამ შემთხვევაში თავად ვარლამის განმარტებას ვეყრდნობი, რომლის თანახმადაც სოციალური თანასწორობისთვის ბრძოლის ჭეშმარიტ იდეალებს სწორედ ანარქისტებმა უერთგულეს. ისინი რევოლუციის მეორე დღესვე მოითხოვდნენ სახელმწიფოს ჩანაცვლებას თავისუფალ მოქალაქეთა პროფესიული გაერთიანებებით (სინდიკატებით), განსხვავებით მარქსისტებისგან, ე.წ. "სახელმწიფო სოციალიზმის“ მქადაგებლებისგან, რომელსაც ანარქისტების ღრმა რწმენით, სოციალიზმთან, სოციალურ თანასწორობასთან შეუძლებელია, საერთო ჰქონდა. ანუ როგორც ისინი ხატოვნად აღნიშნავდნენ, სოციალ-დემოკრატები ცდილობდნენ "ახალი ღვინო ძველ ტიკში შეენახათ“, რაც ანარქისტების ხედვით, შეუძლებელია. ასეთი მოწოდებებით გამოსვლას კი ისინი თაღლითობად, საზოგადოების მოტყუებად აფასებდნენ. ვარლამისა და მისი თანამოაზრე ანარქო-სინდიკალისტების ღრმა რწმენით, სახელმწიფო ნებისმიერ შემთხვევაში ძალმომრეობის იარაღად რჩება, მიუხედავად იმისა, ძალაუფლება ბურჟუაზიის ხელში იქნება, თუ - მუშებისა და გლეხების.
ვარლამ ჩერქეზიშვილის შრომები: "ფურცლები სოციალიზმის ისტორიიდან“, "მარქსიზმის დოქტრინები“, "ინტერნაციონალის სათავეებთან“ მსოფლიოს თითქმის ყველა ცივილური ერების ენაზეა თარგმნილი, მათ შორის, ჩინურად და იაპონურად. ამ ყველაფრის შემდეგ, მართლაც გასაკვირია, რომ ამ რწმენის, მსოფლიო ანარქისტულ მოძრაობაში უდიდესი საერთაშორისო ავტორიტეტის მქონე პიროვნება, როდესაც მის სამშობლოს დასჭირდა, ნოე ჟორდანიას მენშევიკურ მთავრობას თანამშრომლობაზე დათანხმდა. ის აქტიურად ჩაერთო დამოუკიდებლობააღდგენილი საქართველოს ყოველდღიურ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში. განა გასაკვირი არ არის, რომ მენშევიკური მთავრობის საგარეო საქმეთა მინისტრი აკაკი ჩხენკელი ხშირად აკითხავდა დამოუკიდებლობის წლებში მეუღლესთან ერთად საქართველოში დაბრუნებულ ვარლამს და ყურადღებით ისმენდა მის რჩევებს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკასთან დაკავშირებით. მეტიც, სწორედ ვარლამ ჩერქეზიშვილის წიგნი "La Georgie”იქცა მენშვიკური მთავრობის სავიზიტო ბარათად პარიზის 1918 წლის სამშვიდობო კონფერენციაზე. აი, რა შეუძლია სამშობლოს სიყვარულს და დღეისათვის ასე აქტუალური დეპოლარიზაციის რა ბრწყინვალე, შეიძლება ითქვას "საუკუნოვანი დაძველების“ მაგალითი დაგვიტოვა ვარლამ ჩერქეზიშვილმა მომავალ თაობებს, პირველ რიგში, ჩვენს პოლიტიკოს თანამემამულეებს.
- თქვენ წერილის დასწყისში ვარლამის ნეშტის გადმოსვენება ახსენეთ, რა ხდება ამ მიმართულებით?
- სამწუხაროდ, ვარლამი ბოლშევიკების მხრიდან პოლიტიკურ ანგარიშსწორებას ვერც გარდაცვალების შემდეგ გადაურჩა. ათწლეულების განმავლობაში საბჭოთა კავშირში მისი სახელის ხსენებაც კი მკაცრად იდევნებოდა. სხვა არაერთ ცილისწამებასთან ერთად, ვრცელდებოდა ცრუ მონაცემები მისი დაკრძალვის ადგილის შესახებ. თითქოსდა, მისი საფლავი ლონდონში, მარქსის საფლავის გვერდით მდებარეობდა. სხვათა შორის, ეს მცდარი მონაცემი (ბევრ სხვა უხეშ შეცდომასთან ერთად ვარლამის ბიოგრაფიიდან), ჩვენი არაერთი მცდელობის მიუხედავად, გაგვესწორებინა, დღემდე ვრცელდება ვიკიპედიის ქართულ გვერდზე განთავსებული ე.წ. სათაო წერილის მეშვეობით. სიმართლე კი ის გახლავთ, რომ გაერთიანებულ სამფოში რამდენიმე ხანგრძლივი მივლინების შემდეგ, 2001 წელს ჩვენი მცდელობა წარმატებით დასრულდა.10-წლიანი ძებნის შემდეგ, ლონდონის ერთ-ერთ უძველეს “Golders Green“-ის კრემატორიუმში მივაკვლიეთ ვარლამის ფერფლს, რომელიც დღემდე იქ ინახება. ლითონის ყუთი, რომელშიც 1925 წლის შემდეგ ვარლამის ფერფლი ინახებოდა, აღმოჩენისთანავე მძიმე მდგომარეობაში დაგვხვდა და ის 2013 წელს საქართველოდან ჩატანილი, ქართული მარმარილოსგან დამზადებულ ახალი სარკოფაგით ჩავანაცვლეთ. ცხადია, ფერფლის აღმოჩენისთანავე დაიწყო მსჯელობა მისი გადმოსვენების თაობაზე. თუმცა, მიგვაჩნია, რომ მანამდე აუცილებელია მოხდეს მისი ცნობადობის ამაღლება. ჯერ მეფის რუსეთის, შემდეგ საბჭოთა ხელისუფლების მხრიდან საუკუნოვან დევნას უკვალოდ არ ჩაუვლია. ჩვენი მონდომების მიუხედავად, დღემდე შეუსაბამოდ დაბალია ამ დიდი მამულიშვილის ცნობადობა, მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ მას საზღვარგარეთ უკეთ იცნობენ, იქ უფრო ხშირად გამოიცემა მისი შრომები, ვიდრე საქართველოში. სწორედ ეს არის ჩვენი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში შექმნილი სამუშაო ჯგუფის პირველი რიგის ამოცანა. უნდა მოვუმზადოთ საფუძველი დიდი მამულიშვილის სამშობლოში ღირსეულ დაბრუნებას, ამ ადამიანის უკანასკნელი სურვილის ახდენას. ვარლამ ჩერქეზიშვილის ღვაწლის თითოეულ დამფასებელს ვულოცავ ამ საიუბილეო თარიღთან - 177-ე წლისთავთან დაკავშირებით დედაქალაქის ერთ-ერთი ქუჩისთვის მისი სახელის მინიჭებას და მათთან ერთად ვისურვებ იმ ნანატრი დღის ერთად აღნიშვნას, როდესაც ვარლამ ჩერქეზიშვილი თავის სამშობლოს ღირსეულად და სამუდამოდ დაუბრუნდება.