როგორ შეძლო ილია ჭავჭავაძემ ქართული ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბება - ისტორია, რომელიც დღეს უნდა გვახსოვდეს

მე-19 საუკუნის დასასრულსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში საქართველოში, ალბათ, ვერავინ ხედავდა ეროვნული საზოგადოების ჩამოყალიბების აუცილებლობას ისე, როგორც ილია ჭავჭავაძე. მან იცოდა, რომ მხოლოდ ეროვნულ საზოგადოებას შეეძლო თავის თავზე აეღო ეროვნული „ვინაობის“ აღდგენაზე პასუხისმგებლობა. ეს კი მამა-პაპათაგან მიღებული საუნჯის“ მნიშვნელობის გაცნობიერებას და მისი დაცვის თავისთავზე აღებას გულისხმობდა. ილიას მიერ დაარსებული წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება იყო ის სკოლა, სადაც ქართველი მისი წინაპრების სულიერ და ეროვნულ კულტურას ეზიარებოდა, მათ პატივისცემას სწავლობდა მათი მიბაძვის სურვილი უჩნდებოდა.

აღსანიშნავია, რომ წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება ხალხის შემოწირულობით ახორციელებდა საქმიანობას. დღეს ამავე მიზნითა და პრინციპით მოქმედებს „საზოგადოება ივერიისა“, რომელმაც საქმიანობა მახათას მთაზე ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატის სახელობის ტაძრის გარშემო ხალხის გაერთიანებით დაიწყო. „საზოგადოება ივერიისა“ დღესაც აგრძელებს თანხის შეგროვებას ქვეყნისთვის მნიშვნელოვანი პროექტების განსახორციელებლად.

მისი საქმიანობის მთავარი მიზანია ხელი შეუწყოს ეროვნული ფასეულობების წარმოჩენას, გაცნობიერებასა და ფართო საზოგადოებაში მათ კომუნიკაციას, რაც ძალიან ახლოს არის ილია ჭავჭავაძის მიზნებთან. როგორ შეძლო ილია ჭავჭავაძემ ქართული ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბება და როგორ შეგვიძლია მისი მაგალითის გამოყენება დღეს? - ამ თემაზე თეოლოგი, ჟურნალ „გული გონიერის“ მთავარი რედაქტორი თეიმურაზ ბუაძე გვესაუბრება.

როგორ დაახასიათებთ ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობის პერიოდს? რა გამოწვევების წინაშე იდგა მაშინ ქართული საზოგადოება და რამდენად მწვავე იყო ეროვნული იდენტობის საკითხი?

ეს კითხვა რამდენიმე კომპონენტს შეიცავს, თითოეული მათგანი საკმაოდ ვრცელ პასუხს მოითხოვს. დავიწყებ უკანასკნელით. თავად ილია ჭავჭავაძე თვლიდა, რომ ხალხის, როგორც ორგანული ერთობის, სიჯანსაღეს უპირველეს ყოვლისა საკუთარი ეროვნული იდენტობის, მისივე სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ვინაობის“ გაცნობიერება განსაზღვრავდა. დიდი მამულიშვილის აზრით, ქართველი ხალხის უპირველესი ამოცანა „დაცემული ვინაობის“ აღდგენა იყო, რომლის გადაჭრასაც ერთიანი ეროვნული „ძალ-ღონე“ უნდა მოხმარებოდა. ამ საკითხზე საყოველთაო კონცენტრაციის გადაუდებელ აუცილებლობას ის შემდეგი სიტყვებით გამოხატავს: „ჩვენებური ლიბერალობა სულ სხვა რამეზედ უნდა მოიქცეს მთელის თავისი ძალ-ღონითა... ის „სხვა რამე“ უნდა იყოს ჩვენის დაცემულის ვინაობის აღდგენა, ფეხზედ დაყენება და დაცვა ყოვლის მოსალოდნელის ფათერაკისაგან... ყველამ, ვისაც რამ შეუძლიან, ამ მიმართულების ქვეშ უნდა მოიყაროს თავი - სკოლაა, ბანკია თუ თეატრი. ყველაფერს სულ მაგისკენ უნდა მივუბრუნოთ თავი“. ილიას, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ წმინდანად შერაცხულ და ტრადიციული ქრისტიანული ფასეულობებით გამსჭვალული მამულიშვილს, კარგად ესმოდა, რომ „დაცემული ვინაობის აღდგენა“ ეროვნულთან ერთად რელიგიური ამოცანაცაა. მას, ისევე როგორც ყველა სხვა ქრისტიანს, სწამდა, რომ ღმერთი ყველაფერს რაღაც დანიშნულებით, ფუნქციით ქმნის. აქედან გამომდინარე, ეროვნული ორგანიზმი მხოლოდ მაშინ იწყებს ჯანსაღ ცხოვრებას და სწორად ავლენს მისთვის ბოძებულ პოტენციას, როდესაც იმის გაცნობიერებულ მსახურებას შეუდგება რისთვისაც არის შექმნილი. ამ უკანასკნელის გასაგებად კი იმის ცოდნაა საჭირო, რას და როგორ ემსახურებოდნენ შენი წინაპრები და რისთვის იყვნენ მზად თავი გაეწირათ. სწორედ ამის გამო აცხადებდა ილია, რომ დაკარგული ეროვნული იდენტობის აღდგენა შეუძლებელი გახდებოდა „მამა-პაპათაგან მიღებული საუნჯის“ („მამული, ენა, სარწმუნოების“) სათანადო მოვლა-პატრონობის გარეშე.

ილია ჭავჭავაძის „მოღვაწეობის პერიოდის დასახასიათებლად“ და იმის გასარკვევად „რა გამოწვევების წინაშე იდგა მაშინდელი ქართული საზოგადოება“, აუცილებელია ამ ტრიადის („მამული, ენა, სარწმუნოების“) თითოეული კომპონენტის მდგომარეობა განვიხილოთ რუსეთის იმპერიაში, რომელიც მიზანმიმართულად აკნინებდა ქართული ეროვნული იდენტობის მაფორმირებელ ყველა ფაქტორს. მართლაც:

რუსეთის იმპერიაში ქართულ ენას არათუ არ შეეძლო ჰქონოდა და არ ჰქონდა სახელმწიფო სტატუსი, არამედ მას წართმეული ჰქონდა ხალხის იდენტობის მაფორმირებელი ყველა სხვა ფუნქციაც. საქართველოს ყველა კუთხეში ხალხი ამ კუთხისთვის დამახასიათებელ, არალიტერატურულ ენაზე ან დიალექტზე საუბრობდა. ქართული ენა მოკლებული იყო საერთო ქართული კულტურული და პოლიტიკური ექსპრესიის, განათლების, ღვთისმსახურების, სოციალური ურთიერთობისა და ადმინისტრირების ფუნქციებს.

მამული - რუსეთის იმპერიამ ქართველ ხალხს არამარტო სახელმწიფოებრიობა დააკარგვინა, არამედ პოლიტიკური და კულტურული ავტონომიის გამოვლენის ყველა ლეგიტიმური ინსტრუმენტი წაართვა. საქართველო გუბერნიული ადმინისტრაციული ერთეულების სახით იყო შესული რუსეთის იმპერიაში.

სარწმუნოება - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ადმინისტრაციულად დაქვემდებარებული იყო რუსული იმპერიული სულისკვეთებით გამსჭვალულ ობერპროკურორსა და სინოდზე, ამიტომ ქართველი ხალხი ოფიციალურ საეკლესიო ადმინისტრაციაში ჩვენი ქვეყნის რუსიფიკაციის და საბოლოო ასიმილაციის ინსტრუმენტს ხედავდა. ამან განაპირობა ის, რომ ქართველი ხალხის დიდი ნაწილი გაუცხოებული იყო ეკლესიისგან. მთაში ისევ გამოცოცხლდა ძველი წარმართული რელიგიურობის ელემენტები, ინტელიგენციის დიდი ნაწილი მონაწილეობას არ იღებდა ეკლესიურ ცხოვრებაში და ყველგან ფეხს იკიდებდა სიმპათია რევოლუციურად გააქტიურებული სოციალისტური მოძრაობებისადმი.

რა მსგავსება არსებობს მაშინდელ და ახლანდელ პერიოდებს შორის? რა საერთო გამოწვევების წინაშე დგას მაშინდელი და დღევანდელი საზოგადოება?

მართალია საქართველო აღარ არის რუსეთის იმპერიის გუბერნია, მაგრამ ეროვნული იდენტობის გაცნობიერებისა და მისი განმტკიცების ამოცანა ახლანდელი საზოგადოების წინაშეც დგას და ყველა მომავალი გენერაციის წინაშეც იდგება. ყველა თაობის მოვალეობაა უერთგულოს ტრადიციულ რელიგიურ რწმენასა და ფასეულობებს, გაუფრთხილდეს მშობლიურ ენას და მის წიაღში დავანებულ ეროვნულ კულტურას და იზრუნოს მამულზე იმის მსგავსად, როგორც ამას ილია აკეთებდა.

რა იყო ის ძირითადი ნაბიჯები და საქმეები, რომელთა საშუალებითაც ილია ჭავჭავაძემ ქართული ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბება შეძლო?

ილია მტკიცედ იყო დარწმუნებული, რომ ეროვნულ იდენტობაზე ზრუნვა თავად ხალხის საქმე იყო. ის ლიბერალიზმში ხედავდა პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ინსტრუმენტს, რომელიც ქართველ ხალხს ამ ამოცანის განხორციელების საშუალებას მისცემდა თვითმყოფადი ნაციონალური სახელმწიფოს აშენების გზით. მართლაც, როგორც პოლიტიკური იდეოლოგიების ცნობილი დასავლელი მკვლევარი ენდრიუ ჰეივუდი აღნიშნავს, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში, ანუ იმ ეპოქაში, როცა ილია მოღვაწეობდა, ლიბერალიზმი მჭიდროდ უკავშირდებოდა ნაციონალიზმს. იგი წერს: „ლიბერალური ნაციონალიზმი უმთავრესად იმ გარემოებას ეყრდნობა, რომ კაცობრიობა ბუნებრივადაა დაყოფილი მრავალ ერად და ყოველ მათგანს საკუთარი მეობა გააჩნია“. ამიტომ არის, რომ ილია თავის პუბლიკაციებში იმედის თვალით და სიხარულით ეხმაურება ევროპაში ნაციონალიზმის დაბადებასა და ლიბერალიზმის გაძლიერებას. ისიც უნდა ითქვას, რომ მას ლიბერალიზმი მხოლოდ პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად არ ჭირდება. ის ღრმადაა დარწმუნებული, რომ ხალხი, რომელიც საკუთარი პოლიტიკური დამოუკიდებლობასა და ეროვნული იდენტობაზე ზრუნვის შესაძლებლობასაა მოკლებული სწრაფად დეგრადირდება. ის ხომ ჯერ კიდევ „მგზავრის წერილებში“ გვეუბნება, საქართველოს ცუდი მდგომარეობის მთავარი მიზეზი ის არის, რომ „ჩვენი თავი აღარ გვეყუდვნის“ და, რომ „აწინა რუსობაჩი ვართ“; ხალხი გაირყვნა და ადრე თერგივით „მოღრიალე“ და მუდამ მოძრაობაში მყოფი ქართველი კაცი რუსულმა როზგმა და ჯილდოებმა დაიმონა და ბაყაყებით დასახლებულ გუბეს დაამსგავსა. უფუნქციოდ დარჩენილი ქართველი გაირყვნა მრუშობა და მეძაობა გამრავლდა, მთის კაცი სომეხი მოვახშისგან თავს ვერ იცავს და ყველაფერი „სასყიდელი“ გახდა. ილიამ იცის, რომ საქართველოს საქმე მაშინ წავა კარგად, როდესაც ქართველები პასუხისმგებლობას იგრძნობენ მისი ქვეყნის წინაშე და თავად იზრუნებენ მასზე. მისი აზრით პოლიტიკური ლიბერალიზმი ქართველებს ამის შესაძლებლობას, ინსტიტუციურ გარანტიებსა და ინსტრუმენტებს მისცემს. „მგვრალი ლიბერალი“ ილია თავად იძლევა ამის მაგალითს. მან ხალხის ფასეულობითი განათლებისა და ქართული ენის ეროვნული სტატუსის აღდგენის ფუნქცია დააკისრა „არასამთავრობო“ ორგანიზაციებს: „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას“, გაზეთ „ივერიას“, ქართულ ეროვნულ თეატრს და ა. შ. ის მამულზე ზრუნვის პასუხისმგებლობას მხოლოდ პოლიტიკურ ელიტას კი არ აკისრებდა, არამედ ფასეულობითი განათლებით გაერთიანებულ მთელ საზოგადოებას. ის ყოველნაირად მხარს უჭერდა ისეთ ქართველ სასულიერო პირებს და ახლო ურთიერთობა ჰქონდა მათთან (ეპისკოპოსები გაბრიელ ქიქოძე და ალექსანდრე ოქროპირიძე, მღვდელი ალექსი შუშანია და სხვა), რომლებიც ფიქრობდნენ, რომ სასულიერო განათლება, საქართველოში გამსჭვალული უნდა ყოფილიყო ეროვნული ღირებულებებისა და ნაციონალური ინტერესებისადმი ღრმა პატივისცემით.

უაღრესად მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ილიასთვის ლიბერალიზმი საინტერესო იყო არა როგორც იდეოლოგია, არამედ პოლიტიკური ინსტრუმენტი (პოლიტიკური და ეკონომიკური თავისუფლება), რომელიც ტრადიციულ რელიგიურ და ეროვნულ ფასეულობებზე ზრუნვისა და აქტუალური ნაციონალური ინტერესების განხორციელების საშუალებას მისცემდა. ამ აზრს ილიას მოღვაწეობის დასაწყისიდანვე ვხედავთ, კერძოდ „მგზავრის წერილებში“ ლელთ ღუნიასთან საუბრისას ავტორი აღნიშნავს, რომ ნამდვილი ქართველი ხარ თუ არა ამას „გული“ (ფასეულობები) განსაზღვრავს და არა ტანსაცმელი, „პოვოსკა“, რომლითაც გადაადგილდები ან პოლიტიკური ინსტიტუციები. ქართველი კაცი თვალის ჩინივით უნდა უფრთხილდებოდეს თავის რელიგიურ და ეროვნულ ფასეულობებს, ხოლო პოლიტიკური ინსტიტუტები და ინსტრუმენტები კი მათი ეფექტურობისა და ეპოქის გათვალისწინებით აირჩიოს.

როგორ შეგვიძლია ილია ჭავჭავაძის მაგალითი დღეს გამოვიყენოთ?

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ილიას მოღვაწეობის პათოსი და ბუნება არსებითად განსაზღვრა ღრმა რწმენამ, რომ ეროვნული „ვინაობის“ განმტკიცება და დაცვა სწორი ფასეულობებით გაერთიანებული საზოგადოების საქმეა. ამ ამოცანის გადასაჭრელად საზოგადოებას ლიბერალური დემოკრატიისთვის დამახასიათებელი ინსტრუმენტები ანუ არასამთავრობო, თავისუფალი ასოციაციები სჭირდება. ილიას მაგალითზე კარგად ჩანს, რომ ეროვნული იდენტობის ფასეულობითი საფუძვლების გაცნობიერება და მათზე სათანადოდ ზრუნვა დიდი მამულიშვილების გარშემო თავისუფალი ასოციაციებით გაერთიანებული საზოგადოების საქმეა და არა „ერთმორწმუნე“ იმპერიის ადგილობრივი ადმინისტრაციის. როგორც ვიცით, ილიას ბევრი გამოჩენილი თანამედროვე ფიქრობდა, რომ ქრისტიანული კულტურის მატარებელ ქართველ ხალხს საკუთარი იდენტობის შენარჩუნება, მხოლოდ ერთმორწმუნე ცარისტული რუსული იმპერიის ფარგლებში შეეძლო. მსგავსი ცდუნება შეიძლება გაუჩნდეს თანამედროვე ადამიანსაც, მან ადგილობრივი იმპერიული ადმინისტრაციის ადგილზე ჩვენი იდენტობის „მცველად“ შეიძლება მოიაზროს „ერთმორწმუნე“ ჩრდილოელი მეზობელი, დასავლური პოლიტიკური ისტებლიშმენტი ან, თუნდაც, ჩვენი ქვეყნის სახელმწიფო ბიუროკრატიული აპარატი. ასეთი მიდგომა არამარტო ილიასეული მამულიშვილური მოღვაწეობის სულს ეწინააღმდეგება, არამედ ქრისტიანულსაც. თუ ჩვენი ეროვნული იდენტობის დაცვა შეუძლებელია ტრადიციული ქრისტიანული ფასეულობებისადმი ერთგულების გარეშე, მაშინ ეროვნულ იდენტობაზე ზრუნვა არამარტო პატრიოტული, არამედ ქრისტიანული მოვალეობაცაა. ქვეყნის ქრისტიანული მსახურება კი სიყვარულით გაერთიანებული ადამიანების პიროვნულ ღვაწლს ეფუძნება და არა პოლიტიკურ ძალაუფლებას. ილია მართალი, როგორც წმინდანი ჩვენი ქვეყნისადმი ქრისტიანული პიროვნული პასუხისმგებლობისა და აქტიური მოღვაწეობის მაგალითს გვაწვდის.

R