გიორგი ელიავას სახელობის ბაქტერიოფაგიის, მიკრობიოლოგიისა და ვირუსოლოგიის ინსტიტუტი 100 წლისაა - რატომ არ კარგავს ფაგები და ბაქტერიოფაგიის ინსტიტუტი აქტუალობას მსოფლიო მასშტაბით?
100 წლიანი ისტორია, 1 000-ზე მეტი რეგისტრირებული ფაგი, კოლექცია, რომელიც მოიცავს საქართველოსა თუ მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში გამოყოფილ 44 გვარისა და 180 ბაქტერიული სახეობის 12 000-ზე მეტ ბაქტერიულ შტამს - ეს გ. ელიავას სახელობის ბაქტერიოფაგიის, მიკრობიოლოგიისა და ვირუსოლოგიის ინსტიტუტია, რომლისკენ მომართული მსოფლიო ყურადღებაც უკვე საუკუნეა არ ნელდება.
გიორგი ელიავას მიერ დაარსებული ინსტიტუტი 100 წელს ითვლის. საიუბილეო თარიღი კი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციით „მიკრობთა ვირუსები“ აღნიშნა. კონფერენციაში მონაწილეობა მიიღო 500-ზე მეტმა მეცნიერმა 61 ქვეყნიდან.
ინსტიტუტში ამჟამად ხორციელდება მრავალი საერთაშორისო პროექტი, რომლებიც ბაქტერიოფაგების დეტალურ შესწავლას, მათი სხვადასხვა მიზნით და მიმართულებით გამოყენებას გულისხმობს. ზოგადად, ისინი გამოიყენება როგორც ადამიანთა და ცხოველთა სხვადასხვა ინფექციური დაავადების სამკურნალოდ და საპროფილაქტიკოდ.
საქართველოში, ფართო საზოგადოებაში ფაგებისა და მათი შესაძლებლობების შესახებ ცნობადობა საკმაოდ მაღალია, თუმცა მათი ფუნქციონირების მექანიზმის და უნიკალური მახასიათებლების შესახებ ბევრმა მაინც არ იცის.
ბაქტერიოფაგი ან ფაგი არის ვირუსი, რომელიც ამორჩევით ანადგურებს ბაქტერიულ უჯრედებს. ის აქტიურად მრავლდება ბაქტერიის შიგნით და იწვევს მის დაშლას. ბაქტერიოფაგები ფართოდ არიან გავრცელებული გარემოში. თავისი ცხოველქმედების სპეციფიკიდან გამომდინარე, ფაგები აქტიურად მონაწილეობენ სხვადასხვა მნიშვნელოვან ეკოლოგიურ პროცესში.
გიორგი ელიავას სახელობის ბაქტერიოფაგიის, მიკრობიოლოგიისა და ვირუსოლოგიის ინსტიტუტის დირექტორი მზია ქუთათელაძე განმარტავს, რომ ფაგოთერაპია მკურნალობის მეთოდია, რომელიც გამოიყენება პათოგენური ბაქტერიებით გამოწვეული სხვადასხვა ინფექციური დაავადების წინააღმდეგ.
„ფაგებით მკურნალობა განსაკუთრებით შედეგიანია ქრონიკული, მათ შორის ანტიბიოტიკებისადმი მდგრადი ინფექციების დროს. ფაგი წარმატებით ებრძვის ისეთ მავნე ბაქტერიებს, როგორიცაა მაგ. მეტიცილინ რეზისტენტული სტაფილოკოკი (MRSA), ბეტა-ლაქტამაზების წარმომქმნელი ბაქტერიები (ESBL), კარბაპენემ-რეზიტენტული (CRE) და ვანკომიცინ-რეზისტენტული (VRE) შტამები, რაც დღევანდელი მედიცინის დილემას წარმოადგენს. ფაგი, ასევე გამოიყენება ბაქტერიული ბიოფილმების დროს, როდესაც მედიკამენტის შეღწევა ბიოფილმებში ძალიან გართულებულია. მარტივად რომ ვთქვათ, ფაგები სამკურნალო საშუალებებია, რომლებიც წარმატებით ინიშნება სხვადასხვა ბაქტერიული ინფექციის დროს, ასეთია მაგალითად, სასუნთქი სისტემის ქრონიკული დაავადებები _ ქრონიკული ფარინგიტი, ქრონიკული ბრონქიტები, ბრონქო-ექტაზიური დაავადება, ქირურგიაში - პოსტოპერაციული ქირურგიული გართულებები, ფისტულები, კანის ინფექციური დაავადებები, საშარდე სისტემის მხრივ ქრონიკული ცისტიტი, პროსტატიტი, თირკმლის ინფექციური პათოლოგიები, გინეკოლოგიური დაავადებები, ყელ-ყურ ცხვირის ინფექციური გენეზის შემთხვევები და სხვა. ფაგის ბუნებიდან გამომდინარე, მისი გამოყენება არ იწვევს გვერდით მოვლენებს, როგორიცაა მაგალითად, ალერგიული რეაქციები, ნორმალურ მიკროფლორაზე უარყოფითი ზემოქმედება და ა.შ. ეს ბაქტერიული ვირუსი, ასევე ხელს უწყობს ორგანიზმში ნორმალური ბაქტერიული ბალანსის შენარჩუნებასა და აღდგენას. სხვა მედიკამენტებისგან განსხვავებით, ფაგებით მკურნალობას არ აქვს გვერდითი მოვლენები და სწორედ ეს არის მისი უნიკალურობის ერთ–ერთი მთავარი მიზეზი“ - განმარტავს მზია ქუთათელაძე.
საინტერესოა ფაგების აღმოჩენის ისტორიაც. 1919-1921 წლებში გიორგი ელიავა მუშაობდა პარიზში, პასტერის ინსტიტუტში, სადაც იმხანად მოღვაწეობდნენ მთელ მსოფლიოში სახელგანთქმული სწავლულები: ემილ რუ, შარლ ნიკოლი, ალბერ კალმეტი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, მისი თანამშრომლობა და მეგობრობა ფელიქს დერელთან, რომელიც იკვლევდა დიზენტერიის ეტიოლოგიასა და პათოგენეზს, მან შეამჩნია გამოყოფილი კულტურის ლიზისი - დაშლა, ასე აღმოაჩინა "აგენტი,“ რომელიც ბაქტერიებს შლის და მას დერელმა ბაქტერიოფაგი - "მიკრობთა შთამნთქმელი“ უწოდა.
გიორგი ელიავამ, ჯერ კიდევ პარიზში გამგზავრებამდე, თბილისის ბაქტერიოლოგიურ ლაბორატორიაში მუშაობის დროს, ფელიქს დერელისგან დამოუკიდებლად, ბაქტერიოფაგში აღმოაჩინა სპეციფიკური ნივთიერება - ლიზინი. ელიავა ფაგის ცოცხალ ორგანიზმად აღიარების მომხრე იყო. ეს ხდებოდა მაშინ, როდესაც ელექტრონული მიკროსკოპი ჯერ აღმოჩენილი არ იყო. დერელი და ელიავა ამ თეორიით ბევრად წინ უსწრებდნენ თანამედროვეებს.
პასტერის ინსტიტუტში ყოფნისას, ელიავას საშუალება მიეცა გაემეორებინა და დაემტკიცებინა დერელის კვლევების სისწორე, რაც შემდგომში საფუძვლად დაედო მათ ხანგრძლივ და მჭიდრო თანამშრომლობას.
1921 წელს გიორგი ელიავა სამშობლოში დაბრუნდა. პარიზიდან მან თბილისში ჩამოიტანა ძვირადღირებული მოწყობილობები, რომელიც აუცილებელი იყო ბაქტერიოლოგიური ლაბორატორიის აღჭურვისთვის. აღნიშნული აპარატურა პასტერის ინსტიტუტმა თავის ნიჭიერ თანამშრომელს საჩუქრად გადასცა, მისი მეცნიერული პოტენციალის აღიარების ნიშნად. გარდა ამისა, პასტერის ინსტიტუტმა გიორგი ელიავას საჩუქრად გადასცა ვაქცინები, ასევე სამეცნიერო ლიტერატურა, უამრავი გამოცემა/ჟურნალი და წიგნი უცხოურ ენებზე, რომლებიც დღესაც ელიავას ინსტიტუტის უნიკალურ ბიბლიოთეკაშია დაცული.
1923 წელს, გიორგი ელიავას თაოსნობით, ლაბორატორია გადაკეთდა ბაქტერიოლოგიურ ინსტიტუტად, რომელსაც ჰქონდა როგორც სამეცნიერო, ისე საწარმოო პროფილის მქონე განყოფილებები. ელიავა ერთმანეთს უხამებდა სამეცნიერო მუშაობასა და ადმინისტრაციულ ხელმძღვანელობას. მან, როგორც ამ ინსტიტუტის დირექტორმა, თვალსაჩინო როლი ითამაშა საქართველოში მიკრობიოლოგიისა და ეპიდემიოლოგიის განვითარებაში.
სწორედ ეს ინსტიტუტი აღნიშნავს 100 წლის იუბილეს. ამჟამად ინსტიტუტი, მასთან ასოცირებულ დაწესებულებებთან ერთად წარმოადგენს ე.წ. ელიავას კონსორციუმს, რომელიც ერთი ფანჯრის პრინციპით ფუნქციონირებს, კერძოდ, ერთსა და იმავე ტერიტორიაზე თავმოყრილია ლაბორატორიულ-დიაგნოსტიკური ცენტრი, ფაგური პრეპარატების წარმოება, ფაგოთერაპიის ცენტრი - სამკურნალო დაწესებულება და აფთიაქი. ეს ორგანიზაციები, რომლებიც გაერთიანებული არიან საერთო იდეებისა და მიზნების გარშემო, უზრუნველყოფენ მაღალი ხარისხის, ეფექტურ, ფაგზე-დაფუძნებული პროდუქტებისა და სერვისის მიწოდებას. დღეს ინსტიტუტი და მასთან ასოცირებული ყველა დაწესებულება გიორგი ელიავას სახელს ატარებს.