"27 სექტემბერს როცა მამა სოხუმში დახვრიტეს, მიცვალებული აფხაზმა, სომეხმა და რუსმა ქალებმა დაკრძალეს" - ცნობილი ექიმის 31 წლის წინ დაწყებული დევნილობა, დაბრუნება სოხუმში და მოგონებები აფხაზეთზე
სოხუმის დაცემიდან 27 სექტემბერს 31 წელი გავიდა. გადის დრო და წლების წინ ჩატეხილი ხიდი აფხაზებსა და ქართველებს შორის თითქოს ხელუხლებელი რჩება. ცნობილი ექიმი, გინეკოლოგ-რეპროდუქტოლოგი მანანა მგალობლიშვილი აფხაზეთიდან არის. ის სოხუმში ცნობილი მამის, ფსიქიატრ ბიძინა მგალობლიშვილის მრავალშვილიან ოჯახში იზრდებოდა.
მისი ბავშვობა ომის დაწყების დღეს დამთავრდა, როდესაც ტყვიების ზუზუნს, საკუთარი სახლიდან დედაქალაქში გამოექცა. მამა სოხუმში, ბავშვობის მეგობართან ერთად 27 სექტემბერს დახვრიტეს. ოჯახის სხვა წევრები გადარჩნენ, მაგრამ დარჩა უდიდესი ტკივილი, რასაც დრო ვერ ანელებს და მოგონებები აფხაზეთზე, რომელიც მისთვის დღემდე განსაკუთრებულად ძვირფასია.
- ქალბატონო მანანა, როგორი იყო თქვენი ბავშვობა სოხუმში? როგორია თქვენი ყველაზე სასიამოვნო მოგონებები ამ ქალაქთან?
- დავიბადე და გავიზარდე სოხუმში, 7 და-ძმა ვართ და სახლში სულ ხალხმრავლობა იყო, კარი არ იკეტებოდა. ერთი დღეც არ მახსოვს, რომ სახლში სტუმარი არ გვყოლოდა. დიდი, ლამაზი სახლ-კარი გვქონდა, ეზოში შადრევნები, ჩანჩქერები, აუზები, ნამდვილი წყაროც მოწანწკარებდა პატარა თიხის დოქის პირიდან.
დედა იზოლდა ჯოჯუა ქართული ენისა და ლიტერატურის ფილოლოგი გახლდათ, რომელსაც არასდროს უმუშავია. მისი სამსახური სახლი და ბავშვების აღზრდა იყო. დედას მამა სევერიან ჯოჯუა ქართული ენისა და ლიტერატურის სპეციალისტი, სოხუმის პედაგოგიური ინსტიტუტის დეკანი იყო. მეორე მსოფლიო ომში საკუთარი სურვილით წავიდა და იქ დაიღუპა 1942 წელს. დიდი ბაბუა ანდრია ჯოჯუა სოხუმელი იყო და ე.წ. ლეჩკოფის მთა მისი საკუთრება იყო ჯერ კიდევ რევოლუციამდე. ეს კიდევ სხვა ისტორიაა და სხვა დროს მოგიყვებით.
მამა - ბიძინა მგალობლიშვილი - ექიმი ფსიქიატრი გახლდათ, მშობლები ბავშვებს თავისუფლად გვზრდიდნენ, თითქმის არაფერს გვიკრძალავდნენ, სიყვარულში და სილაღეში ვიზრდებოდით, რისთვისაც ჩემი მშობლების მადლიერი ვარ.
- რა განსაკუთრებული ტრადიციები, გართობა, ოჯახური დღესასწაულები გახსოვთ ბავშვობაში?
- ყოველი ჩვენთაგანის დაბადების დღეს განსაკუთრებულად აღვნიშნავდით, სხვა დროსაც უამრავი სტუმარი მოდიოდა, დიდი ტრადიციული სუფრებიც ხშირად იშლებოდა. დები მუსიკალურ სკოლაში ვსწავლობდით და როცა სტუმრები მოვიდოდნენ, მშობლები გვთხოვდნენ, მათთვის დაგვეკრა ფორტეპიანოზე. მამას ხშირად დავყავდით სამსახურში, სახლში თავის კაბინეტში დაგვსვამდა ხოლმე და საკუთარ ლექსებს გვიკითხავდა. საინტერესო მოსაუბრე გახლდათ, მიყვარდა მისი მოსმენა, უამრავი გეგმები ჰქონდა, რასაც ხშირად გვიზიარებდა. დედა ხუმრობით ფანტაზიებს უწოდებდა და ეუბნებოდა, ასეთი რამე არ მინახავს და არ გამიგია და რანაირად უნდა გააკეთოო? - მამა პასუხობდა, აი, არავის რომ არ გინახავს და არც გაგიგიათ, მაგიტომ მე უნდა გავაკეთოო. მისი ფანტაზიების და ჩანაფიქრების განხორციელების მოწმე ხშირად ვყოფილვარ, ყველაფერში განსხვავებული და ორიგინალური იყო.
- მას მნიშვნელოვანი როლი ჰქონდა ქალაქში როგორც ფსიქიატრიული კლინიკის დირექტორს. მისი სიცოცხლეც ამ ქალაქში დასრულდა. მზად ხართ, მოგვიყვეთ იმ დღეს რა მოხდა და როგორ იმოქმედა ამ ტრაგედიამ თქვენზე და თქვენს ოჯახზე?
- მამაჩემი ბიძინა მგალობლიშვილი გახლდათ აფხაზეთში ფსიქიატრიის სამსახურის ერთ-ერთი ფუძემდებელი, აფხაზეთში პირველი ფსიქიატრიული საავადმყოფოს მთავარი ექიმი, შემდგომ მან ჩამოაყალიბა პირველი ნევროზების განყოფილება აფხაზეთში, რომელსაც თავად ხელმძღვანელობდა, შექმნა მუსიკოთერაპიის ოთახი ფსიქიკური პრობლემების მქონე პაციენტებისთვის და პირველი და ერთადერთი ფსიქიატრიის მუზეუმი აფხაზეთში, რომლის გახსნასაც ავლიპი ზურაბაშვილიც ეწვია. ეს მუზეუმი ომის პერიოდში განადგურდა.
მამას დიდ პატივს სცემდნენ როგორც ქართველები, ასევე აფხაზები. ომის დროს სოხუმი არ დატოვა, ბოლოს, კრიტიკულ დღეებშიც კი, როდესაც ქალაქი ომის ქარ-ცეცხლში იყო გახვეული და ჯარიც კი ტოვებდა. ახლობლები აკითხავდნენ, სთხოვდნენ ცეცხლში გახვეული ქალაქი დაეტოვებინა. თუმცა მან უარი განაცხადა.
მასთან ერთად დარჩა ჩვენი მეზობელი ზემიკო მიქაძე, რომელიც მამაჩემის ბავშვობის მეგობარი გახლდათ. უკანასკნელად სოხუმში ჩემს სახლში 23 სექტემბერს დავრეკე, ტელეფონზე ზემიკო მიქაძემ მიპასუხა, როცა ვკითხე, რას აპირებდნენ, მტკიცედ განაცხადა, მე და ბიძინა არსად არ ვაპირებთ წასვლასო.
მამამ მითხრა, აქ ისეთი ამბავია, ჯერ რომ არასდროს ყოფილა მთელი ომის განმავლობაშიო, ჭურვები უკვე ჩვენს ქუჩაზე სკდება და ეზოში ტყვიები წვიმასავით ცვივაო. იმდენად მტკიცე და შეუვალი იყო, იმდენად ძლიერი იყო მათი საბრძოლო განწყობა, ვერ შევბედე მეთქვა, წამოდი-თქო.
ამ დღის შემდეგ სოხუმთან სატელეფონო ხაზი გაწყდა, 1993 წლის სექტემბრის ბოლო დღეების ამბავი მამაჩემთან დაკავშირებით მოგვიანებით გავიგეთ: სოხუმის დაცემის წინა დღეებში, მშვიდობიან მოსახლეობას ქალაქის დატოვებაში ეხმარებოდა და თავისი მანქანით გადაჰყავდა ქალაქის გასასვლელთან - დაბა მერხეულთან.
27 სექტემბერს, სახლში მანქანით ბრუნდებოდა, როცა შეიარაღებულმა პირებმა გააჩერეს. არ ვიცი, რა უთხრეს და რა ელაპარაკეს, ვიცით ის, რომ რამდენჯერმე გაუმეორა, მე ბიძინა მგალობლიშვილი ვარო, თუმცა არ დაინდეს და ზემიკო მიქაძესთან ერთად დახვრიტეს ჩვენს ქუჩაზე.
სოხუმის დაცემის შემდეგ დღეებში ქუჩებში ბევრი გარდაცვლილის გვამი იყო და სპეციალური მანქანებით პერიოდულად გაჰქონდათ. მამაჩემი და ზემიკო მეზობელმა ქალებმა, როგორც კი მოსაღამოვდა, იმის შიშით, რომ მანქანებს არ წაეღოთ, მაშინვე დამარხეს შიშველი ხელებით და მიცვალებულებს მოუარეს როგორც შეეძლოთ.
ეს იყო სამი ქალბატონი: აფხაზი, სომეხი და რუსი. რაც მათ მაშინ ჩაიდინეს საკუთარი სიცოცხლის და უსაფრთხოების ნაცვლად, დიდი ადამიანობა და გმირობაა.
- როგორ გახსოვთ ომის პირველი დღეები? რა იყო თქვენთვის ყველაზე შოკისმომგვრელი და მტკივნეული იმ პერიოდში?
- ომი მოულოდნელად დაიწყო, მე მაშინ საზაფხულო არდადეგებზე სოხუმში, სახლში ვიყავი. წინა დღეს ახალი საცურაო კოსტიუმი ვიყიდე (ახლაც ვინახავ სოხუმში ჩემს ბოლო შენაძენს) და ზღვაზე ვაპირებდით წასვლას მე, ჩემი დები და მეგობრები. როდესაც გავემზადეთ, ამ დროს გავიგეთ თავზარდამცემი ამბავი: ქალაქში უკვე სროლა იყო. სახლიდან აღარ გავედით, ტელევიზორი, რადიო ჩავრთეთ და ვუსმენდით ახალ ამბებს. მალე სროლამ ჩვენს სახლამდეც მოაღწია. ისეთი დაუცველობის და უსუსურობის გრძნობა დაგვეუფლა, შიში და გაურკვევლობა, პასუხგაუცემელი მუდმივი კითხვა: რატომ და რისთვის? ამ დღეს დასრულდა ჩვენი ბედნიერი ბავშვობა და მასთან ერთად ჩვენი ულამაზესი, თბილი და ლაღი ზღვისპირა ქალაქი - სოხუმი.
დედა ომამდე, 1989 წელს მძიმე სენით გარდაიცვალა. ომის დაწყებიდან რამდენიმე დღეში მე და ჩემი დები მამამ აეროპორტში წაგვიყვანა და თვითმფრინავით თბილისში გამოგვიშვა. თვითმფრინავში იმდენი ხალხი იყო, იმაზე მეტი, ვიდრე პიკის საათში ავტობუსში ოდესმე მინახავს, ერთმანეთს კალთაში ვეჯექით და ბევრი ფეხზე იდგა ჭყლეტაში. ასე ჩამოვედით თბილისში, ამის შემდეგ სოხუმში მხოლოდ 30 წლის შემდეგ ჩავედი ძველი მოგონებების გასაცოცხლებლად.
- რა შეიცვალა თქვენი ცხოვრების გზაზე ომის შემდეგ და როგორ მოახერხეთ ახალი ცხოვრების დაწყება?
- 90-იანი წლები თბილისში გავატარე, უმძიმესი დრო იყო, თუმცა ტკბილად მახსენდება ცალკეული ეპიზოდები. მაშინ თბილისისთვის არ იყო უცხო ავტომატების და ტყვიების უმისამართო ზუზუნი. როგორც კი შეღამდებოდა, გარეთ ვერ გადიოდი. ფინანსურად დიდი გაჭირვება იყო, თუმცა ჩვენი უფროსი ძმა შალვა, ძალიან გვეხმარებოდა ყველას. ცნობისთვის, ჩვენ ყველა და-ძმა ექიმები გახლავართ. იმ პერიოდში თბილისში მე და ჩემი და ბინას ვქირაობდით. სიონთან, მტკვრის პირას ერთ-ერთ თბილისურ ხის აივნიან ლამაზ სახლში ვცხოვრობდით. ჩვენი დიასახლისები არაჩვეულებრივი ქალბატონები, გულიკო და რუსიკო იყვნენ, ძალიან განათლებული კულტურული ოჯახი გახლდათ, თბილი და კეთილი ადამიანები. მაშინ არავის ულხინდა, თუმცა საკუთარ ლუკმას ყოველთვის ჩვენ გვიწილადებდნენ დიდი სიყვარულით. ტკბილად მახსენდება მათთან გატარებული პერიოდი. დიდი და რთული გზა განვვლეთ როგორც მე, ასევე ყველა ჩემმა და-ძმამ. ზოგმა უცხოეთში, ზოგმა თბილისში. თავს არასდროს ვგრძნობდი დევნილად ან ლტოლვილად. მიუხედავად იმისა, რომ ცხოვრების მეტი ნაწილი თბილისში გავატარე, თავს სოხუმელად ვთვლი და ვგრძნობ.
- 27 სექტემბერი სოხუმის დაცემის დღეა. რა გრძნობებს გიტოვებთ ეს დღე და როგორ ახერხებთ ტკივილთან ერთად ცხოვრებას?
- ეს არის ყველაზე ტრაგიკული დღე საქართველოს უახლეს ისტორიაში და აფხაზეთის ომი - დარჩება ისტორიას, როგორც უდიდესი ტრაგედია. რამდენი ადამიანი და ოჯახები შეიწირა ამ ომმა, რამდენი ადამიანის ცხოვრება დაანგრია და გააპარტახა… ბევრმა ვერ შეძლო ახალ რეალობასთან შეგუება, სამწუხაროდ, უამრავი ადამიანი აფხაზეთში დაბრუნების გაუსაძლისი სურვილით და მონატრებით გარდაიცვალა და ვერ მოესწრო მშობლიური კუთხის ნახვას. ცხოვრება გრძელდება, ყველა ჩვენგანის მთავარი ნატვრა აფხაზეთში დაბრუნებაა.
- რომ შეგძლებოდათ, რას შეცვლიდით იმ წლების განმავლობაში, რაც სოხუმში ცხოვრობდით...
- სოხუმში და ჩემს ბავშვობაში რომ დამაბრუნა, ალბათ, არაფერს შევცვლიდი. ამ თემაზე ხშირად მიფიქრია. ერთადერთი ალბათ მამას არ დავტოვებდი ომში და აქეთ წამოვიყვანდი-თქო, მაგრამ ეს რომ შესაძლებელი ყოფილიყო, ის ვერ იქნებოდა ბიძინა მგალობლიშვილი. ის იყო პიროვნება, რომელსაც ჰქონდა ადამიანური ღირსების პრინციპები და მას სიცოცხლის ფასად არ დათმობდა, სწორედ ამიტომ იყო გამორჩეული და ამიტომ დარჩა იქ სოხუმში.
მამაჩემს ბევრი აფხაზი მეგობარი ჰყავდა, უდიდეს პატივს სცემდნენ მას როგორც ექიმს და პიროვნებას. ახლაც კი, როცა მრავალი წლის შემდეგ ჩავედი სოხუმში, უამრავი მისი მადლიერი აფხაზი შემხვდა, რომლებიც 30 წლის შემდეგ მიხდიდნენ მადლობას იმ სიკეთისთვის, რომელიც მათ ახსოვთ. ძალიან განიცდიდნენ მის ასეთ ტრაგიკულ სიკვდილს. ერთმა ღრმა სინანულით ჩუმად ამოიხვნეშა და აღნიშნა: როგორ გაიმეტეს? განა შეიძლებოდა ასეთი ადამიანის მოკვლა?..
- წლების შემდეგ მოახერხეთ და თუ არ ვცდები, ორჯერ ესტუმრეთ სოხუმს. იქ ჩასულმა რა იგრძენით, დაბრუნდით სახლში, თუ უცხო იყო თქვენთვის მშობლიური ქალაქი?
- რთული გრძნობაა, ბევრმა სოხუმელმა დამისვა ეს კითხვა, შევეცდები ავხსნა. ბუნება ისევ ისეთი, უმშვენიერესი, ულამაზესია. სურნელიც ისაა, ადრე რომ იყო ქუჩებში, ზღვის და ევკალიპტის, ზღვაც ისეთია და ცაც. თითქოს სოხუმელების საყვარელი კაფე პინგვინიც იქვეა, დაჯექი და ყავა დალიე... დავლიე კიდეც იმისათვის, რომ სოხუმური სული შემეგრძნო, ის სული, ადრე რომ იყო, ჩვენ რომ გვალაღებდა და გვაბედნიერებდა… მაგრამ ვერა… ყავა-ყავაა, ზღვა-ზღავაა, ცა და ბუნება და სახლები იგივეა, მაგრამ, მაინც ის არაა, რაც იყო, თითქოს სული ამოაცალეს…
- ყველა, ვისაც აფხაზეთის დატოვება მოუწია, იმ იმედით ცხოვრობს, რომ ოდესმე დაუბრუნდებიან მშობლიურ კერას, რას ფიქრობთ, მოხდება ოდესმე დიდი შერიგება?
- აუცილებლად მოხდება. ადამიანის ცხოვრება ისტორიისთვის ერთი წამია და ამ წამში თუ ვერ მოესწრო, არ ნიშნავს რომ არასდროს არ იქნება. როგორი წარმოუდგენელიც იყო ის დიდი ტრაგედია, რაც თავს დაგვატყდა აფხაზეთის ომით, ასევე წარმოუდგენლად გვეჩვენებოდა დაბრუნება წლების შემდეგ, თუმცა ზუსტად ვიცი, რომ ოდესმე აუცილებლად მოხდება და ეს იქნება ქართველი და აფხაზი ხალხის დიდი შერიგება და გამარჯვება.
- თქვენი აზრით, რა ნაბიჯებია საჭირო, რომ ეს დიდი შერიგება და დაბრუნება მოხდეს?
- მე ვფიქრობ, მეტი ურთიერთობებია საჭირო, სამწუხაროდ, ხშირად აფხაზი ახალგაზრდობა ქართველებს მტრად მიიჩნევს. ასე გაიზარდნენ, ომის აჩრდილი მათში ჯერ კიდევ დიდი სიმწვავითაა. უამრავი აფხაზი დაიღუპა ამ ომში და თითქმის ოჯახი არაა, რომ ერთი დაღუპული მაინც არ ჰყავდეს. ეს ომი მათი უდიდესი ტრაგედიაცაა. ურთიერთობებია საჭირო, უბრალო ადამიანური ურთიერთობები. აქ ბევრი პრობლემაა, რომელიც პოლიტიკურ ჭრილში გადის და ბევრი ისეთი საკითხია, რომელსაც დიდი სიფრთხილე სჭირდება. მტრობა ანგრევს და სიყვარული აშენებს.
წაიკითხეთ ასევე:
- "ისეთი შეგრძნება მაქვს, რომ სახლში მოვედი, მაგრამ არავინ დამხვდა, არც აივანზე მდგარი დედაჩემი" - რას წერს აფხაზეთიდან დევნილი ცნობილი ექიმი სოხუმზე და "სახლში დაბრუნებაზე"
- "პირველად ვაქვეყნებ ჩემი სახლის ფოტოს, რომელიც სოხუმში მოგზაურობისას გადავიღე - დამწვარი, ჩამონგრეული, გაძარცული, გაშიშვლებული..." - მანანა მგალობლიშვილი