ხშირად ხდება - წაკითხული წიგნის ეკრანიზაციას ნახავ და იმედგაცრუება გეუფლება. "დათა თუთაშხია" კი ფილმი-შედევრია, რომელიც ლიტერატურული შედევრიდან შეიქმნა, ამდენად, იმ იშვიათ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე, როცა პირველწყაროც და ფილმიც ადამიანზე უდიდეს შთაბეჭდილებას ახდენს. საბჭოთა დროს მსგავსი ფილმის შექმნა რისკთან იყო დაკავშირებული - შეიძლებოდა, ცენზურის მსხვერპლი გამხდარიყო. საბედნიეროდ, რეჟისორების მოხერხებულობამ და ზოგიერთმა სხვა ფაქტორმა ფილმს ეკრანისკენ გზა გაუხსნა. როგორ იქმნებოდა "დათა თუთაშხია" და რა უსწრებდა წინ მის გადაღებას, ამის შესახებ "დათა თუთაშხიას" დამდგმელი რეჟისორი (გიგა ლორთქიფანიძესთან ერთად), ბატონი გიზო გაბისკირია მოგვითხრობს.
- ბატონო გიზო, ჭაბუა ამირეჯიბის "დათა თუთაშხია" 1973 წელს წიგნად გამოიცა, 1975 წელს კი მის კინოვერსიაზე მუშაობა დაიწყეთ. მიამბეთ იმ ფიქრებზე, რომელიც ფილმს წინ უძღოდა.
- "დათა თუთაშხიას" ბეჭდვა 1971-72 წლებში ჟურნალმა "ცისკარმა" დაიწყო და საქართველოში მაშინვე პოპულარული გახდა. მაშინ მოსკოვში ვცხოვრობდი (ვსწავლობდი კინოსარეჟისორო ფაკულტეტზე) და ბუნებრივია, არც ერთ ღონისძიებას, რომელიც საქართველოს უკავშირდებოდა, არ ვაცდენდი. რომანის შეძენა მოსკოვში, გალაკტიონის საღამოზე მოვახერხე. მახსოვს, ორი წიგნი ვიყიდე - ჭაბუას "დათა თუთაშხია" და ოთარ ჭილაძის "გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა". ამ წიგნების ორივე ავტორს ვიცნობდი და უაღრესად დიდ პატივს ვცემდი. დამათენდა ის ღამე "დათა თუთაშხიას" კითხვაში და ვხედავ, წიგნი ხელში მელევა. გადავკეცე და გადავდე - შევინახე, გავიხანგრძლივე კითხვის პროცესი. იმის ილუზია არ გამჩენია, რომ ამის გადაღების უფლებას ვინმე მომცემდა. ძალიან გასაკვირი იქნებოდა ჩვენს იერარქიაში, რომ სადიპლომო ნაშრომის შემდეგ, რეჟისორისთვის ამხელა ფილმი მიეცათ გადასაღებად. გავიდა ხანი. ისევ მოსკოვში ვიყავი და რეზო ჩხეიძემ დამირეკა (ჩემი სადიპლომო ნამუშევარი ჰქონია ნანახი და დაინტერესდა ჩემი ბედით). - რას აკეთებო? - მკითხა. - "მოსფილმში" ფილმის გადაღებას ვაპირებ-მეთქი, - ვუპასუხე. ეს იძულებითი ნაბიჯი იყო, რადგან კინოსტუდია "ქართული ფილმის" დირექტორმა, რომელიც რეზო ჩხეიძის დანიშვნამდე მუშაობდა იქ, არ მომცა საშუალება საქართველოში მემუშავა. რეზომ მითხრა, - მანდ ნუ ზიხარ, ჩამოდი და აქ ფილმი გადაიღეო. რაღაც პერიოდის შემდეგ მოსკოვში ჭაბუა ამირეჯიბი ჩამოვიდა და როგორც ყოველთვის, დამირეკა; მითხრა, - აქ ჩემს დასთან, როდამთან გავჩერდიო. იმ საღამოს, ახალაშენებულ სასტუმრო "როსიის" რესტორანში დავსხედით. ულამაზესი და-ძმა! როდამის იტალიელი მეუღლეც იქ იყო - დიდი ფიზიკოსი, ბრუნო პონტეკორვო. ბუნებრივია, ცოტა დავლიეთ კიდეც და ჭაბუამ მკითხა: - იცი, რომ "დათას" გადაღებები იწყებაო? არაფერი ვიცოდი. ჭაბუამ გააგრძელა: - და რამე რომ იყოს, გადაიღებდიო? - ისე ვარ მოჯადოებული, რომ ალბათ გადავდგამდი ამ საბედისწერო ნაბიჯს-მეთქი, - ჩავიცინე. - აბა, თუ ვინმე გადაიღებს ამ ფილმს, მათ შორის შენც იქნებიო, - მითხრა, მაგრამ მაინც ვერ დავიჯერე ჭაბუას სიტყვები და ეს ცოტათი, ღვინოსაც მივაწერე... არადა, რაც თქვა, მერე ყველაფერი შეასრულა. გიგას ზარმა კი, თბილისიდან, ყველაფერი საბოლოოდ გადაწყვიტა, - მან თავისთან ერთად მუშაობა შემომთავაზა.
- ამან საფიქრალი გაგიჩინათ?
- რა თქმა უნდა! ასეთი ნაწარმოების ეკრანიზაცია დიდი პასუხისმგებლობაა რეჟისორისთვის. როგორია ასეთი გენიალური ნაწარმოების გაფუჭება?! ამ პერიოდში კინოსტუდიის რედაქტორად გია ბადრიძე, ცნობილი მომღერლის, დავით ბადრიძის ვაჟიშვილი მუშაობდა. სწორედ მას გაუჩნდა "დათა თუთაშხიას" ეკრანიზაციის იდეა და რეზო ჩხეიძეს გაანდო. თავიდან 24 სერიის გადაღება უნდოდათ, მაგრამ მოსკოვმა ქვა ააგდო და თავი შეუშვირა. ერთი წლის განმავლობაში გრძელდებოდა მოსკოვსა და თბილისს შორის მოლაპარაკება, სცენარის ჩატანა-ჩამოტანა, ხელახალი წაკითხვა, სამხატვრო საბჭოზე გატანა... რუსები ჯიუტად ითხოვდნენ 3-4 სერიას. ძალიან დაზარალდებოდა ტექსტი... ბოლოს, 7 სერიაზე შეჩერდნენ და ჭაბუაც დათანხმდა. როდესაც ჩვენ ჩავერთეთ პროცესში, უკვე გადაწყვეტილი იყო 7 სერიის გადაღება.
- სცენარზე თავად ბატონმა ჭაბუამ იმუშავა?
- დიახ, სცენარი თავად გააკეთა ჭაბუამ; კონსულტაციას ბრწყინვალე პოეტი და მწერალი, ანზორ სალუქვაძე უწევდა. ჭაბუა არ იყო კინოში ახალი მოსული, ის რედაქტორადაც მუშაობდა და დოკუმენტური სტუდიის დირექტორიც იყო, მაგრამ როდესაც ადამიანს ყველა სტრიქონზე აქვს ნაფიქრი, მისთვის ძალიან ძნელია, რამეს შეელიოს. ისეთი ადამიანი სჭირდებოდა გვერდით, რომელსაც ენდობოდა... სხვათა შორის, გადაღებების დაწყებიდან რაღაც მომენტში, ჭაბუამაც დაიჯერა, რომ ფილმი გამოგვდიოდა და მახსოვს, ეს კმაყოფილება დათასა და მუშნის სადგურში შეხვედრის სცენის გადაღების შემდეგ გამოხატა.
- ფილმის რუსულმა სახელწოდებამ საგონებელში ჩამაგდო. რატომ შეცვალეთ რუსულ ვარიანტში ქართული ფილმის სათაური?
- ეს რუსების მოთხოვნა იყო. "დათა" რუსულად "დატად" გამოითქმის, რაც თარგმანში "თარიღს" ნიშნავს. რუსებს ქართული სათაური დააბნევდა. ვიფიქრეთ ჩვენ ამ საკითხზე. ნაწარმოების იდეა ასეთია: დათა ხან ერთ გზას ირჩევს, ხან - მეორეს, თავისი ცხოვრების კრედოდ, ხან - ჩაურევლობას, ხან - ჩარევას, ხანაც - მმარგვლელის როლის აუცილებლობას; სხვადასხვა ნაპირს აწყდება იმის ძიებაში, თუ როგორ უნდა იცხოვროს. ამიტომაც დავარქვით ფილმს "ნაპირები".
- ალბათ ძალიან მნიშვნელოვანი იყო პერსონაჟების შერჩევის პროცესი. ვინ გადაწყვიტა, რომ მთავარი როლი ოთარ მეღვინეთუხუცესს ეთამაშა?
- ასეთი ფრაზა არსებობს: "თუ არ გყავს ჰამლეტი, "ჰამლეტი" არ უნდა დადგა". ბედს მივაწერ იმასაც, რომ იმ პერიოდში ამდენი დიდი მსახიობი გვყავდა. სამი მთავარი პერსონაჟიდან (დათა, მუშნი და გრაფი სეგედი), ორზე არც კი გვიმსჯელია, პირდაპირ გადავწყვიტეთ, ოთარ მეღვინეთუხუცესი და თენგიზ არჩვაძე აგვეყვანა. აბა, მითხარით, განა იყვნენ სხვა მსახიობები, რომლებიც ამ როლებს შეასრულებდნენ? სინჯებიც კი არ გვქონია. ოთარი მხოლოდ და მხოლოდ გრიმსა და კოსტიუმში გავსინჯეთ. რაღაც სცენაც გადავიღეთ და ესეც, სამხატვრო საბჭოზე სურათის პროექტის დაცვა რომ იყო საჭირო, ამისათვის.
- თავად როგორი რეაქცია ჰქონდა ბატონ ოთარს, როდესაც გაიგო, რომ ამ როლს შეასრულებდა?
- ოთარმა თავიდანვე იცოდა, რომ ის იქნებოდა დათა. ერთ-ერთი თანაავტორია ამ ფილმისა. იმ პერიოდში, თეატრშიც და კინოშიც ყველა სხვა როლზე უარი თქვა დათას როლის გამო. მხოლოდ ფიროსმანი ითამაშა რამდენჯერმე. უამრავ როლს სთავაზობდნენ, 4 წელიწადი მთელი ცხოვრებაა მსახიობისთვის. როდესაც ფილმს ვამთავრებდით, მხოლოდ მაშინ გვითხრა, - თენგიზ აბულაძემ შემომთავაზა როლი და იქ რომ არ წავიდე, არ შეიძლებაო. ელიოზის როლი იყო "ნატვრის ხეში". ოთარი მოაზროვნე კაცია, ფიქრი უყვარს. რეჟისორები ამას ვიყენებდით - ხშირად გადავდიოდით მსხვილ ხედზე, როდესაც მისი პერსონაჟი ფიქრობდა, რაღაცას განიცდიდა, როდესაც გადაწყვეტილება უნდა მიეღო... ფილმს რეპეტიციების გარეშე ვიღებდით. მიზანსცენას კი ვალაგებდით, ფიზიკურ მოქმედებებს ოპერატორთან, მხატვართან ერთად გავდიოდით, მაგრამ არ დაგვჭირვებია მსახიობებთან ტექსტზე მუშაობა, რადგან ოთარიც, თენგიზიც, სხვებიც დიდი მსახიობები არიან, ნაწარმოები კი - იმდენის მომცემია, რომ ახსნაც აღარ იყო საჭირო, საკუთარი გმირი რომ შეესისხლხორცებინათ. ამან გასაოცარი სიმართლე შექმნა ეკრანზე.
- პირველი კადრები მინდა გაიხსენოთ: საოცარი ბუნება, მეჯოგე დათა, ნავით მოსული სტუმარი ანუ წამი, რომელმაც მერე მთელი მისი ცხოვრება შეცვალა...
- ეს კადრები აფხაზეთში გადავიღეთ. სასტუმრო "გუდაუთაში" ვცხოვრობდით, ნაწილი სოფელ გამარჯვებაში დაბინავდა. შემთხვევით ვნახეთ ის ნაციხარიც. ამ ადგილას ყველაფერი იყო, ბუნებრივი "დეკორაცია" იყო - საოცარი, გაკრიალებული ზღვა და დიდებული ბუნება. შემთხვევით დავესწარით ყველის ამოყვანასაც, რომელიც მერე ფილმის პირველი კადრი აღმოჩნდა: თითქოს იყო იმ სისუფთავეში რაღაც სიმბოლური.
- მუშნიზეც მიამბეთ.
- თენგიზ არჩვაძე ინტელექტუალი მსახიობია. ეს თაობა ასეთია. თენგიზი ძალიან ძუნწი ხერხებით აღწევს დიდ შედეგს. ეს არის სწორედ ოსტატობა.
- დანარჩენი მსახიობები როგორ შეარჩიეთ?
- როლების ჩამონათვალს მივყევით და მსახიობების გვარები მივაწერეთ. ყველა მსახიობმა იმედი გაამართლა. ერთადერთი, გრაფი სეგედის როლის შემსრულებლის პრობლემა გვქონდა. ჭაბუა წერს, რომ სეგედი 300 წლის წინ ჩამოსული, უნგრელი გრაფის შთამომავალია. ჩვენთვის ცხადი იყო, რომ ეთნიკურად განსხვავებული ადამიანი უნდა მოგვეძებნა, ამიტომ სხვა ეროვნების მსახიობებზე დავიწყეთ ფიქრი. იმ მსახიობების მცირე სიაც შევადგინეთ, ვინც შეიძლებოდა, მოგვეწვია ამ როლზე. ამ შემთხვევაშიც ბედმა და შემთხვევამ ითამაშა დიდი როლი. მე რუსეთში წავედი სეგედის მოსაძებნად. ლიტვაშიც ვიყავი, მსახიობ ნორეიკასთან, მაგრამ მან უარი თქვა, მოუცლელობის გამო. მოსკოვშიც ვერავინ ვნახე... მოკლედ, განსაცდელში ვიყავით - არ გვყავდა მსახიობი ძალიან მნიშვნელოვან როლზე, დრო კი მიდიოდა. მოსკოვში მაშინ მიხეილ კალატოზიშვილის სახლში მისი ვაჟი, ჩვენი მეგობარი, ცნობილი კინორეჟისორი და ოპერატორი, ტიტო კალატოზიშვილი, ოჯახთან ერთად ცხოვრობდა. ამ სახლში ხშირად დავდიოდი და ბევრი გამოჩენილი პიროვნება გამიცნია. იმ დღეს სრულიად იმედგადაწურული მივედი ტიტოსთან. იქ დამხვდა ანდრეი ტარკოვსკი, რომელიც ტიტოსთან მეგობრობდა და მეც ახლოს ვიცნობდი. ვუამბე ჩემი გასაჭირის შესახებ. - რატომ არ გინდათ, როლზე იარვეტი მოიწვიოთო? - მკითხა. - როგორ არ გვინდა, მაგრამ მეფე ლირის შემდეგ ძნელი მისაწვდომი იქნება-მეთქი. ტარკოვსკიმ წერილი დამიწერა და მსახიობთან გამატანა. იმავე ღამეს მოსკოვი-ტალინის მატარებელში ვიჯექი, ჩანთაში კი კონვერტი მედო... ზღვის პირას, ულამაზეს პატარა კოტეჯს მივადექი. კარი გამიღეს და მშვენიერ, ფერადი ფილებით მორთულ ბუხრიან ოთახში შემიყვანეს. იარვეტი მალევე შემოვიდა. საოცრად ექსცენტრიკული კაცი, რომელიც საშინლად ლაპარაკობდა რუსულად. ვუთხარი, რისთვისაც ვიყავი მისული. უარის მიზეზი ამიხსნა: მსახიობი, თან თეატრის მთავარი რეჟისორი და დირექტორი ვარო... გიგას თეატრალური ავტორიტეტი მოვიშველიე... მან ისევ მოუცლელობა მოიმიზეზა. თან კონიაკი, ყავა შემომთავაზა, მაგრამ რა გადამივიდოდა ყელში?! ბევრი იფიქრა, მაგრამ ბოლოს მაინც უარი მითხრა... არადა, ვუყურებდი და ვფიქრობდი: ეს ხელები, ეს თმა, ეს თვალები... გრაფი სეგედისაა! ტანით სხვაა, პატარა, მაგრამ სახე ის არის, რა! ლომია! როცა საბოლოოდ დავრწმუნდი, რომ უარით მისტუმრებდა, წერილი მივაწოდე. დღემდე არ ვიცი, რა ეწერა იმ წერილში... "ჰოო, აქ წერია, რომ თქვენ გენიალური რეჟისორი ხართ. მე ანდრეის დიდ პატივს ვცემ..." უცებ შეიცვალა სურათი: სცენარი დამიტოვეთო, მთხოვა. ამოვიღე სცენარი - ოთხი სქელი რვეული და დავალაგე ერთმანეთზე. - არა, ერთი ეგზემპლარი დამიტოვეთო, - მითხრა. - ეს ერთი ეგზემპლარია, პირველი ოთხი სერია... ამას კიდევ სამი მოჰყვება, - მშვიდად ვუთხარი და უცბად შეხტა: - გაგიჟდით? მე ხომ ყველაფერს გაგიფუჭებთ! - მთლიანად თქვენს გრაფიკზე ავეწყობით-მეთქი, - დავპირდი... მიხვდა, რომ ღირსეულად ვეპატიჟებოდით, ისე, როგორც იმსახურებდა დიდი არტისტი. - კარგი, დამიტოვეთ და ხუთშაბათს დამირეკეთო, - მითხრა ბოლო სიტყვა. იმავე ღამით მოსკოვში დავბრუნდი და გიგას დავურეკე. 4 დღე ვიცადე და იარვეტისგან თანხმობა მივიღე.
- ენის ბარიერი როგორ დაძლიეთ?
- უნდა გენახათ, რა ხდებოდა გადაღებებზე: ერთ სცენაში იარვეტი ესტონურად ლაპარაკობდა, თენგიზი - ქართულად, ხოლო კაპიტანი როგოვი - რუსულად... გიგას ვეუბნები ერთხელ, - ახლა ვიღაცა რომ შემოვიდეს, საგიჟეთი არ ეგონება-მეთქი?.. სიტყვაზე თანხმდებოდნენ: როდესაც მას საჭირო რეაქცია უნდა ჰქონოდა, პარტნიორს ის შეთანხმებული სიტყვა უნდა წარმოეთქვა. დიდი მსახიობი იყო. არც ჩვენებმა დააკლეს...
- ბატონი ჭაბუა გადაღებებს ესწრებოდა?
- ამდენს რას დაესწრებოდა, რაც ჩვენ ვიბორიალეთ, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ხშირად მოდიოდა.
- ფილმში ყველა თაობის მსახიობები არიან...
- მერე და მერე, გადაღებები რომ გახურდა, ყველა დაგვჭირდა... სამწუხაროდ, ყველას ვერ ჩამოთვლი, მადლობა კი ყველას ეკუთვნის. გადაღებების პროცესში მსახიობებს ეპიზოდების მიხედვით ვამატებდით. ადგილების ანუ ნატურის შერჩევასაც დიდი ენერგია შევალიეთ, მთელი საქართველო მოვიარეთ.
- ის საოცარი ჩანჩქერი სად ნახეთ?
- აფხაზეთში, რიწის გზაზე, ხელმარცხნივ. მახსოვს, პირველად რომ დავინახე, გავოგნდი. უზარმაზარი კლდე, რომელიც შუაზეა გახლეჩილი, ნაპობიდან კი წყალი გრგვინვით მოდის და ქვემოთ, სამსართულიანი სახლის სიმაღლის თოვლში ვარდება. ფილმის ფინალი კი ყირიმში გადავიღეთ. ჩვენთან არსად არის ზღვაში შეჭრილი კლდე...
- ყველა ფილმში დიდი როლი მუსიკასა და მხატვრობას, ოპერატორის ხელოვნებას უკავია...
- იმთავითვე იყო გადაწყვეტილი, რომ ფილმზე ბიძინა კვერნაძე და ჯანო კახიძე იმუშავებდნენ. ბიძინას მუსიკა აზროვნებაში ეხმარება ადამიანს. ჯანო იმიტომ დაგვჭირდა, რომ საქართველოს ყველა კუთხის ჰანგი გაგვეთვალისწინებინა. ნანი ბრეგვაძის შესრულებული სიმღერაც ძალიან კარგად ჩაჯდა...
- და ფილმის საუნდტრეკად იქცა.
- დიახ, გალაკტიონის ლექსზე დაწერილი მუსიკა, რომელიც მართალია, სხვა მიზნით შეიქმნა, მაგრამ არსად აჟღერებულა... მოკლედ, მუსიკაზე კლასიკოსები მუშაობდნენ. "დათა თუთაშხიას" მხატვარი, კახი ხუციშვილიც ქართული კინემატოგრაფის კლასიკოსია. ზოგჯერ დგება მომენტი, როცა გეჩვენება, რომ შეიძლება გაგიჟდე, რადგან იმდენ ხანს მუშაობენ მხატვარი და ოპერატორი, იმდენ რაღაცას ამატებენ კადრს, იმდენი დრო მიაქვს ამ ყველაფერს, გგონია, მსახიობი დაიღალა - ვეღარ გაუძლებს... ფილმის ოპერატორი, ლევან ნამგალაშვილიც ნამდვილი პროფესიონალი იყო. ის შესანიშნავად იღებდა პორტრეტებს. მის ნამუშევარში არასდროს ჩანდა "ნაკერები".
- ცენზურას როგორ გადაურჩით?
- გეგმით, ფილმის ოთხი სერია გვქონდა ჩასაბარებელი. 1977 წელს უკვე მზად გვქონდა და დამტკიცება იყო საჭირო. ამ პერიოდში დისიდენტური მოძრაობის აფეთქება იყო საბჭოთა კავშირში. დათა კი კითხვას სვამს - როგორ ვიცხოვროთო?! ფილმში სეთურის ეპიზოდი გვაქვს, კომუნიზმის პატარა მოდელით, იქ კი, რეალურ ცხოვრებაში, სამხატვრო საბჭო და სტელა ივანოვნა ჟდანოვა გვყავს, რომელიც კატეგორიულად მოითხოვს, რომ ფილმში ეს ეპიზოდი არ შევიდეს! ამ ეპიზოდის გადაღების დროს ჩვენმა უხუცესმა რედაქტორმა, საშა მახარაძემ თქვა: - თუ ამ ეპიზოდს დატოვებენ, ვიტყვი, რომ ამ ქვეყანაში საბჭოთა ხელისუფლება აღარ არსებობსო... თვალწინ მიდგას: პატარა დარბაზში ვისხედით, სულ უკანა რიგში, სამნი - ჭაბუა, გიგა და მე. წინ - მაგიდა, სავარძელი, საფერფლე, ფურცლები, ფანქარი, ჩამქრალი ნათურა გვაქვს და ჟდანოვას სილუეტი, რომელიც ამერიკულ სიგარეტს ეწევა. ფეხს ხან აქეთ გადადებს, ხან - იქით... მერე უეცრად ამოძრავდა და აყვირდა, - ეს ეპიზოდი არ იქნებაო! ჩვენ რაღაცას ვუხსნით, ვცდილობთ, დავიყოლიოთ... ბოლოს ჟდანოვამ გადაჭრით თქვა, - ბავშვების სცენა ნამდვილად არ იქნებაო! რა გვექნა, შეველიეთ იმ პატარა სცენას, მაგრამ მთავარი მაინც შევინარჩუნეთ.
- ბატონო გიზო, "დათამ" რა უქნა თქვენს ცხოვრებას?
- "დათა თუთაშხიამ" ჩემი მშობლების შემდეგ, მეორე გადამწყვეტი როლი ითამაშა ჩემს ცხოვრებაში... მადლობა უნდა ვუთხრა ბედს, რომ ამ ნაწარმოებზე ვიმუშავე... მაშინ თითქოს რაღაც დიდი დამთავრდა. მთელი ეს ამხელა პერიოდი ამ დიდ რეჟისორებს არც ერთი ფილმი არ გადაუღიათ... მე თვითონ ფრანგებთან ერთად ჰიუგოს ეკრანიზაციაზე ვიმუშავე "პატესინემაში", მაგრამ ეს არ იყო ამირეჯიბი ან ვაჟა-ფშაველა, ეს მათი ფილმი იყო - "ჰიუგო". აქ დაბრუნებულს კი 1988 წელს, აღარაფერი დამხვდა. აქ ყველაფერი დამთავრდა. თან... მე "დათა თუთაშხიაზე" ვიმუშავე, მას შემდეგ ძნელი იყო საყურადღებო, მნიშვნელოვანი მასალის პოვნა ახალი ფილმისთვის.
დეა ცუცქირიძე
(გამოდის ხუთშაბათობით)