"კვი­რის პა­ლიტ­რის" ბლო­გი

2008 წლის "აგ­ვის­ტოს ომის" უმ­ძი­მე­სი შე­დე­გი ასე­უ­ლო­ბით და­ღუ­პუ­ლი, ათი ათა­სო­ბით დევ­ნი­ლი, გა­ნად­გუ­რე­ბუ­ლი სოფ­ლე­ბი და და­კარ­გუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბია. მ. სა­ა­კაშ­ვი­ლი ად­რეც აცხა­დებ­და და ამ­ჟა­მა­დაც იმა­ვე აზ­რზეა, რომ რუ­სე­თი წლე­ბის მან­ძილ­ზე ემ­ზა­დე­ბო­და ამ ომის­თვის და "აგ­ვის­ტოს ომის" თა­ვი­დან აცი­ლე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლი იყო. ლო­გი­კუ­რია: თუ მტერ-მო­წი­ნა­აღ­მდე­გის ომის­თვის მზა­დე­ბის შე­სა­ხებ უტყუ­ა­რი ინ­ფორ­მა­ცია გაქვს, შენც უნდა მო­ემ­ზა­დო ამის­თვის და - არა მხო­ლოდ სამ­ხედ­რო ძა­ლით. ფაქ­ტია, რომ ომის და­წყე­ბამ­დე და მის შემ­დე­გაც ჩვენ "სა­ინ­ფორ­მა­ციო ომიც" წა­ვა­გეთ და დავ­მარ­ცხდით "დიპ­ლო­მა­ტი­ურ ომ­შიც".

ადეკ­ვა­ტურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას წი­ნას­წარ ექ­ნე­ბო­და გათ­ვლი­ლი რუ­სე­თის პრო­ვო­კა­ცი­ე­ბის შე­საძ­ლო ვა­რი­ან­ტე­ბი და სტრა­ტე­გი­ულ პარტნი­ო­რებ­თან შე­თან­ხმე­ბით მო­ამ­ზა­დებ­და სა­პა­სუ­ხო მოქ­მე­დე­ბე­ბის სი­ტუ­ა­ცი­ურ მო­დე­ლებს. ერთ-ერთ შე­საძ­ლო პრო­ვო­კა­ცი­ად რო­კის გვი­რა­ბით სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე რუ­სე­თის 58-ე არ­მი­ის ნა­წი­ლე­ბის შე­მოს­ვლა უნდა გან­ხი­ლუ­ლი­ყო. რა საფრ­თხის შემ­ცვე­ლი იქ­ნე­ბო­და რუ­სე­თის ეს პრო­ვო­კა­ცია და სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თლის ნორ­მე­ბის დარ­ღვე­ვა (ეს რომ რუ­სეთს დი­დად არ ანაღ­ვლებ­და, ამას ქვე­მოთ ვნა­ხავთ) და რა პა­სუ­ხი უნდა გა­ე­ცა სა­ქარ­თვე­ლოს მა­შინ­დელ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას? სხვა­დას­ხვა წყა­რო­ე­ბით დას­ტურ­დე­ბა, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს შე­სა­ხებ ყვე­ლა გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბას პი­რა­დად ვლა­დი­მერ პუ­ტი­ნი იღებ­და და იღებს. რით და­ვიმ­სა­ხუ­რეთ ეს "დიდი სიყ­ვა­რუ­ლი", ეს ცალ­კე სა­უბ­რის თე­მაა. ამი­ტომ რუ­სე­თის პრო­ვო­კა­ცი­ე­ბის შე­ფა­სე­ბი­სას აუ­ცი­ლებ­ლად უნდა ყო­ფი­ლი­ყო გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი პუ­ტი­ნის მმარ­თვე­ლო­ბის სტი­ლი, მისი ფსი­ქო­ლო­გი­უ­რი პორ­ტრე­ტი და პი­რა­დი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა სა­ქარ­თვე­ლოს მა­შინ­დელ პრე­ზი­დენ­ტთან.

2006 წლი­დან გა­მო­იკ­ვე­თა რუ­სე­თის სა­გა­რეო პო­ლი­ტი­კის ახა­ლი ტენ­დენ­ცია - მისი გე­ო­პო­ლი­ტი­კუ­რი ინ­ტე­რე­სე­ბი უფრო გა­ცხად­და, უფრო აგ­რე­სი­უ­ლი გახ­და და ელ­ცი­ნი­სა და "ად­რინ­დე­ლი პუ­ტი­ნის" პე­რი­ო­დის­თვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლი "სი­მორ­ცხვე" და­კარ­გა. რუ­სე­თი უკვე აღარ თა­მა­შობ­და ცხვრის ქურ­ქში გახ­ვე­უ­ლი მგლის როლს. ეს მას აღარ სჭირ­დე­ბო­და. მის ქმე­დე­ბებ­ში მგლურ­მა ინ­სტინ­ქტმა იმ­ძლავ­რა და მოჩ­ვე­ნე­ბი­თი წე­სი­ე­რე­ბა რა­ღად უნ­დო­და? მსოფ­ლიო არე­ნა­ზე ის უკვე ღიად აცხა­დებ­და - "მსურს, ამ რე­გი­ონ­ში ჩემი სტრა­ტე­გი­უ­ლი ინ­ტე­რე­სე­ბი და­ვა­ფიქ­სი­რო, მსურს, ამა და ამ ქვე­ყა­ნა­ში მყავ­დეს მო­კავ­ში­რე (რე­ა­ლუ­რად მა­რი­ო­ნე­ტი - ბ.ა.) ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა. ამას მი­ვაღ­წევ ჩემს ხელთ არ­სე­ბუ­ლი ყვე­ლა (იგუ­ლის­ხმე­ბა: ეკო­ნო­მი­კუ­რი, პო­ლი­ტი­კუ­რი, სამ­ხედ­რო, სპეც­სამ­სა­ხუ­რე­ბის და ა.შ. - ბ.ა.) ღია თუ ფა­რუ­ლი ბერ­კე­ტით". სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თა­ლი რუ­სე­თის­თვის ფიქ­ცი­ად იქცა. "აგ­ვის­ტოს ომი" არ იყო მო­უ­ლოდ­ნე­ლი და წლე­ბის მან­ძილ­ზე (გან­სა­კუთ­რე­ბით 2006 წლის და­სა­წყი­სი­დან) ეს ერ­თგვარ "გა­მო­ცხა­დე­ბულ ომის ქრო­ნი­კად" იქცა: ცხინ­ვა­ლის რე­გი­ონ­ში მო­სა­ლოდ­ნელ ომზე სა­უბ­რობ­დნენ მოს­კოვ­ში, ვა­შინგტონ­ში, თბი­ლის­ში და ევ­რო­პის სხვა ქვეყ­ნე­ბის დე­და­ქა­ლა­ქებ­ში. რუ­სე­თის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი გზე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბით, თან­მიმ­დევ­რუ­ლად ცდი­ლობ­და აშშ-ისა და ევ­რო­პის ქვეყ­ნე­ბის ლი­დე­რე­ბის დარ­წმუ­ნე­ბას სა­ქარ­თვე­ლოს სა­ო­მარ მზა­დე­ბა­სა და მი­ლი­ტა­რის­ტულ მიზ­ნებ­ში. პირ­და­პირ ვთქვათ: მა­შინ­დე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მა­ღალ­ჩი­ნოს­ნე­ბი (რომ­ლე­ბიც სულ რა­ღაც ორი-სამი წლის მო­სუ­ლე­ბი იყ­ვნენ ქუ­ჩი­დან კომ­ფორ­ტულ კა­ბი­ნე­ტებ­ში, გა­მო­ირ­ჩე­ოდ­ნენ დიდი არაპრო­ფე­სი­ო­ნა­ლიზ­მით და უფრო დიდი - ამ­ბი­ცი­ე­ბით) სრუ­ლი­ად მო­უმ­ზა­დე­ბელ­ნი იყ­ვნენ, რო­გორც კვა­ლი­ფი­კა­ცი­ით, ასე­ვე - პი­როვ­ნუ­ლი თვი­სე­ბე­ბით. მათ­თვის სამ­შობ­ლოს სიყ­ვა­რუ­ლი სა­კუ­თა­რი "კომ­ფორ­ტის ზო­ნი­დან" იწყე­ბო­და და მთავ­რდე­ბო­და. აქ პი­რად მა­გა­ლითს მა­შინ­დე­ლი პრე­ზი­დენ­ტის­გან იღებ­დნენ. განა რუ­სე­თის პრო­ვო­კა­ცი­ე­ბის­გან მუდ­მი­ვად გა­წა­მე­ბულ პა­ტა­რა ქვე­ყა­ნას იმის ფუ­ფუ­ნე­ბა აქვს, რომ ეროვ­ნუ­ლი უსაფრ­თხო­ე­ბის უმ­თავ­რეს რგო­ლებ­ში (ჯარი, უშიშ­რო­ე­ბა და დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი სამ­სა­ხუ­რი) ხელ­მძღვა­ნელ თა­ნამ­დე­ბო­ბებ­ზე არაპრო­ფე­სი­ო­ნა­ლე­ბი ჰყავ­დეს?

კად­რე­ბის სის­ტე­მა­ტუ­რი ცვლა მ. სა­ა­კაშ­ვი­ლის პი­რად ხუშ­ტუ­რებ­ზე იყო და­მო­კი­დე­ბუ­ლი. მა­გა­ლი­თი უამ­რა­ვია, თუმ­ცა სა­უბ­რის თე­მი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, მხო­ლოდ ერ­თზე შევ­ჩერ­დეთ. 2004-2008 წლის აგ­ვის­ტომ­დე რუ­სეთ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს ელ­ჩე­ბი იყ­ვნენ: ზუ­რაბ აბა­ში­ძე (რო­მე­ლიც მ. სა­ა­კაშ­ვილ­მა გაპ­რე­ზი­დენ­ტე­ბის­თა­ნა­ვე გა­ა­თა­ვი­სუფ­ლა), კოტე კე­მუ­ლა­რია, ვა­ლე­რი ჩე­ჩე­ლაშ­ვი­ლი, ირაკ­ლი ჩუ­ბი­ნიშ­ვი­ლი და ერო­სი კიწ­მა­რიშ­ვი­ლი. იმ ქვე­ყა­ნა­ში, რო­მელ­თა­ნაც ყვე­ლა­ზე მეტი პრობ­ლე­მა გაქვს, ელ­ჩე­ბის ასე­თი სწრა­ფად ცვლა პრე­ზი­დენ­ტის არა­სე­რი­ო­ზუ­ლო­ბა­ზე (რბი­ლად, რომ ვთქვათ) მი­უ­თი­თებს. ამ პი­რო­ბებ­ში სა­ელ­ჩოს მუ­შა­ო­ბის რა ეფექ­ტი­ა­ნო­ბა­ზე შე­იძ­ლე­ბა სა­უ­ბა­რი? რა კრი­ტე­რი­უ­მე­ბით ნიშ­ნავ­და ან ათა­ვი­სუფ­ლებ­და მა­შინ­დე­ლი პრე­ზი­დენ­ტი მი­ნის­ტრებ­სა და ელ­ჩებს, ეს, ალ­ბათ, მხო­ლოდ მან იცის. ვის­თან უხ­დე­ბო­დათ მოს­კოვ­ში ღია და ფა­რუ­ლი ბრძო­ლა ახ­ლად­გა­მომ­ცხვარ ქარ­თველ "დიპ­ლო­მა­ტებს"? ტყუ­ი­ლის თქმის რუს "მგლებ­თან": ივა­ნოვ­თან, ლავ­როვ­თან, კა­რა­სინ­თან, პო­პოვ­თან და ა.შ. WikiLeaks-მა ბევ­რი დო­კუ­მენ­ტი გა­მო­აქ­ვეყ­ნდა სა­ქარ­თვე­ლო­ზე. კერ­ძოდ, სა­ი­დუმ­ლო მა­სა­ლე­ბი ასა­ხავ­და ამე­რი­კე­ლი დიპ­ლო­მა­ტე­ბის (სა­ქარ­თვე­ლო­ში აშშ-ის ელ­ჩე­ბის - ჯონ ტეფ­ტის და ჯონ ბა­სის, ასე­ვე, რუ­სეთ­ში აშშ-ის ელ­ჩის - უი­ლი­ამ ბერნ­სის) მი­მო­წე­რას სა­ხელ­მწი­ფო დე­პარ­ტა­მენ­ტთან, ასე­ვე, 2006-2008 წლებ­ში სხვა­დას­ხვა ქვეყ­ნის დიპ­ლო­მა­ტებ­თან მათი შეხ­ვედ­რე­ბის ან­გა­რი­შებს.

გან­სა­კუთ­რე­ბით სა­ინ­ტე­რე­სოა აშშ-ის ცენ­ტრა­ლუ­რი სა­დაზ­ვერ­ვო სა­ა­გენ­ტოს ამ­ჟა­მინ­დე­ლი დი­რექ­ტო­რის, 2005-2008 წლის მა­ი­სამ­დე რუ­სეთ­ში აშშ-ის ელ­ჩის - უი­ლი­ამ ბერნ­სის დო­კუ­მენ­ტე­ბის გაც­ნო­ბა, რომ­ლე­ბიც WikiLeaks-მა გა­მო­აქ­ვეყ­ნა. 2006 წლის ივ­ლის­ში უ. ბერნსმა აშშ-ის სა­ხელ­მწი­ფო დე­პარ­ტა­მენ­ტში გაგ­ზავ­ნა და­შიფ­რუ­ლი შე­ტყო­ბი­ნე­ბა, სა­დაც ამ­გვა­რად აღ­წერს რუ­სეთ­ში სა­ქარ­თვე­ლოს ელჩთან - ირაკ­ლი ჩუ­ბი­ნიშ­ვილ­თან გა­მარ­თუ­ლი სა­უბ­რის ში­ნა­არსს:

"ჩუ­ბი­ნიშ­ვილ­მა გაგ­ვაც­ნო ინ­ფორ­მა­ცია იმის შე­სა­ხებ, რომ სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის მო­ად­გი­ლემ მე­რაბ ან­თა­ძემ ... 19 ივ­ლისს რუ­სე­თის სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის მო­ად­გი­ლე დე­ნი­სოვ­თან შეხ­ვედ­რა­ზე, მდგო­მა­რე­ო­ბის გან­მუხ­ტის­თვის, შეს­თა­ვა­ზა მუ­შა­ო­ბის და­წყე­ბა ან­ტი­ტე­რო­რის­ტუ­ლი ცენ­ტრის შექ­მნის­თვის, ეს იდეა რუ­სეთ­მა წა­მო­ა­ყე­ნა (13 ივ­ნისს სა­ა­კაშ­ვილ­მა გა­ნუ­ცხა­და პუ­ტინს, რომ ამის­თვის შე­სა­ფე­რი­სი მო­მენ­ტი ჯერ არ დამ­დგა­რი­ყო). ან­თა­ძე და დე­ნი­სო­ვი ასე­ვე შე­თან­ხმდნენ, რომ 7 სექ­ტემ­ბერს მხა­რე­ე­ბი და­ი­წყე­ბენ კონ­სულ­ტა­ცი­ებს სა­ქარ­თვე­ლოს ნა­ტო­ში შეს­ვლის სურ­ვი­ლის შე­სა­ხებ" .

რა საფრ­თხე იმა­ლე­ბო­და "ერ­თობ­ლი­ვი ან­ტი­ტე­რო­რის­ტუ­ლი ცენ­ტრის (ატც)" შექ­მნის მიღ­მა? რუ­სე­თი ცდი­ლობ­და, სამ­ხედ­რო ბა­ზე­ბი (რომ­ლე­ბიც, სი­მარ­თლე რომ ვთქვათ, აღ­ჭურ­ვი­ლო­ბი­თა და პი­რა­დი შე­მად­გენ­ლო­ბის მომ­ზა­დე­ბის დო­ნით გა­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნის საბ­ჭო­თა გად­მო­ნაშ­თი იყო) გა­ცი­ლე­ბით მო­ბი­ლუ­რი და ეფექ­ტი­ა­ნი სტრუქ­ტუ­რით ჩა­ე­ნაც­ვლე­ბი­ნა. ბა­ზე­ბის გაყ­ვა­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის მე-20 მუხ­ლში, ერთი შე­ხედ­ვით, უმ­ნიშ­ვნე­ლო, მაგ­რამ ჩვენ­თვის რე­ა­ლუ­რი საფრ­თხის შეც­ვე­ლი ჩა­ნა­წე­რი იყო. კერ­ძოდ: მხა­რე­ე­ბი იღებ­დნენ ვალ­დე­ბუ­ლე­ბას, გა­ეგ­რძე­ლე­ბი­ნათ მუ­შა­ო­ბა ერ­თობ­ლი­ვი ან­ტი­ტე­რო­რის­ტუ­ლი ცენ­ტრის შექ­მნის კონ­კრე­ტულ სა­კი­თხებ­ზე. შერ­ჩე­უ­ლი იყო სა­ვა­რა­უ­დო ტე­რი­ტო­რი­აც - ბა­თუმ­ში რუ­სე­თის სამ­ხედ­რო ბაზა, რად­გა­ნაც რუ­სე­თის­თვის იქი­დან უფრო იოლი იქ­ნე­ბო­და ოპე­რა­ტი­ულ-აგენ­ტუ­რუ­ლი მუ­შა­ო­ბის წარ­მო­ე­ბა, რო­გორც სა­ქარ­თვე­ლოს, ისე - თურ­ქე­თის წი­ნა­აღ­მდეგ. ერ­თობ­ლი­ვი ატც-ის შექ­მნით რუ­სეთს სურ­და, სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე შე­ექ­მნა ეს-ვი-ერ - ეფ-ეს-ბეს ფი­ლი­ა­ლი და უფრო ეფექ­ტი­ა­ნი გა­ე­ხა­და ოპე­რა­ტი­ულ-აგენ­ტუ­რუ­ლი მუ­შა­ო­ბა. თა­ნაც "ფი­ლი­ა­ლის" შე­ნახ­ვის ხარ­ჯე­ბიც შე­უმ­ცირ­დე­ბო­და, რად­გა­ნაც ამ, სა­ქარ­თვე­ლოს წი­ნა­აღ­მდეგ მოქ­მე­დი "ერ­თობ­ლი­ვი სა­წარ­მოს" და­ფი­ნან­სე­ბა ჩვენც მოგ­ვიხ­დე­ბო­და. გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი იყო "სრუ­ლი ციკ­ლის" სპეც­სამ­სა­ხუ­რის ახა­ლი სტრუქ­ტუ­რის შექ­მნა, რო­მე­ლიც გა­ა­ერ­თი­ა­ნებ­და ინ­ფორ­მა­ცი­ის მო­პო­ვე­ბას ოპე­რა­ტი­უ­ლი-ტექ­ნი­კუ­რი მე­თო­დე­ბით, მის ანა­ლიზ­სა და რე­ა­ლი­ზა­ცი­ას. გა­მოც­დილ რუს ანა­ლი­ტი­კო­სებ­თან და მზვე­რა­ვებ­თან ერ­თად იქ სა­დაზ­ვერ­ვო-დი­ვერ­სი­უ­ლი ოპე­რა­ცი­ე­ბის "ასე­ბიც" იქ­ნე­ბოდ­ნენ, რომ­ლე­ბიც ან­ტი­ტე­რო­რის­ტულ თუ ტე­რო­რის­ტულ ოპე­რა­ცი­ებს იმის­და მი­ხედ­ვით ჩა­ა­ტა­რებ­დნენ, თუ რა ბრძა­ნე­ბა ექ­ნე­ბო­დათ მოს­კო­ვი­დან.

ფაქ­ტია, რომ რუ­სეთს სურ­და, ტე­რო­რიზ­მთან ბრძო­ლის კე­თილ­შო­ბი­ლუ­რი იდე­ე­ბით ახა­ლი სა­დაზ­ვერ­ვო-დი­ვერ­სი­უ­ლი საბ­რძო­ლო და­ნა­ყო­ფის შექ­მნის მცდე­ლო­ბა შე­ე­ნიღ­ბა და ან­ტი­ტე­რო­რის­ტუ­ლი ცენ­ტრის სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბის "კო­მუფ­ლი­ა­ჟით" მზვე­რა­ვე­ბი ჩა­მო­ეყ­ვა­ნა სა­ქარ­თვე­ლო­ში. თით­ქოს ისე გვაკ­ლდა მათი აგენ­ტუ­რა! სა­ქარ­თვე­ლოს ნა­ტო­ში შეს­ვლის სა­კი­თხის გან­ხილ­ვაც (გა­სა­გე­ბია, რას მო­ი­თხოვ­და რუ­სე­თი) უდი­დე­სი დათ­მო­ბა იყო რუ­სე­თი­სად­მი. სა­პა­სუ­ხოდ რას მი­ი­ღებ­და სა­ქარ­თვე­ლო? 2006 წლის პირ­ველ ნო­ემ­ბერს სა­ქარ­თვე­ლოს სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი გელა ბეჟუ­აშ­ვი­ლი შეხ­ვდა რუ­სე­თის სა­გა­რეო საქ­მე­თა მი­ნის­ტრ სერ­გეი ლავ­როვს და უშიშ­რო­ე­ბის საბ­ჭოს მდი­ვან იგორ ივა­ნოვს. მე­ო­რე დღეს ის რუ­სეთ­ში აშშ-ის ელჩ უი­ლი­ამ ბერნსს ეწ­ვია და წინა დღის სა­უბ­რის ში­ნა­არ­სი გა­აც­ნო.

"რუ­სე­თის მხა­რემ პირ­და­პირ გა­ნუ­ცხა­და ბეჟუ­აშ­ვილს: ისი­ნი ეჭ­ვო­ბენ, რომ სა­ქარ­თვე­ლო აპი­რებს სამ­ხედ­რო მოქ­მე­დე­ბე­ბის ჩა­ტა­რე­ბას სამ­ხრეთ ოსეთ­სა და აფხა­ზეთ­ში და თუ მსგავ­სი რამ მოხ­დე­ბო­და, რუ­სე­თი სამ­ხედ­რო ძა­ლით უპა­სუ­ხებ­და სა­ქარ­თვე­ლოს და ამ შემ­თხვე­ვა­ში რუ­სეთს ნაკ­ლე­ბად ანაღ­ვლებ­და სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის რე­აქ­ცია. ივა­ნოვ­მა გა­ნუ­ცხა­და ბეჟუ­აშ­ვილს, რომ რუ­სე­თი არ ენ­დო­ბა ქარ­თულ მხა­რეს და გა­რან­ტი­ე­ბი მო­ი­თხო­ვა უმაღ­ლეს დო­ნე­ზე, ხოლო კი­თხვა, იყო თუ არა ბეჟუ­აშ­ვი­ლის სი­ტყვე­ბი გა­რან­ტია მათ­თვის, ივა­ნოვ­მა უპა­სუ­ხა -არა. ბერნსმა გა­ნუ­ცხა­და ბეჟუ­აშ­ვილს, რომ რუ­სე­ბი არ ხუმ­რობ­დნენ და სიმ­შვი­დის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა იქ­ნე­ბა უფრო მე­ტად მომ­გე­ბი­ა­ნი ქარ­თუ­ლი მხა­რის­თვი­სო", - აც­ნო­ბებ­და ბერნ­სი ვა­შინგტონს. წა­ი­კი­თხეთ სრუ­ლად