ხიდი კა­ცობ­რი­ო­ბის ერთ-ერთი უძ­ვე­ლე­სი სა­ინ­ჟინ­რო გა­მო­გო­ნე­ბაა. მისი კონ­სტრუქ­ცია და­მო­კი­დე­ბუ­ლია მის ფუნ­ქცი­ა­სა და ლან­დშაფ­ტის ხა­სი­ათ­ზე. სა­ბო­ლო­ოდ კი ხე­ლოვ­ნუ­რი ნა­გე­ბო­ბაა, რო­მე­ლიც გა­და­ჭი­მუ­ლია მდი­ნა­რე­ზე, ხე­ო­ბა­ზე, ტბა­ზე ან ნე­ბის­მი­ერ ფი­ზი­კურ დაბ­რკო­ლე­ბა­ზე.

• თბი­ლის­ში, მდი­ნა­რე მტკვარ­ზე 10 ხი­დია გა­დე­ბუ­ლი, რო­მე­ლიც მტკვრის ორი­ვე ნა­პირს ერ­თმა­ნეთ­თან აკავ­ში­რებს. ჩვე­ნი დე­და­ქა­ლა­ქი ვიწ­რო ქვა­ბულ­ში მდე­ბა­რე­ობს, რო­მელ­საც შუ­ა­ში მდი­ნა­რე მტკვა­რი ჰკვეთს.

თბი­ლი­სის ხი­დე­ბი­დან ყვე­ლას თა­ვი­სი სა­ინ­ტე­რე­სო ის­ტო­რია აქვს, მაგ­რამ ამ­ჯე­რად ძალ­ზე ძველ და ის­ტო­რი­ულ ხიდ­ზე, მე­ტე­ხის ხიდ­ზე უნდა, შევ­ჩერ­დეთ.

თე­მა­ზე ის­ტო­რი­ის დოქ­ტო­რი, თბი­ლი­სის სა­ხელ­მწი­ფო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის ასის­ტენტ-პრო­ფე­სო­რი, ხელ­ნა­წერ­თა ეროვ­ნუ­ლი ცენ­ტრის მეც­ნი­ერ-თა­ნამ­შრო­მე­ლი, ალექ­სან­დრე ბო­შიშ­ვი­ლი სა­უბ­რობს:

- სა­ქარ­თვე­ლოს დე­და­ქა­ლა­ქი, მსოფ­ლი­ოს ძველ ქა­ლა­ქებს შო­რის სა­პა­ტიო ად­გილს იკა­ვებს, თა­ვი­სი ხან­გრძლი­ვი, უწყვე­ტი და სა­ინ­ტე­რე­სო ის­ტო­რი­ით, ამას­თან, ყო­ველ­თვის უმ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნე­სი ქა­ლა­ქი იყო. ის­ტო­რი­უ­ლად სამ ძი­რი­თად ნა­წი­ლად იყო გა­ყო­ფი­ლი, - თბი­ლი­სი, კალა და ისა­ნი. თბი­ლი­სი და კალა მტკვრის მარ­ცხე­ნა მხა­რეს იყო გან­ლა­გე­ბუ­ლი, ისა­ნი კი მათ პირ­და­პირ მა­ღალ კლდო­ვან ბორ­ცვზე მდე­ბა­რე­ობ­და. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ისანს მე­ტე­ხი ეწო­და... ისან­თან და­სა­კავ­ში­რებ­ლად თბი­ლისს ხიდი ესა­ჭი­რო­ე­ბო­და, ამი­ტო­მაც მდი­ნა­რე მტკვარ­ზე მის არ­სე­ბო­ბას უძ­ვე­ლე­სი დრო­ი­დან­ვე ვა­რა­უ­დო­ბენ...

- ამას ცხა­დია, ის­ტო­რი­უ­ლი წყა­რო­ე­ბი ადას­ტუ­რებს...

- დიახ, მა­გა­ლი­თად, არა­ბე­ბის ბა­ტო­ნო­ბის პე­რი­ო­დის, VIII სა­უ­კუ­ნის, ამ­ბე­ბის აღ­წე­რი­სას, იო­ა­ნე სა­ბა­ნის­ძე, "აბოს წა­მე­ბა­ში" ახ­სე­ნებს ფრა­ზას - "ხიდ­თა მათ ქა­ლა­ქი­სა­თა" – ამ ცნო­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე, ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვი­ლი ვა­რა­უ­დობ­და, რომ მე­ტე­ხის ცი­ხის ძირ­ში, ორი ერ­თმა­ნე­თის გვერ­დით გან­ლა­გე­ბუ­ლი ხიდი არ­სე­ბობ­და. ორი ხი­დის ერ­თად არ­სე­ბო­ბა, რო­გორც ჩანს, იმით იყო გა­მოწ­ვე­უ­ლი, რომ ცი­ხე­სა და ქა­ლაქს შო­რის სა­ჭი­რო იყო მუდ­მი­ვი ინ­ტენ­სი­უ­რი კავ­ში­რი, რა­საც სწო­რედ მტკვარ­ზე გან­ლა­გე­ბუ­ლი ორი ხიდი უზ­რუნ­ველ­ყოფ­და. იმ დრო­ის მდგო­მა­რე­ო­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით კი, მხო­ლოდ ხის ხი­დის არ­სე­ბო­ბა იყო შე­საძ­ლე­ბე­ლი. ერთი ხიდი, რო­მელ­საც გრძე­ლი მალი ჰქონ­და, გან­ლა­გე­ბუ­ლი იყო მა­ღა­ლი ნა­პი­რე­ბის კლდო­ვან გა­მო­ნაშ­ვე­რებ­ზე და მას მცი­რე დატ­ვირ­თვის­თვის შე­ეძ­ლო გაძ­ლე­ბა. სა­ვა­რა­უ­დოდ, მას მერ­ყე­ვი კონ­სტრუქ­ცია ჰქონ­და და მხო­ლოდ ფე­ხო­სან და ნა­წი­ლობ­რივ სა­სა­პალ­ნე მოძ­რა­ო­ბის­თვის იქ­ნე­ბო­და გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი. მე­ო­რე კონ­სტრუქ­ცი­უ­ლად შე­და­რე­ბით მყა­რი უნდა ყო­ფი­ლი­ყო, იგი მდი­ნა­რე მტკვრის კა­ლა­პოტ­ში ღრმად იყო ჩამ­ჯდა­რი, გა­მო­ი­ყე­ნე­ბო­და უმ­თავ­რე­სად ურ­მე­ბის მოძ­რა­ო­ბის­თვის. ამა­ვე დროს ის ხიდი ხშირ ნგრე­ვას გა­ნიც­დი­და, რად­გან გან­ლა­გე­ბუ­ლი იყო შიგ­ნით მდი­ნა­რე­ში და გა­ზა­ფხუ­ლის წყალ­დი­დო­ბა აზი­ა­ნებ­და.

X სა­უ­კუ­ნის გა­მო­ჩე­ნი­ლი არა­ბი გე­ოგ­რა­ფი, ალ­მუ­ქუ­და­სი თა­ვის ნა­წარ­მო­ებ­ში ახ­სე­ნებს თბი­ლი­სის მე­ტე­ხის ხიდს, ავ­ტო­რი ქა­ლა­ქის აღ­წე­რი­სას მოგ­ვი­თხრობს, რომ "მას (თბი­ლისს) გა­დაჰ­კვეთს მდი­ნა­რე მტკვა­რი, იგი გაშ­ლი­ლია ორი­ვე ნა­პირ­ზე და და­კა­ვე­ბუ­ლია ხი­დით". თბი­ლი­სის ხიდს არა­ერ­თგზის მო­იხ­სე­ნე­ბენ ქარ­თუ­ლი სა­ის­ტო­რიო წყა­რო­ე­ბი, არა­ბი ის­ტო­რი­კო­სე­ბი, სხვა­დას­ხვა ქვეყ­ნის მოგ­ზა­უ­რე­ბი და სხვა.

- მე­ტე­ხის ხიდი, ის­ტო­რი­ულ წყა­რო­ებ­ში, რო­გორც ცნო­ბი­ლია, ჯა­ლალ ედ-დი­ნის შე­მო­სე­ვი­სა­საც მო­იხ­სე­ნი­ე­ბა...

- XIII სა­უ­კუ­ნე­ში, ხვა­რაზ­მის შა­ჰი­სა და 1226 წელს თბი­ლი­სის აღე­ბის დროს მე­ტე­ხის ხიდ­ზე და­უდ­გამთ სი­ო­ნის ტაძ­რი­დან გა­მო­ტა­ნი­ლი ხატი. ვინც არ შე­ა­გი­ნებ­და ამ ხატს, მას თავს ჰკვეთ­დნენ და ხი­დი­დან მდი­ნა­რე მტკვარ­ში აგ­დებ­დნენ. ცოტა მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, 1522 წელს, ირა­ნის შა­ჰის ის­მა­ი­ლის ჯა­რე­ბის შე­მო­სე­ვის დროს, იგი­ვე გან­მე­ორ­და, რაც ჯა­ლალ ედ-დი­ნის შე­მო­სე­ვის დროს. წყა­რო­ე­ბის მი­ხედ­ვით, ქა­ლა­ქის მცხოვ­რებ­ლებს, ვინც ის­ლამს არ იღებ­და, მდი­ნა­რე­ში ჰყრიდ­ნენ. თბი­ლი­სის აღე­ბის შემ­დეგ ის­მა­ილ­მა, რო­გორც იმ­დრო­ინ­დე­ლი მე­მა­ტი­ა­ნე წერს - "აღა­შე­ნა მე­ჩე­თი სჯუ­ლი­სა თვი­სი­სა ყუ­რე­სა მას ხი­დი­სა­სა". ხი­დის ყუ­რეს­თან არ­სე­ბუ­ლი მე­ჩე­თი XX სა­უ­კუ­ნემ­დე იდგა და 1940-იანი წლე­ბის ბო­ლოს აი­ღეს.

- აღა-მაჰ­მად-ხან­საც მი­უ­ტა­ნია მას­ზე იე­რი­ში...

- თბი­ლი­სის ხი­დის შე­სა­ხებ სა­უბ­რო­ბენ, მოგ­ვი­ა­ნო პე­რი­ო­დის ავ­ტო­რე­ბიც (ევ­ლია ჩე­ლე­ბი, ვა­სი­ლი გა­გა­რი, დი­ონ­ჯო კარ­ლი და სხვა.) მე­ტე­ხის ხიდი და­ტა­ნი­ლია ვა­ხუშ­ტი ბა­ტო­ნიშ­ვი­ლის მიერ 1735 წელს შედ­გე­ნილ თბი­ლი­სის გეგ­მა­ზეც. 1795 წელს სექ­ტემ­ბერ­ში, ირა­ნის შაჰ­მა აღა-მაჰ­მად-ხან­მა თბი­ლი­სი აიღო და სხვა, უამ­რავ ნა­გე­ბო­ბას­თან ერ­თად, ერთ-ერთი პირ­ვე­ლი, მე­ტე­ხის ხი­დიც გა­დაწ­ვა. დო­კუ­მენ­ტე­ბი­დან ჩანს, რომ იმა­ვე წლის ოქ­ტომ­ბრის ბო­ლოს ხი­დის გა­ნა­პი­რა ქვის საყ­რდე­ნე­ბი აღუდ­გე­ნი­ათ და ზედ თე­ძა­მის ხე­ო­ბი­დან მო­ტა­ნი­ლი ხის მო­რე­ბი და­უ­ლა­გე­ბი­ათ. ამით ფე­ხით მი­მოს­ვლა აღ­დგე­ნი­ლა. თბი­ლი­სის მო­სახ­ლე­ო­ბა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლად იყო და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი, მისი აღ­დგე­ნით, რად­გან სპე­ცი­ა­ლუ­რი გა­და­სა­ხა­დის და­წე­სე­ბა­საც კი ითხოვ­დნენ.

მე­ტე­ხის ხი­დის სა­ბო­ლოო აღ­დგე­ნას ორი წელი დას­ჭირ­და და სა­ბო­ლო­ოდ 1797 წელს დას­რულ­და. ეს ხიდი 1805 წლამ­დე არ­სე­ბობ­და. რო­გორც ვი­ცით, 1801 წელს რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ამ ქარ­თლ-კა­ხე­თის სა­მე­ფოს არ­სე­ბო­ბის გა­უქ­მე­ბის ბრძა­ნე­ბა გა­მოს­ცა და მთე­ლი სა­მე­ფოს ტე­რი­ტო­რია და­ი­პყრო. რუ­სე­თის მიერ დამ­ყა­რე­ბულ­მა ახალ­მა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ­მა აპა­რატ­მა, კერ­ძოდ, სა­ქარ­თვე­ლოს მთა­ვარ­მარ­თე­ბელ­მა, წარ­მო­შო­ბით ქარ­თველ­მა - პავ­ლე ცი­ცი­ა­ნოვ­მა რუ­სე­თის იმ­პე­რა­ტორს მე­ტე­ხის ხი­დის შე­სა­ხებ სპე­ცი­ა­ლუ­რი მოხ­სე­ნე­ბა გა­უგ­ზავ­ნა. მოხ­სე­ნე­ბა­ში აღ­ნიშ­ნუ­ლია, რომ 1805 წლის წყალ­დი­დო­ბის შე­დე­გად და­ინ­გრა ძვე­ლი ხიდი და მისი ინი­ცი­ა­ტი­ვით მო­ე­წყო - დრო­ე­ბი­თი. მთა­ვარ­მარ­თე­ბე­ლი უფრო მყა­რი ხი­დის მშე­ნებ­ლო­ბა­ში დახ­მა­რე­ბას ითხოვ­და. რად­გან ხიდი იმ დროს ქა­ლა­ქის სურ­სა­თით მო­მა­რა­გე­ბა­ში უმ­თავ­რე­სი კვან­ძი იყო, და მისი გავ­ლით, ავ­ლაბ­რის მხრი­დან შე­მო­დი­ო­და ქა­ლაქ­ში ტვირ­თე­ბი, ამი­ტომ სწრა­ფად, 25 დღე­ში აუ­შე­ნე­ბი­ათ. 1805 წელს აიგო ორი, ერთი შე­და­რე­ბით დიდი და მე­ო­რე პა­ტა­რა ხიდი.

ორი­ვეს სა­ინ­ტე­რე­სო ის­ტო­რია აქვს. დიდ ხიდს "ავ­ლაბ­რის ხიდს" უწო­დებ­დნენ, პა­ტა­რას "მე­ტე­ხის ხიდს"... დიდი ხიდი, რო­გორც ით­ქვა, აგე­ბულ იქნა 1805 წელს, შე­ა­კე­თეს 1815 და 1820 წლებ­ში, 1822 წელს და­ი­წყეს ახა­ლი ხი­დის მშე­ნებ­ლო­ბა, რო­მე­ლიც უფრო მყა­რად, ქვის საყ­რდე­ნებ­ზე აშენ­და და ხის კა­მა­რო­ვა­ნი კონ­სტრუქ­ცია ჰქონ­და, მშე­ნებ­ლო­ბა 1826 წელს დას­რულ­და. მის გვერ­დით საყ­რდე­ნი კედ­ლე­ბი აგუ­რით იყო მო­პირ­კე­თე­ბუ­ლი. ამ­რი­გად, მრა­ვა­ლი სა­უ­კუ­ნის გან­მავ­ლო­ბა­ში, არ­სე­ბუ­ლი სა­ხი­დე კონ­სტრუქ­ცია, ე.წ. კო­ჭუ­რი ხი­დე­ბი, 1826 წელს კა­მა­რო­ვა­ნი სა­ხი­დე სა­შუ­ა­ლე­ბით იქნა შეც­ვლი­ლი. ეს ახა­ლი ხი­დე­ბი ბევ­რად მაღ­ლა იყო გან­ლა­გე­ბუ­ლი მტკვრის დო­ნი­დან, თუმ­ცა წყალ­დი­დო­ბის­გან მის დაც­ვას მა­ინც ვერ უზ­რუნ­ველ­ყოფ­და და 1829 წლის წყალ­დი­დო­ბას ვერც გა­და­ურ­ჩა.

- და რო­დის აღ­დგა?

- 1870 წელს კი უკვე ინ­ჟი­ნერ ზა­ზე­მა­ნის პრო­ექ­ტით, ახა­ლი, ე.წ. ამე­რი­კუ­ლი სის­ტე­მის ლი­თო­ნის ხიდი აშენ­და. ავ­ლაბ­რის ხიდ­ზე, ფე­ხით მო­სი­ა­რუ­ლე­ე­ბის გარ­და ურ­მე­ბი, ეტ­ლე­ბი და სხვა სატ­რან­სპორ­ტო სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბი მოძ­რა­ობ­და. 1805 წელსვე, დიდ ხი­დის მახ­ლობ­ლად მოქ­მე­დებ­და მე­ო­რე, შე­და­რე­ბით პა­ტა­რა, ხიდი, რო­მე­ლიც გარ­და სიმ­ცი­რი­სა, ნაკ­ლებ­სა­ი­მე­დოც იყო. ხში­რად იშ­ლე­ბო­და და ხე­ლახ­ლა შენ­დე­ბო­და. სა­ბო­ლო­ოდ, 1839 წელს მთავ­რო­ბის გან­კარ­გუ­ლე­ბით ხიდი და­შა­ლეს. თუმ­ცა ქა­ლაქ­ში მე­ო­რე ხი­დის სა­ჭი­რო­ე­ბის სა­კი­თხი მა­ლე­ვე დად­გა და 1843 წელს, მე­ჩე­თის გვერ­დით, დაშ­ლი­ლი ხი­დის ად­გი­ლას, ახ­ლის მშე­ნებ­ლო­ბა და­ი­წყეს. ახა­ლი ხიდი კლდის გა­მო­ნაშ­ვერ ბაქ­ნებ­ზე იყო გან­ლა­გე­ბუ­ლი, მისი სიგ­რძე 32 მეტ­რი იყო. კონ­სტრუქ­ცია და მდე­ბა­რე­ო­ბა ხიდს გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლო­ბას სძენ­და. წყლის დო­ნი­დან საკ­მაო სი­მაღ­ლე­ზე არ­სე­ბო­ბის გამო, იგი წყალ­დი­დო­ბის­გან უფრო და­ცუ­ლი იყო. ხოლო 1870 წელს, მის ად­გი­ლას ინ­ჟი­ნერ ორ­დი­შის პრო­ექ­ტით ლი­თო­ნის ხიდი იქნა აგე­ბუ­ლი. მას­ზე მხო­ლოდ ფე­ხით მო­სი­ა­რუ­ლე­ებს და სა­ხედ­რებს შე­ეძ­ლოთ გა­და­ად­გი­ლე­ბა, ამის გამო მე­ტე­ხის ხიდს, "ვი­რის ხიდ­საც" ეძახ­დნენ. ორი­ვე ხი­დის ნაკ­ლი ის იყო, რომ ქა­ლა­ქის ამ ხი­დებ­ზე იმ­დე­ნად დიდი მოძ­რა­ო­ბა იყო, რომ ხში­რად მას­ზე ფე­ნი­ლი ორ­ჯერ იც­ვლე­ბო­და და მუდ­მი­ვად სა­ჭი­რო­ებ­და მათი ცალ­კე­უ­ლი ნა­წი­ლე­ბის გა­ნახ­ლე­ბა.

1870-იან წლებ­ში აგე­ბუ­ლი და მრა­ვალ­ჯერ შე­კე­თე­ბუ­ლი ხი­დე­ბი XX სა­უ­კუ­ნის 50-იან წლე­ბამ­დე იყო ექ­სპლუ­ა­ტა­ცი­ა­ში. იმის გამო, რომ ბო­ლოს ვე­ღარ ას­რუ­ლებ­დნენ ქა­ლა­ქის მზარ­დი გამ­ტა­რო­ბის მო­თხოვ­ნებს. ამი­ტომ ქა­ლა­ქის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბის წი­ნა­შე დად­გა სა­კი­თხი მტკვარ­ზე, ქვის დიდი ხიდი აშე­ნე­ბუ­ლი­ყო.

- და ახ­ლან­დე­ლი მე­ტე­ხის ხიდი რო­დის აიგო?

- მისი მშე­ნებ­ლო­ბა 1950 წლის ოქ­ტომ­ბრის შუა რი­ცხვებ­ში და­ი­წყო, პრო­ექ­ტის ავ­ტო­რი და მშე­ნებ­ლო­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლი გ. ჩო­მა­ხი­ძე, ხოლო არ­ქი­ტექ­ტო­რი ს. დემ­ჩი­ნე­ლი იყო. ხიდი აგე­ბუ­ლია მყა­რი მა­სა­ლით, ხის­ტი არ­მა­ტუ­რი­თა და ბე­ტო­ნით. მთა­ვა­რი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი მოკ­ლე ვა­და­ში, 6 თვე­სა და 17 დღე­ში შეს­რულ­და. მას­ზე მოძ­რა­ო­ბა 1951 წლის 1 მა­ისს გა­იხ­სნა... ხი­დის გარე კედ­ლე­ბი და თა­ღე­ბი მო­პირ­კე­თე­ბუ­ლია ბა­ზალ­ტის ქვით, ხოლო ოთხი 11-მეტ­რი­ა­ნი სვე­ტი ბოლ­ნი­სის ტუ­ფით. ხიდს თუ­ჯის ლა­მა­ზი მო­ა­ჯი­რე­ბი და ლამ­პი­ო­ნე­ბი ამ­შვე­ნებს. მას­თან მი­სას­ვლე­ლი გზის დონე და­ახ­ლო­ე­ბით 2 მეტ­რამ­დე ას­წი­ეს. მისი აგე­ბი­თა და ახ­ლომ­დე­ბა­რე შე­ნო­ბე­ბის აღე­ბით, ქა­ლა­ქის ამ ნა­წი­ლის სახე მთლი­ა­ნად შე­იც­ვა­ლა. ძვე­ლი, ქვე­მოთ მდე­ბა­რე რკი­ნის ხიდი ახა­ლი ხი­დის მშე­ნებ­ლო­ბის დამ­თავ­რე­ბის­თა­ნა­ვე და­ან­გრი­ეს, ხოლო რაც შე­ე­ხე­ბა "ვი­რის ხიდს", იგი 1955 წელს და­შა­ლეს.