"კლდეზვავური მასის ჩამოსვლას ადგილი ჰქონდა არა მყინვარ ბუბაზე, არამედ მყინვარ თბილისას დასავლეთ ფერდობზე" - გლაციოლოგი ხსნის რა ფაქტორებმა გამოიწვია შოვის ტრაგედია და სად არის მაღალი რისკის სხვა ლოკაციები?
შოვის ტრაგედიის შემდეგ, ილიას უნივერსიტეტის ასოცირებულმა პროფესორმა გლაციოლოგიაში, ახალი ზელანდიის ანატარქტიკის კვლევითი ცენტრის მეცნიერმა ლევან ტიელიძემ სოციალურ ქსელში შოვის გლაციალურ ღვარცოფთან დაკავშირებით სატელიტური ფოტოების საფუძველზე შექმნილი ანიმაცია გამოაქვეყნა. "იმისათვის, რომ ყველას გვქონდეს უკეთესი ვიზუალური წარმოდგენა, ვაქვეყნებ ანიმაციას, რომელიც კანადელი კოლეგის (დენშუგარ) დახმარებით კალგარის უნივერსიტეტიდან მივიღე. ანიმაცია შედგენილია Planet-ის კომერციული უღრუბლო სატელიტური სურათების საფუძველზე სტიქიამდე (29 ივლისი) დასტიქიის შემდეგ (5 აგვისტო) და მთლიანად ფარავს ტერიტორიას კავკასიონის წყალგამყოფი ქედიდან შოვის ტერიტორიამდე“, - წერს მეცნიერი.
ლევან ტიელიძე:
- სატელიტური ფოტოები რაც გვაქვს, აჩვენებს უკვე მომხდარ სტიქიურ პროცესს, შუალედში რა ხდებოდა, არ ვიცით. კიდევ ველოდებით მონაცემებს, შესაძლოა, ეს რომელიმე კომერციულ სატელიტზე იყოს აღბეჭდილი და მერე უფრო სრული სურათის აღდგენას შევძლებდით. იმედი გვაქვს, რომ ახლო მომავალში მოვახდენთ თერმული სატელიტების დამუშავებას იმისთვის, რომ ვნახოთ როგორი იყო რელიეფის და მიმდებარე მყინვარების ზედაპირის ტემპერატურა სტიქიის წარმოქმნამდე. პარალელურად მომზადდება მაღალი ხარისხის ციფრული სიმაღლებრივი მოდელი სტერეოსურათების დახმარებით, რათა უკეთესი წარმოდგენა გვქონდეს ღვარცოფული მასალის რა მოცულობაზეა ლაპარაკი. ეს ანიმაცია გვაძლევს ანალიზის საშუალებას, საიდან დაიწყო და როგორ განვითარდა სტიქიური პროცესი. საერთაშორისო ჯგუფთან ერთად ვმუშაობ და პროცესის მიმდინარეობის სატელიტები თუ მოვიპოვე, ვფიქრობ, საინტერესო შედეგებს დავდებთ.
- რა ტიპის მოვლენასთან გვაქვს საქმე და რომ აღგვიწეროთ, როგორ განვითარდა პროცესები, ვიდრე ღვარცოფი სტიქიის ზონამდე - კურორტ შოვამდე მოაღწევდა?
- ეს იყო ტიპური გლაციალური ღვარცოფი, მაგრამ ღვარცოფი წარმოიქმნა კლდეზვავის წარმოქმნის შედეგად - კლდოვანი შვერილი (რომელიც მყინვარ თბილისას მარჯვენა შენაკადის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფერდობზე მდებარეობს, დაახლოებით 3700-3800მ-იანი ინტერვალი) ჩამოიქცა და კლდოვან მასასთან ერთად, სავარაუდოდ, გარკვეული ყინულოვანი მასაც წამოიღო. შემდეგ ჩაითრია კიდევ უფრო მეტი მასალა მყინვარის ზედაპირიდან, ფრონტალური ნაწილიდან, და პერიგრაციალური ზონიდან (ზოგადად ნაშალი მასალა მყინვარების უკან დახევის შედეგადაც გროვდება). ვინაიდან დაქანება იყო ძალიან დიდი - შოვიდან სტიქიის კერამდე 2000მ-ზე მეტია ჰიფსომეტრიული (სიმაღლებრივი) სხვაობა, ღვარცოფს საკმაოდ დიდი სისწრაფე ექნებოდა. მოქმედების გზაზე ამ პროცესმა, იმ ყველაფრის გარდა, რაც ვახსენე, კიდევ ჩაითრია ხეობის კალაპოტში არსებული ნაშალი მასალა და ხე-ტყე, რომელიც შეიძლება კალაპოტში ყოფილიყო დაგროვილი და შემდეგ უკვე ვნახეთ, რომ ღვარცოფული ნაკადის სახით გამოვიდა და გაიშალა შოვის ტერიტორიაზე. კლდეზვავური მასის ჩამოსვლას ადგილი ჰქონდა არა "მყინვარ ბუბას დასავლეთ ფერდობზე" (როგორც ეს სააგენტოს ანგარიშში და ზოგიერთი მეცნიერის ინტერვიუშია ნახსენები), არამედ მყინვარ თბილისას დასავლეთ ფერდობზე. აქ ტოპონიმებია არეული და კარგი იქნება, რომ ესეც გასწორდეს.
სატელიტურ ფოტოებზე ჩვენ გვაქვს წყვეტა 29 ივლისიდან 5 აგვისტომდე, ღრუბლიანობაა და არ ჩანს. რაც გვაქვს, აჩვენებს იმას, როცა უკვე მომხდარია სტიქიური პროცესი, შუალედში რა ხდებოდა, არ ვიცით. კიდევ ველოდებით მონაცემებს და შესაძლოა, რომელიმე კომერციულ სატელიტზე იყოს აღბეჭდილი და მერე უფრო სრული სურათის აღდგენას შევძლებდით.
- რა იწვევს ასეთ ზვავს და რას იტყვით მყინვარების დნობის გამომწვევ ფაქტორებზე?
- რამდენიმე ძირითადი ფაქტორი შეიძლება გამოვყოთ, რომელთა შორის ძირთადი კლიმატის გლობალური ცვლილებაა. ის მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს არა მხოლოდ ატმოსფეროზე, არამედ დედამიწის რელიეფზე, ლანდშაფტზეც. ზოგადად, მყინვარები დედამიწაზე კლიმატის ცვლილების ყველაზე კარგი ინდიკატორია - როდესაც მყინვარები მასიურად წინ მოდის, ნიშნავს რომ მიმდინარეობს აცივება, როდესაც უკან იხევს - დათბობა. გეოლოგიურ წარსულში არა ერთხელ ყოფილა ისეთი პერიოდები, როდესაც მყინვარები ბევრად უფრო დიდი, ან ბევრად უფრო პატარა ფართობს იკავებდა, რაც თავისთავად, დაკავშირებულია კლიმატურ რყევებთან და ეს მეცნიერულადაც დადასტურებულია.
საინტერესოა განვიხილოთ, რით განსხვავდება ამჟამინდელი კლიმატის ცვლილება წარსული კლიმატური რყევებისგან. ამჟამინდელი კლიმატის ცვლილება დაწყებულია დაახლოებით 200 წლის წინ და გეოგრაფიულ ლიტერატურაში ცნობილია, როგორც მცირე გამყინვარების შემდგომი პერიოდი. ამ პროცესში ადამიანი არის კლიმატის ცვლილების ერთ-ერთი მთავარი შემოქმედი, რომელიც სათბური აირების (ადამიანის სამეურნეო-სამეწარმეო საქმიანობის შედეგად გაჩენილი გამონაბოლქვი) გამოფრქვევით ახდენს დედამიწაზე უარყოფით ზემოქმედებას. სათბური აირების პრინციპია: დედამიწა იღებს სითბოს, მაგრამ გადაგრილების საშუალება აღარ ეძლევა. ეს, რა თქმა უნდა, გავლენას ახდენს მყინვარულ საფარზეც. მყინვარების დნობის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი არის ის, რომ ტემპერატურის მატების პარალელურად, თოვლის ხაზმა ჰიფსომეტრიულად უფრო მაღლა აიწია და, შესაბამისად, მას მიჰყვა წვიმის ხაზიც. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, სადაც ადრე ნალექი მუდმივად თოვლის სახით მოდიოდა, დღეს შეიძლება იქ წვიმა მოვიდეს. მყინვარებზე თოვლის ხაზის აწევა და, შესაბამისად, თოვლის საფარის შემცირება ყოველთვის უარყოფითად აისახება რადგან:
1. თოვლი კვებავს მყინვარს;
2. თოვლი თავის უფრო თეთრი შეფერილობის გამო მეტად ირეკლავს მზის სხივებს დაიცავს მყინვარულ ყინულს ინტენსიური დნობისგან;
3. თოვლი ქმნის უფრო ცივ მიკროკლიმატს მყინვარის მიმდებარედ, ვიდრე თავად მყინვარული ყინული. ჩვენ მიერ 2022 წელს გამოქვეყნებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ კავკასიონის ბევრმა მყინვარმა თოვლის ხაზი საერთოდ დაკარგა და ინტენსიური დნობა უშუალოდ ყინულის ხარჯზე მიმდინარეობს, რაც კიდევ უფრო აჩქარებს მყინვარების შემცირებას.
- როგორ ფიქრობთ, ადგილზე წინასწარი გამაფრთხილებელი მოწყობილობის სისტემა რომ ყოფილიყო დამონტაჟებული, შოვში სურათს შეცვლიდა? სააგენტოს დასკვნაში ლაპარაკია იმაზე, რომ ღვარცოფი 70კმ სიჩქარით მოდიოდა 8-10 წუთის განმავლობაში.
- გააჩნია, სად დგას ეს მოწყობილობა. რა თქმა უნდა, როცა უკვე განგაშია, თუნდაც 10 წუთი საკმარისია, რომ გაერიდო, მეტი შანსი გაქვს, ვიდრე ის, რომ სიგნალი საერთოდ არ გაქვს. 5 წუთიც შეიძლება იყოს საკმარისი, რომ სირბილით რაღაც მანძილი დაფარო და უსაფრთხო ადილას გადახვიდე, მით უმეტეს, 10 წუთი. ეს არის ადაპტირებული მეთოდი, შვეიცარიის მყინვარების მონიტორინგის ქსელი რომ ნახოთ, ალპები დაფარულია ადრეული შეტყობინების სისტემებით, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ იქ ხალხი აღარ დადის და აღარ ცხოვრობს, უბრალოდ, უსაფრთხოების ზომები მიღებულია და მშვიდად აგრძელებენ ცხოვრებას. ეს არის ყველაზე კარგი საშუალება, რათა გარკვეული დოზით პრევენცია მოხდეს.
- როგორც ვიცით, სტიქიას გამეორება ახასიათებს. დაახლოებით რა პერიოდულობით და ახლა თუა ღვარცოფის გამეორების საშიშროება იმავე შოვში?
- ეს რთული საკითხია... სტიქია შეიძლება ნებისმიერ დროს მოხდეს, ამას ვერავინ იწინასწარმეტყველებს. ჩვენ ხომ არ ვიცით, მომავალ წლებში როგორი ზაფხული იქნება, რა ტემპერატურა, ან რა რაოდენობის ნალექი მოვა? ეს ძირითადად კლიმატურ ფაქტორებზე და ამინდზეა დამოკიდებული. იმავე ვერეს ხეობაში, ღვარცოფი 60 წლის მერე 2015 წელს გამეორდა. შეიძლება ასეთი სტიქია საერთოდაც აღარასდროს განმეორდეს, ან კიდევ პირიქით - 2 კვირაში ისეთი დიდი ნალექი მოვიდეს, რომ იგივე პროცესი განვითარდეს. კლიმატის ცვლილების ფონზე, ამინდი ხდება შტორმული ხასიათის, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამის წინასწარ პროგნოზირება შეუძლებელია. ჩვენ უბრალოდ, უნდა ვიყოთ მზად და ინფორმირებული, უსაფრთხოების ნორმები უნდა გვქონდეს დაცული.
- მყინვარების დნობიდან გამომდინარე, რომ დაგვისახელოთ მაღალი რისკის შემცველი ლოკაციები საქართველოში...
- ზოგადად, კავკასიონი ძალიან რთული და კომპლექსური ოროგრაფიული ერთეულია. ის გეოგრაფიულად, გეოლოგიურად, გეომორფოლოგიურად, ტექტონიკურად, ლანდშაფტურად მრავალფეროვანია და ამიტომ კარგად გასავლელი და შესასწავლია მთლიანი ზონა. ამის მერე გახდება შესაძლებელი ვიმსჯელოთ, კონკრეტულად რომელი ლოკაციები გვაქვს მაღალი რისკის შემცველი. არის ბევრი ხეობა, სადაც ხალხი ფიზიკურად არ ცხოვრობს და ღვარცოფისა და მეწყრის შემთხვევაში, არანაირი საშიშროება არ იქნება, რომ ვიღაცას ჩაიტანს ან სახლს დაუნგრევს. შესაბამისად, სულაც არ გვჭირდება ის, რომ ყველა მდინარის აუზში ადრეული შეტყობინების სისტემა დავაყენოთ. უბრალოდ, სტრატეგიულად უნდა გაიწეროს, სად არის ეს ლოკაციები, სოფლები, დასახლებები, უფრო მეტი რისკის ზონები - ეს სამუშაოებია ჩასატარებელი რათა უფრო სრულყოფილი სურათი მივიღოთ.