შობადობის გლობალური ვარდნის საუკუნე - რატომ შემცირდება მოსახლეობა ქვეყნების უმეტესობაში და რამდენ ხანში შეიძლება გაუკაცრიელდეს საქართველო?

ჟურნალ "ლანცეტში" გამოქვეყნებული კვლევის თანახმად, რომელიც ვაშინგტონის უნივერსიტეტის ჯანმრთელობის მეტრიკისა და შეფასების ინსტიტუტის მკვლევარებმა ჩაატარეს, ამჟამინდელი ტენდენციის გათვალისწინებით, მიმდინარე საუკუნის ბოლოსთვის შესაძლოა, მოსახლეობის რაოდენობა თითქმის ყველა ქვეყანაში შემცირდეს.

BBC-ზე გამოქვეყნებულ სტატიაში, რომელიც უახლეს კვლევას ეყრდნობა, ვკითხულობთ, რომ 23 ქვეყანის მოსახლეობა, ესპანეთისა და იაპონიის ჩათვლით, სავარაუდოდ, 2100 წლისთვის განახევრდება. ქვეყნების მოსახლეობა დრამატულად დაბერდება, რაც ნიშნავს, რომ 80 წელს მიტანებული ადამიანებისა და ახალდაბადებული ბავშვების რაოდენობა ერთმანეთს გაუთანაბრდება.

რატომ შეიძლება მოხდეს ეს? - იმიტომ, რომ შობადობის მაჩვენებელი, ანუ ერთი ქალის მიერ შობილი ბავშვების საშუალო რაოდენობა, ეცემა.

როგორც მითითებულია, 1950 წელს, ქალები სიცოცხლის განმავლობაში საშუალოდ, 4.7 ბავშვს შობდნენ. ვაშინგტონის უნივერსიტეტის ჯანმრთელობის მეტრიკისა და შეფასების ინსტიტუტის მკვლევარებმა აჩვენეს, რომ ამასთან შედარებით, შობადობის გლობალური მაჩვენებელი 2017 წელს თითქმის განახევრდა (2.4). თუ ეს რიცხვი 2.1-ზე ქვემოთ დავა, მაშინ მთლიანად, მოსახლეობის რაოდენობა დაიწყებს კლებას. "ლანცეტში" გამოქვეყნებულ კვლევაში ნავარაუდევია, რომ შობადობის დონე 2100 წლისთვის 1.7-მდე დაეცემა.

მკვლევარების მოლოდინია, რომ დედამიწაზე ადამიანების რაოდენობა პიკს - 9.7 მილიარდს 2064 წელს მიაღწევს, შემდეგ კი, საუკუნის დასასრულს, 8.8 მილიარდამდე დაეცემა. მათი თქმით, ეს საზოგადოებების რეორგანიზების საჭიროებას გამოიწვევს.

• რატომ ეცემა შობადობის მაჩვენებელი?

კლება ძირითადად იმითაა განპირობებული, რომ წარსულთან შედარებით, უფრო მეტ ქალს შეუძლია განათლების მიღება და მუშაობა, ასევე, მათ მეტი წვდომა აქვთ კონტრაცეფციაზე, რაც ნაკლები შვილის ყოლის საშუალებას აძლევთ. ბევრი კუთხით, შობადობის მაჩვენებლის დაცემა ცივილიზაციის განვითარების ერთგვარი შედეგია.

• რომელ ქვეყნებზე მოახდენს შობადობის დონის ვარდნა ყველაზე დიდ ზეგავლენას?

კვლევაში გამოთქმული პროგნოზის თანახმად, ყველაზე მრავალრიცხოვანი ქვეყანა, ჩინეთი 2017 წლის ყველაზე მაღალი მაჩვენებლიდან - მილიარდ 412 მილიონიდან, სავარაუდოდ, უმაღლეს მწვერვალს, ანუ მილიარდ 431 მილიონს 4 წელიწადში მიაღწევს, თუმცა საუკუნის მიწურულს თითქმის 732 მილიონ ადამიანზე ჩამოვა. იტალიასთან დაკავშირებითაც მოსახლეობის ანალოგიურად დრამატული დაცემაა ნავარაუდები - იმავე ვადებში, 61 მილიონი ადამიანიდან 30 მილიონამდე კლება. ეს ორია იმ 23 სახელმწიფოდან, სადაც, სავარაუდოდ, მოსახლეობა განახევრდება.

ამ ქვეყნებს შორის ასევეა ესპანეთი, პორტუგალია, ტაილანდი და სამხრეთ კორეა. გაერთიანებულ სამეფოში, სადაც 2017 წლის მონაცემებით, 67 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს, მოსახლეობის რაოდენობის პიკს - 75 მილიონს 2063 წელს ელოდებიან, 2100 წლისთვის კი 71 მილიონამდე შემცირებაა მოსალოდნელი.

საინტერესოა, რომ აფრიკის კონტინენტზე დემოგრაფიული პროგნოზები საერთო ტენდენციაში არ ჯდება. სავარაუდოდ, სუბსაჰარული აფრიკის მოსახლეობა 2100 წლისთვის 3 მილიარდზე მეტ ადამიანს მიაღწევს. კვლევაში აღნიშნულია, რომ მაგალითად, ნიგერია მსოფლიოში სიდიდით მეორე ქვეყანა გახდება - 791 მილიონი ადამიანით.

ასეა თუ ისე, 2100 წლისთვის, 195-დან 183 ქვეყანაში შობადობის მაჩვენებელი თაობის ჩანაცვლების მაჩვენებელზე დაბალი იქნება.

როგორც კვლევა ასახავს:

1. 5 წლამდე ასაკის ბავშვების რიცხვი 2017 წლის მონაცემთან - 681 მილიონთან შედარებით, 2100 წლისთვის საგრძნობლად - 401 მილიონამდე დაიწევს;
2. 2017 წლის 80 წელზე მეტი ასაკის პირთა რიცხვი 2100 წელს 141 მილიონიდან 866 მილიონამდე გაიზრდება.

BBC-ის სტატიაში აღნიშნულია, რომ პრობლემაა ის, თუ ვინ გადაიხდის გადასახადებს მასობრივად დაბერებულ სამყაროში; ვინ გადაიხდის მოხუცებულთა ჯანდაცვისთვის; ვინ მოუვლის მოხუცებს; ისევ შეძლებენ თუ არა ადამიანები პენსიაზე გასვლას?

• არსებობს თუ არა გამოსავალი?

ზოგიერთმა ქვეყანამ სცადა, შობადობის დონის შემცირების პრობლემა ისეთი პოლიტიკით გადაეჭრა, როგორიცაა ბავშვების გაჩენის წახალისება, დეკტერული შვებულება მამებისთვის, ბავშვებისთვის უფასო სოციალური უზრუნველყოფა, ფინანსური სტიმულები სხვა, მაგრამ ამ ყველაფერზე ცალსახა პასუხი, თუ რას აქვს შედეგი რეალურად, არ გამოვლენილა.

ზოგმა ქვეყანამ მოსახლეობის გასაზრდელად და შემცირებული შობადობის მაჩვენებლის საკომპენსაციოდ, მიგრაცია გამოიყენა. თუმცა, ეს პოლიტიკა წყვეტს მოქმედებას მაშინ, როდესაც თითქმის ყველა ქვეყნის მოსახლეობა მცირდება.

მკვლევარების თქმით, როდესაც მსგავსი პრობლემის გადაჭრა ვერ ხერხდება, საბოლოო ჯამში, სახეობის გადაშენების საფრთხე ჩნდება, თუმცა, ამას რეალურად ჯერ რამდენიმე საუკუნე გვაშორებს.

• რატომაა 2.1 შობადობის დონისთვის ზღვრული რიცხვი?

ლოგიკურია, რომ ასეთი 2.0 იყოს - ორ მშობელს ჰყავდეს ორი შვილი, რომ მოსახლეობა იმავე რაოდენობის დარჩეს. თუმცა, საუკეთესო ჯანდაცვის პირობებშიც კი, ყველა ბავშვი სრულწლოვნებამდე ვერ აღწევს. ამასთანავე, ახალშობილებში მამრობითი სქესი ოდნავ მაინც ჭარბობს, რაც ნიშნავს, რომ განვითარებულ ქვეყნებში თაობის ჩასანაცვლებელი მაჩვენებელი 2.1-ია.

ექსპერტები ვარაუდს გამოთქვამენ, რომ თუ ეს პროგნოზები ნახევრად მაინც ზუსტი აღმოჩნდება, მაშინ ყველა ერისთვის მიგრაცია, - სამუშაო ასაკში მყოფი მოსახლეობის დისტრიბუცია არსებითი გახდება.

• დემოგრაფიული პროგნოზი საქართველოსთვის

რაც შეეხება საქართველოს, “ლანცეტში“ გამოქვეყნებული კვლევის თანახმად, აქ მოსახლეობის რაოდენობა შესაძლოა, 2017 წლის მაჩვენებლიდან - 3 მილიონ 690 ათასიდან, საუკუნის ბოლოს 2 მილიონ 780 ათასამდე ჩამოვიდეს. თუმცა, მეორე სცენარის თანახმად, რომელშიც პროგნოზი იმის მიხედვითაა გაკეთებული, რომ "მდგრადი განვითარების მიზანი" მიღწეული იქნება, საქართველოში მოსახლეობის რაოდენობამ შესაძლოა, მილიონ 850 ათასამდეც დაიკლოს. აღნიშნული სცენარი გვიჩვენებს, რა ტენდენციებს უნდა ველოდოთ იმ შემთხვევაში, თუ 2030 წლისთვის განათლებისა და კონტრაცეპტივების ხელმისაწვდომობა ყველა ქვეყანასა და ტერიტორიაზე იქნება უზრუნველყოფილი.

რაოდენობის ამგვარი ვარდნა საქართველოს რეგიონებში მოსახლეობის შემცირებას და შესაძლოა, გაქრობასაც მოასწავებდეს - დემოგრაფ ანზორ თოთაძის "საქართველოს დემოგრაფიული განვითარების პროგრამაში" გამოთქმულია პროგნოზები საქართველოს რეგიონების გაუკაცრიელების შესახებ. კვლევის თანახმად, დემოგრაფიული მონაცემების არსებული ტენდენციების შენარჩუნების პირობებში, ყველა რეგიონი (ქალაქების - თბილისის, ქუთაისის, ბათუმის, რუსთავისა და ფოთის გარდა) საშუალოდ, 41 წელიწადში გაუკაცრიელდება. მათ შორის:

• აჭარა - 31 წელიწადში;
• გურია - 49 წელიწადში;
• იმერეთი - 39 წელიწადში;
• კახეთი - 47 წელიწადში;
• მცხეთა-მთიანეთი - 40 წელიწადში;
• რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი - 22 წელიწადში;
• სამეგრელო-ზემო სვანეთი - 29 წელიწადში;
• სამცხე-ჯავახეთი - 44 წელიწადში;
• ქვემო ქართლი - 47 წელიწადში;
• შიდა ქართლი - 67 წელიწადში.

აღნიშნული პროგნოზების შესახებ, როგორც გლობალური კუთხით, ისე - საქართველოსთან დაკავშირებით, AMBEBI.GE-ს დემოგრაფი ანზორ თოთაძე ესაუბრება. მისი თქმით, მოსახლეობის რაოდენობა უკანასკნელ წლებში მნიშვნელოვნად იზრდება, თუმცა დემოგრაფი იმასაც აღნიშნავს, რომ ამჟამინდელი პროგნოზების თანახმად, მომავალში შეიძლება, ბავშვის დაბადება ყველა ქვეყანაში პრობლემური გახდეს.

"პირველ საუკუნეში, მთელ მსოფლიოში მხოლოდ 2 მილიონი ადამიანი ცხოვრობდა, იყო პერიოდი, როდესაც წელიწადში მსოფლიო მოსახლეობა მხოლოდ 1-2 კაცით იმატებდა. შუა საუკუნეებსა და მას შემდეგ, ზრდა ძალიან სწრაფია - მსოფლიო მოსახლეობის რაოდენობამ 1987 წელს პირველად მიაღწია 5 მილიარდს, მას შემდეგ, ყოველ 12 წელში თითო მილიარდით იმატებდა. საერთოდ, პროგნოზებს დემოგრაფიული მოვლენები და პროცესები ნაკლებად ექვემდებარება, მაგრამ მაინც შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამ საუკუნის ბოლოს მსოფლიო მოსახლეობა სულ დაახლოებით, 8-9 მილიარდი იქნება, შემდეგ შეიძლება უფრო გაიზარდოს, მაგრამ მერე კლებას დაიწყებს.

რამდენიმე ათეული წელიწადია, მეცნიერები მოსახლეობის გამრავლების შესახებ მსჯელობენ და ბევრი თვლის, რომ თუ ასე გაგრძელდა, მოსახლეობის რაოდენობის ზრდას მისი გამოკვების საშუალებები მნიშვნელოვნად ჩამორჩება. ზოგიერთი პირიქით ამბობს, რომ ჯერ კიდევ დარჩენილია აუთვისებელი მიწები და წყალი და ეს საშიშროება არ მოგველის. აღნიშნავენ იმასაც, რომ ადამიანსა და ბუნებას შორის ნორმალური, ჰარმონიული ურთიერთობისთვის მსოფლიოში მილიარდნახევარი ადამიანი უნდა ცხოვრობდეს.

ეკონომიკის გარდა, ცვლილებები და შობადობის დონის შემცირება ძალიან ბევრ ფაქტორზეა დამოკიდებული, იმავე, წყლის პრობლემაზე - დღეს მთელი რიგი ქვეყნები სუფთა წყალს ვერ მოიპოვებს. ასევე, დამოკიდებულია განათლების დონეზე, რადგან რაც უფრო მაღალია განათლების დონე, მით უფრო დაბალია შობადობის დონე. მუშაობს ქალის ფაქტორიც - ქალს, რომელსაც განათლება აქვს, რა თქმა უნდა, თავისი კარიერული წინსვლაც უნდა და აღარ სურს, 10 და 12 ბავშვი გააჩინოს. მაგრამ აქ კიდევ საკითხავია, არის თუ არა საჭირო ამდენი ბავშვი? ვერც ერთ დემოგრაფს ვერ ნახავთ, რომელიც იტყვის, 10 ბავშვი იყოლიეთო.

ადრინდელ პერიოდთან განსხვავება ისაა, რომ ადრე მოკვდავობის დონეც ძალიან მაღალი იყო, მაგალითად, მე-19 საუკუნის რუსეთში, ერთ წელიწადში, ყოველი 1000 დაბადებული ბავშვიდან 380 ბავშვი იღუპებოდა, ხოლო 15 წლის ასაკს დაბადებულ ბავშვთა ნახევარიც ვერ აღწევდა; ანალოგიური სურათი იყო უკრაინაში. რომ შევადაროთ, რუსეთში 5 წლამდე 405 ბავშვი ვერ აღწევდა, საქართველოში კი ეს რაოდენობა 205 იყო (თუმცა ესეც მაღალი მაჩვენებელია). ეს რიცხვი დამოკიდებული იყო, მაგალითად, ქვეყნის საშუალო წლიურ ტემპერატურაზე, იმაზე, როგორ საკვებს მიიღებდა ბავშვი, როგორი იყო სახალხო მედიცინის დონე და ა.შ. ამიტომ იყო რუსეთსა და უკრაინაში, ასევე, დასავლეთ ევროპაში ბავშვთა მოკვდავობის დონე მაღალი. ამჟამად კი, ყოველი 1000 დაბადებული ბავშვიდან 6-დან 8-მდე იღუპება, განვითარებულ ქვეყნებში კი - საშუალოდ 3. ესაა მიზეზი, რის გამოც ამჟამად დაბადებული 2-3 ბავშვი წინა საუკუნეებში დაბადებულ 6-7 ბავშვს უტოლდება, - მაშინ მხოლოდ 2-3 ბავშვი რომ ჰყოლოდათ, შეიძლებოდა, ფაქტობრივად, უშვილოდ დარჩენილიყვნენ“, - აღნიშნავს თოთაძე.

დემოგრაფი აღნიშნავს, რომ საქართველოში შობადობის დონე სამეზობლოსთან შედარებით ყველაზე დაბალია და ამ მხრივ კრიტიკული მდგომარეობაა.

"2000-იან წლებში, ჩვენთან ბუნებრივი მატება 53 000 კაცს შეადგენდა, ანუ 10 წელიწადში ამდენით მეტი დაიბადა, ვიდრე - გარდაიცვალა. თურქეთში, ამავე პერიოდში, ბუნებრივი მატება 8 მილიონ 835 ათასი იყო, აზერბაიჯანში - 830 ათასი, ხოლო სომხეთში - 120 ათასი. ეს უკვე ძალიან საშიშია, რადგან ჩვენ ისეთ გეოპოლიტიკურ სიბრტყეში ვცხოვრობთ, სადაც სხვადასხვა ქვეყნის ინტერესების უამრავი გადაკვეთის წერტილია, ძნელდება ეროვნული ინტერესების დაცვა. საშუალოდ, ჩვენთან ერთი ქალი 2000-იან წლებში 1.5 ბავშვს ბადებდა, ახლაც დაახლოებით ასეა, - საშუალოდ, ქალი 2.0 ბავშვს აჩენს. თუ ყველა ქალი 2.1 ბავშვს გააჩენს, ამ შემთხვევაში მოსახლეობის რაოდენობა შენარჩუნდება, როცა მაჩვენებელი ამაზე მეტი იქნება, მოსახლეობა გამრავლდება; ხოლო თუ ერთმა ქალმა 3 ბავშვი დაბადა, ე.ი., მოსახლეობის გამრავლების დონე შესანიშნავია. ასე რომ, ჩვენი მიზანი უნდა იყოს არა მაქსიმალურად მეტი რაოდენობის ბავშვები, არამედ, ისეთი პოლიტიკის გატარება, რომ ოჯახში 3 ბავშვი ნორმად იქცეს", - აღნიშნავს დემოგრაფი.

ანზორ თოთაძე საუბრობს იმ პრობლემებზეც, რაც მოსახლეობის დაბერებასა და მიგრაციას შეიძლება მოჰყვეს:

"ცხოვრების დონეს კიდევ ის აფერხებს, რომ საქართველოში, 1970-იან წლებში დახლოებით, მოხუცებთან შედარებით 300 000-ით მეტი ბავშვი იყო, შარშან და შარშანწინ კი მოხუცები ბავშვების რაოდენობას 70 000-ით აჭარბებდნენ. გამოვიდა, რომ მოხუცები ახალგაზრდა თაობამ უნდა არჩინოს, რომელიც ძალიან ცოტაა და ეს პროცესი კვლავ გრძელდება. ჩვენი მოსახლეობა დაბერებულია, შობადობა მცირდება, ქვეყანას პენსიების გადახდა უჭირს. არის დაახლოებით 800 000 პენსიონერი, მათი რაოდენობაც იმატებს; ამას გარდა, საქართველოდან ასეულობით ათასი ადამიანი საზღვარგარეთაა წასული, მათ შორის უმეტესობა ქალია - იქ ძიძებად მუშაობენ, მოხუცებულებს უვლიან და ა.შ. მათი უმრავლესობა ძირითადად უკვე 20-25 წელია, წასულები არიან, მაგრამ ქვეყანა 40-45 წლის ასაკში დატოვეს, ამასობაში, თავად მიაღწიეს საპენსიო ასაკს. ბუნებრივია, ისინი უკან დაბრუნდებიან - ასეთი 200 ათასი ადამიანი მაინც იქნება, შესაბამისად, პენსიონერთა რაოდენობა როგორც ყველაზე ცოტა, ამ რიცხვით მაინც გაიზრდება. რეალურად, ეს ძალიან ბევრია და გამოდის, რომ ბიუჯეტის თითქმის ნახევარი პენსიებსა და მოსახლეობის დაუცველ ფენებზე უნდა გადანაწილდეს.

საერთოდ, მეტია ისეთი ადამიანების რაოდენობა, რომელთაც ბავშვის ყოლა არ სურთ, სახეზეა ოჯახის კრიზისი. თუ ისე გაგრძელდა, როგორც დღესაა, არათუ 100 წელიწადში, არამედ - კიდევ უფრო ადრე გაუკაცრიელდება საქართველო. ამაზე გამოკვლევებმა გვიჩვენა, რომ ყველა მუნიციპალიტეტი, თბილისის, ქუთაისის, ბათუმის, რუსთავის და ფოთის გარდა, საშუალოდ 41 წელიწადში გაუკაცრიელდება. ძალიან მაღალი და ინტენსიურია მიგრაციული პროცესები, მაგალითად, ლენტეხში მოსახლეობა ბუნებრივად ცოტა იმატებს, მაგრამ მიგრაციული პროცესები ისეთია, რომ მოსალოდნელია, მალე გაუკაცრიელდეს - 1989 წელს იქ 9 000 ადამიანი ცხოვრობდა, ახლა კი მათი რაოდენობა განახევრდა, 4 500-ს შეადგენს.

დაბოლოს, ქართველი მოსახლეობა, განსაკუთრებით ახალგაზრდები უცხოეთში, ემიგრაციაში მიდიან, ჩვენთან კი სულ სხვა აღმსარებლობის ადამიანები შემოდიან, შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყნის ემიგრაციული და იმიგრაციული სიკვდილი ხდება - ჩვენ გავდივართ, შემოდის სხვა. ასე რომ, საჭიროა ეკონომიკური აღმავლობაც და ამასთანავე, აქტიური დემოგრაფიული პოლიტიკის გატარება. ამის გაკეთება დიდ სახელმწიფოებსაც კი უჭირთ, ძალიან ბევრი დანახარჯია, ამას ყველა ხელისუფლება უფრთხის, რადგან ეს ძალიან ხანგრძლივი პროცესია და შედეგს იმკის არა არსებული, არამედ - სულ სხვა ხელისუფლება“, - აღნიშნავს დემოგრაფი.