პარტნიორები:

ავტორი:

მეფე ერეკლეს ტრიუმფი და ტრაგედია

10:20 / 26-10-2023

ბოლო დროს, ერეკლე II-ის პოლიტიკური მოღვაწეობის შეფასების საკითხთან დაკავშირებით საზოგადოების გარკვეულ ნაწილში საკმაოდ მწვავე, ზოგჯერ არაჯანსაღი რეაქცია გამოიწვია ცალკეული პიროვნებების მხრიდან გამოთქმულმა მოსაზრებებმა. აღნიშნულმა გარემოებამ გამოაცოცხლა ინტერესი ქართლ-კახეთის მეფის პერსონისადმი. და მაინც ვინ იყო მეფე ერეკლე? ნამდვილად არის ის ძლევამოსილი გმირი, "ღერკულეს, უძლეველი მეფეთა და მზისა ქვეშე“, როგორადაც მიიჩნევდნენ მას თანამედროვენი (სოლომონ ლიონიძე), "ქვეყნის თავდადებული მოამაგე, დიდი სახელმწიფო მოღვაწე, ბრწყინვალე სარდალი და თავის დროის მოწინავე კაცი“ (ნიკო ბერძენიშვილი), თუ ყოველივე ეს გადაჭარბებული შეფასებაა? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორს, სოხუმის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორს ზურაბ პაპასქირს ვთხოვეთ.

- მცირე საინფორმაციო მასალაში ძნელია ამ საკითხის სრულფასოვანი და ამომწურავი ანალიზი, ამიტომ მხოლოდ ცალკეული, ზოგადი განმარტებებით შემოვიფარგლებით. დავიწყოთ იმით, რომ ერეკლე II ნამდვილად არის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული მეფე ქართველ გვირგვინოსანთა შორის. ამ მხრივ ის არაფრით ჩამოუვარდება ვახტანგ გორგასალს, დავით აღმაშენებელს და თვით მზე-თამარსაც კი. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ მათგან განსხვავებით ერეკლე არ იყო ერთიანი ქართული სახელმწიფოს მეთაური, ეს ცოტა გაუგებრადაც კი მოჩანს. ერეკლე II-ის ასეთი პოპულარობა მით უფრო გასაკვირია იმ ფონზე, როდესაც არა თუ სხვა ეპოქაში - ერთიანი ქართული სახელმწიფოს არსებობის (XI-XV საუკუნეები) პერიოდში - გაცილებით უფრო მასშტაბური ლიდერები (თუნდაც საქართველოს გამაერთიანებელი მეფე - ბაგრატ III /978-1014/, გიორგი III /1156-1184/, გიორგი V ბრწყინვალე /1318-1346/, ალექსანდრე I დიდი /1412-1442/) - სულაც არ ყოფილან განებივრებულნი ასეთი სახალხო სიყვარულითა და თაყვანისცემით. მეტიც, თვით იმავე XVIII ს. II ნახევარში, ერეკლე II-ის პარალელურად, საქართველოში მოღვაწეობდა იმერეთის სახელოვანი მეფე სოლომონ I (1752-1784), რომლის აღმშენებლობითი საქმიანობა საყოველთაოდაა აღიარებული და, რაც მთავარია, კახთ ბატონისგან განსხვავებით, დიდების ზენიტში მყოფმა დატოვა წუთისოფელი, არც კრწანისის კატასტროფა განუცდია, მაგრამ ერის ხსოვნაში მას ბევრად უფრო მოკრძალებული ადგილი უკავია.

- მაინც რას უნდა მივაწეროთ მეფე ერეკლეს ასეთი განდიდება?

- პირველი და უმთავრესი, რასაკვირველია, არის მისი სამხედრო წარმატებები. ის ნამდვილად იყო უნიჭიერესი სარდალი, რომელმაც ირანის ძლევამოსილი მმართველის ნადირ-შაჰის (1736-1747) სკოლა გამოიარა (ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა ერეკლე ბატონიშვილი ახლდა მას ინდოეთში ლაშქრობისას) და ათეულობით საბრძოლო შეტაკებაში მოიპოვა ბრწყინვალე გამარჯვება. ამ მხრივ განსაკუთრებით წარმატებული იყო 50-60-იანი წლების სამხედრო კამპანია, რომლის ფარგლებში მოპოვებულ იქნა გადამწყვეტი გამარჯვებები გაურჩებულ მეზობელ სახანოებზე და აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ქართლ-კახეთის სამეფოს სრული ჰეგემონია დამყარდა. ამ ეპოპეის ყველაზე გახმაურებული გამარჯვება ერეკლემ მოიპოვა 1751 წ. ივლისში სოფ. ყირხბულახთან (სომხეთში) გამართულ შეტაკებაში, სადაც პატარა კახმა სულ რაღაც 3-4 ათასიანი ლაშქრით სასტიკი დამარცხება აგემა ირანის ტახტისთვის ამბიციური მებრძოლის აზატ ხან ავღანის 18-ათასიან ჯარს. სწორედ ამ გამარჯვების შემდეგ ალაპარაკდნენ რუსეთსა და ევროპაში ქართველი მეფის სამხედრო მიღწევებზე, რისი დასტურიცაა იმჟამად "სანკტ-პეტერბურგის უწყებებში“ გამოქვეყნებული ინფორმაცია ერეკლეს მიერ ერევნისა და თავრიზის დალაშქვრის შესახებ.

აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ერეკლეს ეს სამხედრო წარმატებები მნიშვნელოვანწილად განაპირობა დასუსტებული ირანის სახელმწიფოს მესვეურთა კეთილგანწყობამ, რაც მთლიანად მისი მამის - თეიმურაზ II-ის ფილიგრანული დიპლომატიის დამსახურება იყო. სწორედ თეიმურაზ მეფის ავტორიტეტმა შაჰის კარზე და მისმა ზუსტმა პოლიტიკურმა გათვლებმა შექმნა ხელსაყრელი პოლიტიკური ფონი ოფიციალური ისპაჰანის სრული ლოიალობისათვის ქართლ-კახეთის ლიდერთა ჰეგემონისტური მისწრაფებებისადმი აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში. ამის გამოხატულება იყო ირანის მბრძანებლის შაჰ როჰის (1748-1795) მიერ თეიმურაზისათვის "ერანისა და აზერბაიჯანის სპასალარობის“ ბოძება, ხოლო ერეკლეს მის ნაიბად (მოადგილედ) გამოცხადება. მეტიც, მამა-შვილის პოლიტიკური ამბიციები, როგორც ჩანს, უფრო შორს მიდიოდა და ერეკლე გარკვეულ წრეებში თვით ირანის შაჰის ტახტის ერთ-ერთ მაძიებლადაც კი მოიაზრებოდა. არანაკლებ წარმატებული იყო მეფე ერეკლეს სამხედრო კამპანია ხუნძახის გათავხედებული ბატონის ნურსალ-ბეგის წინააღმდეგ (მჭადიჯვრისა და ყვარლის ბრძოლები და ა.შ.), რომლის შედეგად არამხოლოდ ლეკთა თავდასხმები ჩაცხრა, არამედ ქართლ-კახეთის სამეფომ ჭარ-ბელაქანზე კონტროლიც დაამყარა. მამა-შვილის ერთობლივი მმართველობა, რომელიც ნამდვილად იყო ქართლ-კახეთის სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობისა და სამხედრო-პოლიტიკური გაძლიერების წარმატებული დასაწყისი, დასრულდა 1762 წელს, როდესაც გარდაიცვალა თეიმურაზ II. ამიერიდან ერეკლე II გახდა გაერთიანებული ქართლ-კახეთის ერთპიროვნული ხელმწიფე.

- რამდენად წარმატებით გააგრძელა ერეკლემ ბრძენი მამის მიერ გაკვალული გზა?

- დამოუკიდებელი მმართველობის პირველ ეტაპზე - XVIII ს. 60-იან წლებში მეფე ერეკლე საგარეო არენაზე კვლავ ინარჩუნებდა მოპოვებულ პოზიციებს და რჩებოდა აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის უპირობო ლიდერად, რაც წარმატებულ ომებთან ერთად მისმა საკმაოდ სწორად გადადგმულმა დიპლომატიურმა ნაბიჯებმაც განაპირობა. მათგან უთუოდ გამოსაყოფია მის მიერ ირანში განვითარებული მოვლენების სწორი შეფასება და სპარსეთის ახალ (ფაქტობრივ) ხელისუფალთან ქერიმ-ხანთან საერთო ენის გამონახვა. 1763 წელს ერეკლემ შეასრულა ქერიმ ხანის მოთხოვნა და გადასცა მას თბილისში აშკარად "საპატიო ტყვეობაში“ მყოფი აზატ ხანი, რომელიც ირანის მბრძანებლის მთავარ მოწინააღმდეგედ მიიჩნეოდა. ეს იყო უდავოდ წარმატებული ჟესტი, რომლითაც ერეკლემ ქერიმ ხანის გული მოიგო, შედეგად, ამ უკანასკნელმა ის უპირობოდ აღიარა ერთიანი ქართლ-კახეთის მეფედ და ცნო მისი ჰეგემონობა სამხრეთ აზერბაიჯანში. ეს იყო პრობლემის თეიმურაზისეული გადაწყვეტა და იმის დადასტურება, რომ ერეკლეს მხედართმთავრულ ნიჭთან ერთად, არც დიპლომატიური გამჭრიახობა აკლდა. თუმცა, თავისი მმართველობის მეორე პერიოდში, პატარა კახს, სამწუხაროდ, აშკარად უმტყუნა დიპლომატიურმა ალღომ, მან ვერ გათვალა ის გამოწვევები, რომლებიც შეიძლებოდა მოჰყოლოდა (და მოჰყვა კიდეც) ერთმორწმუნე რუსეთზე ორიენტაციის აღებას, რამაც, როგორც შემდგომ გაირკვა, ქვეყნისთვის სავალალო შედეგები მოიტანა და სახელოვანი მეფის ზოგადი ღვაწლიც მნიშვნელოვნად გააფერმკრთალა. სანამ ამ საკითხზე უფრო საგნობრივად ვისაუბრებთ, უპრიანია ორიოდე სიტყვით შევეხოთ ერეკლე მეფის რეფორმატორულ საქმიანობას ქვეყნის შიგნით.

დღეს არავის ეეჭვება, რომ სამხედრო წარმატებებთან ერთად, სწორედ ერეკლე მეფე იყო მთავარი შემოქმედი იმ სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობისა, რომელიც დაიწყო ჯერ კიდევ მამა-შვილის ერთობლივი მმართველობის პერიოდში - 40-50-იან წლებში. ეს მისი აქტიურობით გადაიდგა ენერგიული ნაბიჯები ფეოდალური ანარქიის აღსაკვეთად და ცენტრალური ხელისუფლების განსამტკიცებლად. ამ გზაზე უმნიშვნელოვანესი მონაპოვარია არაგვისა და ქსნის ურჩი საერისთავოების გაუქმება. გადამწყვეტი დარტყმა ფეოდალურ ოპოზიციას ერეკლემ 1765 წელს მიაყენა, როდესაც ქართლში პაატა ბატონიშვილის (ვახტანგ VI-ის უკანონო ვაჟის) გასამეფებელად მოწყობილი შეთქმულება ჩაახშო. აღსანიშნავია, რომ შეთქმულთა გასასამართლებლად მოწყობილ დარბაზის სხდომაზე მთავარ "მომჩივანად“ თვით მეფე გამოსულა, ხოლო საქმის გარჩევაში გლეხობის წარმომადგენლები ჩაურთავს. საყოველთაოდ ცნობილია, გლეხობისადმი მეფე ერეკლეს გამოსარჩლებითი დამოკიდებულება. ის კატეგორიულად მოითხოვდა მებატონეებისგან გლეხებთან "სამართლიანად მოქცევას“, მოუწოდებდა მათ არ დაეშვათ "მემკვიდრე კაცის“ აყრა და "სადმე წასვლა“, წინააღმდეგ შემთხვევაში "ავად მოპყრობითა“ და საფასურის გადახდით იმუქრებოდა. გარდა ამისა, ერეკლემ გამოსცა კანონი, რომლის მიხედვითაც "უცხოეთს ტყვეობიდან თავისი ნებითა და გარჯით შინ დაბრუნებული გლეხი თავისუფლდებოდა ძველი მებატონის ყმობისაგან“. მანვე აკრძალა მებატონეების მიერ გლეხის ოჯახის წევრთა ცალ-ცალკე გაყიდვაც.

სწორედ ამ და სხვა ღონისძიებებმა, რომლებიც გამიზნული "იყო აყრილ-დაკარგულთა, ხიზან-ბოგანოთა რიცხვის შემცირებისაკენ და სამშობლოს დამცველ მემკვიდრე გლეხთა, შეძლებულ, "გამომღებ“ მიწის მუშათა გამრავლებისაკენ“, მოუტანა ერეკლე II-ს საყოველთაო-სახალხო სიყვარული. მიუხედავად ამისა, ერეკლეს "დემოკრატობა“ სულაც არ ყოფილა რევოლუციური. სწორად აღნიშნავდა აკადემიკოსი ნიკო ბერძენიშვილი, რომ ქართლ-კახეთის მეფე ბატონყმობის მოსპობას კი არ ცდილობდა, არამედ მისი ამოცანა "ბატონყმური დამოკიდებულების მოწესრიგება იყო“.

მეფე ერეკლეს მზრუნველი ხელი დაეტყო ქვეყნის ეკონომიკური ცხოვრების ყველა სფეროს. მან დაასახლა და ააღორძინა სხვადასხვა დროს მომხვდურთა შემოსევების შედეგად გავერანებული სოფლები, სერიოზული ძვრები მოხდა მრეწველობის განვითარების კუთხით - დაიწყო მინის, სარკის, ბროლის, შალის, სანთლის, იარაღის, საპნის, აგურის, თიხის ჭურჭლის წარმოება; გაჩნდა ზეთსახდელი, მარილსახდელი, თამბაქოს დამამზადებელი, შაქრის მწარმოებელი ქარხნები, სამღებროები; ხელი მიჰყვეს ვერცხლისა და სპილენძის მოპოვებას და გამოდნობას. მეფე ყურადღებას აქცევდა შეიარაღების საქმეს - მწყობრში ჩადგა იარაღის, დენთის, ზარბაზნის დამამზადებელი ქარხნები. სერიოზული გამოცოცხლება შეინიშნებოდა ვაჭრობის სფეროში, განახლდა ზარაფხანის ფუნქციონირება, ადგილი ჰქონდა უცხოური კაპიტალის მოზიდვის მცდელობებს. ყოველივე ეს ახალი ეპოქის კონტურები იყო - კაპიტალისტური ურთიერთობის ცალკეული ელემენტებითა და ნიშნებით (შრომის დანაწილება, დაქირავებული შრომა და ა.შ.).

ცალკე უნდა გამოვყოთ ერეკლეს გარდაქმნები კულტურულ-საგანმანათლებლო სფეროში (სემინარიების გახსნა თბილისსა და თელავში სახელმწიფოს დაფინანსებით, სტამბის აღდგენა და ა. შ.)

ერეკლე II-ის სახელმწიფოებრივი მოღვაწეობის სტრატეგიული მიმართულება იყო ქვეყნის სამხედრო პოტენციალის გაძლიერება. 70-იან წლებში გადაიდგა კონკრეტული ნაბიჯები რეგულარული შეიარაღებული ძალების შესაქმნელად. "მორიგე ჯარის შესახებ“ 1774 წელს გამოცემული "განჩინების“ საფუძველზე შეიქმნა 5000-ათასიანი მუდმივი სამხედრო დანაყოფი, რომელშიც სავალდებულო სამსახური "თავისი ხარჯით“ უნდა გაევლო (ერთი თვის განმავლობაში) "ყველა ლაშქრობის შემძლე“ მამაკაცს.

აღსანიშნავია, რომ ღარიბი გლეხის საჭურვლითა და პროვიანტით მომარაგება მის პატრონს ევალებოდა. ეს იყო უაღრესად წარმატებული პროექტი, რომლის წყალობითაც მოხერხდა ლეკთა თარეშის დროებით ალაგმვა. მაგრამ, სამწუხაროდ, 1781 წელს "მორიგე ჯარის“ შექმნის ინიციატორისა და სულისჩამდგმელის ლევან ბატონიშვილის მოულოდნელი გარდაცვალების (არსებობს საკმაოდ საფუძვლიანი ეჭვი, რომ მის სიკვდილში რუსეთის ხელისუფლების ემისრების ხელი ერია) შემდეგ, სახელმწიფომ ვერ გამოიჩინა საჭირო მონდომება და თანდათანობით "მორიგე ჯარიც“ მოიშალა.

ამრიგად, რომ შევაჯამოთ, 50-70-იანი წლები იყო ერეკლე II-ის მმართველობის ყველაზე ნაყოფიერი პერიოდი - მისი ერთგვარი ტრიუმფის ხანა, როდესაც ქართლ-კახეთის სამეფომ მიაღწია დიდ წარმატებებს, როგორც ქვეყნის აღმშენებლობის მიმართულებით, ისე საგარეო ასპარეზზე და გახდა უპირობო ლიდერი მთელი ამიერკავკასიის მასშტაბით.

- რა მოხდა შემდგომ, რამ შეაფერხა ქართლ-კახეთის სამეფოს აღმასვლა?

- 80-იანი წლების დამდეგიდან აშკარად შეიმჩნევა კრიზისის პირველი ნიშნები, რაც ძირითადად უკავშირდება წარუმატებლობებს საგარეო პოლიტიკაში. ეს გამოწვეული იყო რუსეთის აქტიური შემოსვლით კავკასიის ასპარეზზე და ქართული პოლიტიკური ისტებლიშმენტის, პირველ რიგში, ქართლ-კახეთის მეფის მთლიანად რუსულ ვექტორზე გადართვით. როგორც ცნობილია, ქართულმა პოლიტიკურმა სამყარომ ერთმორწმუნე რუსეთს იმედის თვალი ჯერ კიდევ XVI ს. შუა ხანებიდან მიაპყრო (ლევან კახთა მეფე, მისი ძე ალექსანდრე II), მაგრამ პირველივე შედეგი ამ ურთიერთობებისა ვერაფერს სასიკეთოს უქადდა ქვეყანას.

მიუხედავად ამისა, ქართველი პოლიტიკური ლიდერები (თეიმურაზ I, იმერეთის მეფე ალექსანდრე III, მისი მემკვიდრენი) ჯიუტად არ ეხსნებოდნენ ერთმორწმუნე მეზობელს და ცდილობდნენ მისი დახმარებით თავი დაეღწიათ ერან-ოსმალეთის გავლენისაგან. განსაკუთრებით მტკივნეული დარტყმა ამ მხრივ მიიღო ქართლის მეფე ვახტანგ VI-მ, რომელიც ბრმად ენდო რუსეთის ხელმწიფეს - პეტრე I-ს და სრული კატასტროფა განიცადა. ვერც ამ მარცხმა ასწავლა ჭკუა ქართველ ლიდერებს. თვით თეიმურაზ II, რომლის აღზევება მთლიანად ირანის ხელისუფლების მხარდაჭერით მოხდა, არა თუ ელჩობას აგზავნიდა რუსეთში სამხედრო დახმარებისა და მფარველობის სათხოვნელად, არამედ ამ მიზნით თვითონაც კი ჩავიდა (1760 წ.) პეტერბურგს, სადაც მას უარი ეთქვა (როგორც ჩანს, მან ვერ აიტანა ეს დიპლომატიური მარცხი და იქვე პეტერბურგში გარდაიცვალა). არც ამ იმედგაცრუების შემდეგ გამოუჩენიათ სიფხიზლე ქართველ პოლიტიკოსებს. ეს გამოვლინდა 1768-1774 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის მსვლელობისას, როდესაც იმერეთის მეფე სოლომონ I და ქართლ-კახეთის ლიდერი ენთუზიაზმით გამოეხმაურნენ რუსეთის ხელისუფლების წინადადებას ოსმალთა წინააღმდეგ ერთობლივი სამხედრო მოქმედებების წარმოების შესახებ. ქართველ მეფეებს ამჯერადაც გაწბილება ელოდათ. საქართველოში შემოსულმა რუსულმა კონტინგენტმა ვერცერთი პრინციპული სამხედრო ამოცანა ვერ შეასრულა - ქართველებმა ვერც ახალციხე დაიბრუნეს და ვერც ფოთი გაათავისუფლეს, ხოლო გენერალ გოტლიბ ტოტლებენის ვერაგულმა ქმედებებმა ერეკლე II-ს კინაღამ ტახტი დააკარგვინა. ერთადერთი გამონათება მთელ ამ დავიდარაბაში იყო ქართული ჯარის ბრწყინვალე გამარჯვება ასპინძის ომში, რომელმაც ერთხელ კიდევ აჩვენა პატარა კახის დიდი მხედართმთავრული ნიჭი.

თითქოს ყველაფერი ნათელი უნდა ყოფილიყო, რუსეთი არც ამჯერად აღმოჩნდა სანდო პარტნიორი. მიუხედავად ამისა, ჯერ კიდევ ომი არ იყო დასრულებული, როდესაც (1771 წ.) ერეკლემ საგანგებო დიპლომატიური მისიით კათალიკოსი ანტონ I და ლევან ბატონიშვილი მიავლინა პეტერბურგს და, არც მეტი, არც ნაკლები, რუსეთის იმპერიის მფარველობაში შესვლა ითხოვა - მისი შთამომავლებისთვის სამეფო ტახტის, აგრეთვე მცხეთის საკათალიკოსოს ავტოკეფალიის შენარჩუნების პირობით. მოგვიანებით (1783 წ.) სწორედ ამ თხოვნას ჩასჭიდა ხელი რუსეთის ხელისუფლებამ, როდესაც ერეკლე მფარველობით ტრაქტატის დადებაზე დაიყოლია.

- მაინც რას უნდა ეიძულებინა ისეთი გამოცდილი პოლიტიკოსი, როგორც ერეკლე იყო, ასეთი კაპიტულანტური ნაბიჯი გადაედგა?

- ეს მართლაც ძალზე უცნაურად გვეჩვენება. მართალია, 1768-1774 წლების ომში რუსეთის მხარეზე ქართლ-კახეთის ჩართვამ სერიოზულად გააღიზიანა "ბრწყინვალე პორტა“, მაგრამ იმ ვითარებაში, როდესაც აშკარად აგებდა ომს რუსეთთან, თურქებს ერეკლეს დასჯის თავი ნამდვილად არ ექნებოდა. არც ირანის მხრიდან იყო მოსალოდნელი რაიმე სერიოზული გართულება. მართალია, რუსული ჯარის შემოსვლამ საქართველოში ნამდვილად დააფრთხო არა მხოლოდ ოფიციალური ისპაჰანი, არამედ თვით ერეკლეზე ორიენტირებული აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის სახანოები, მაგრამ იქაური პოლიტიკური ვითარება არ იყო მთლად დალაგებული და სპარსეთის ხელისუფალნი თავს მაინც და მაინც არ გამოიდებდნენ. თანაც, მოგვიანებით ერეკლემ მაინც შეძლო შექმნილი სირთულეების დაძლევა და ცალკე ოსმალეთთან და ცალკე ირანთან (ქერიმ-ხანთან) ურთიერთობა მოაგვარა. ასეთ სიტუაციაში ერთადერთი ახსნა შეიძლება ვეძიოთ იმ მუდმივ შიშში, რომელიც ბაგრატოვანთა კახურ შტოს ჰქონდა რუსეთს შეფარებული ვახტანგ VI-ის მემკვიდრეების მხრიდან ქართლის ტახტის დაბრუნების პერმანენტულად მომდინარე მცდელობების გამო.

როგორც ცნობილია, რუსეთის ხელისუფლება საკმაოდ ეფექტიანად იყენებდა ვახტანგ მეფის მემკვიდრეების (პირველ რიგში, ალექსანდრე ბაქარის ძის) ამბიციებს და პერიოდულად "აუშვებდა“ მათ კახთ ბატონის ამბიციების ჩასაცხრობად. ყველაზე მკაფიოდ ეს გამოვლინდა სწორედ გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების წინარე პერიოდში, როდესაც გამოჩნდა ერეკლეს ხელახალი გაძლიერების კონტურები. კერძოდ, ქართლ-კახეთის მეფემ მას მერე, რაც შეძლო შექმნილი სირთულეების დაძლევა და ცალკე ოსმალეთთან დადო სამშვიდობო შეთანხმება (1776-1778 წწ.), ცალკე კიდევ ირანთან (ქერიმ-ხანთან) ურთიერთობა მოაგვარა, ერეკლემ აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის სახანოებისთვისაც მოიცალა. ჯერ იყო და 1778 წელს მან ყარაბაღის ხანთან ერთად დაამარცხა ამბიციური ფათ-ალი ხანი, რომელმაც ამ დროისათვის მთელ ჩრდილოეთ აზერბაიჯანზე დაამყარა კონტროლი, ხოლო შემდეგ ერევნის სახანოს შეუტია (1779 წ.) და იქ, ფაქტობრივად, ქართული ადმინისტრაცია შექმნა (ხანს მოურავ-"ღუბერნატორად“ თავისი სიძე იოანე მუხრანბატონი დაუნიშნა). ყოველივე ეს ნიშნავდა იმას, რომ ქართლ-კახეთის მეფე იბრუნებდა ძველ დიდებას, რაც, როგორც ჩანს, აშკარად ეწინააღმდეგებოდა რუსეთის შორსმიმავალ იმპერიულ გეგმებს სამხრეთ კავკასიის მიმართულებით. რუსეთის ხელისუფლებას ერეკლეს სახით არ სჭირდებოდა ძლიერი მონარქი, რომელსაც ხელეწიფებოდა დამოუკიდებლად მოქმედება და საკუთარი ჰეგემონობის დამყარება რეგიონში. ამიტომაც იყო, რომ გადამწყვეტ მომენტში სანკტ-პეტერბურგმა პრევენციული ზომები გაატარა მის დასასუსტებლად.

ჯერ იყო და რუსეთის ხელისუფლებამ ჩაშალა (1778 წ.) ჩერქეზ-ყაბარდოელთა ქართლ-კახეთში ჩასახლების (სამხედრო რეზერვის შევსების მიზნით) ერეკლესეული გეგმა, ხოლო შემდეგ "აუშვა“ ალექსანდრე ბაქარის ძე და კავკასიაში წარგზავნა, სადაც ეს უკანასკნელი სოლომონ იმერთა მეფისა და ფათალი ხანის დახმარებით აპირებდა ქართლის ტახტის დაკავებას. სავსებით სწორად მიანიშნებდა აკადემიკოსი ნიკო ბერძენიშვილი, რომ ეს ღონისძიებები "რუსეთის მეფის მიერ მიღებული კონტრზომები“ იყო. ამის ირიბ დადასტურებად მიაჩნიათ ის, რომ ეკატერინე II-ის მთავრობამ მხოლოდ მაშინ მოითხოვა კატეგორიულად ფათალი-ხანისაგან ალექსანდრე ბატონიშვილის გადმოცემა (რაც აღასრულა კიდეც ყუბის ხანმა - 1783 წ. ნოემბერში), როდესაც ერეკლე მეფესთან ოფიციალურად გააფორმა საბედისწერო გეორგიევსკის ტრაქტატი.

- მაინც რითი იყო საბედისწერო ჩვენი ქვეყნისთვის გეორგიევსკის ტრაქტატი?

- დავიწყოთ იმით, რომ 1783 წლის 24 ივლისს ციხე-სიმაგრე გეორგიევსკში (ამჟამინდელი ქ. გეორგიევსკი, სტავროპოლის მხარე, რუსეთის ფედერაცია), რუსეთის იმპერატორ ეკატერინე II-სა და ქართლ-კახეთის მეფის ერეკლე II-ს შორის დადებული "მეგობრული ხელშეკრულება კავშირისა და მფარველობის შესახებ“, რომელსაც გეორგიევსკის ტრაქტატის სახელით იცნობენ, შეიცავდა ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს სუვერენიტეტის შემლახველ პუნქტებს. კერძოდ, ერეკლეს ეკრძალებოდა რუსეთის ხელისუფლებისგან დაუკითხავად "მიწერ-მოწერაი გარემოთა მფლობელთა მიმართ“, ანუ ის კარგავდა საგარეო პოლიტიკის დამოუკიდებლად წარმოების უფლებას. ამას გარდა, სუვერენიტეტს კარგავდა ქართული ეკლესიაც, რომლის მეთაური - კათალიკოს-პატრიარქი თავისი უფლებებით უთანაბრდებოდა რუსეთის ეპისკოპოსებს. მთავარი მაინც ის იყო, რომ აღნიშნული დოკუმენტი სულაც არ აღმოჩნდა ქვეყნის მაჰმადიანური გარემოცვიდან "გამოხსნისა და აღდგომის“ საწინდარი, რასაც ასე დაჟინებით გვიმტკიცებდა ოფიციოზი მთელი 70 წლის განმავლობაში. პირიქით, სწორედ ამ ხელშეკრულებამ მისცა ბიძგი იმ მყიფე გეოპოლიტიკური ბალანსის მოშლას სამხრეთ კავკასიაში, რომლის დაცვასაც ასე დიდი რუდუნებით ცდილობდნენ 50-70-იან წლებში თეიმურაზ II და მისი მემკვიდრე XVIII ს. და რომელიც გახდა მთავარი წანამძღვარი ქართლ-კახეთის სამეფოს (ფაქტობრივი) დამოუკიდებლობისა და ჰეგემონობისა რეგიონში.

ოსმალეთმა, რომელიც უკიდურესად გაღიზიანებული იყო რუსეთის მიერ ყირიმის მიტაცების გამო (1783 წლის ივნის-ივლისი), გადაწყვიტა საპასუხო დარტყმის მიყენება კავკასიაში და მოაწყო ქართლ-კახეთის წინააღმდეგ ერთიანი ფრონტის (ახალციხის საფაშო, ჭარ-ბელაქანი, დაღესტანი) ორგანიზება. ლეკთა თარეშმა არნახული მასშტაბები მიიღო. განსაკუთრებით დამანგრეველი გამოდგა ავარიის მმართველის - ომარ ხანის მარბიელი ლაშქრობები 1785 წელს, რომელიც ერეკლეს სრული კაპიტულაციით დასრულდა - ის იძულებული გახდა მეტად დამამცირებელ ზავზე წასულიყო და მშვიდობა ყოველწლიური "ჯამაგირის“ (5000 მანეთი) გადახდის პირობით "ეყიდა“. რუსეთის მთავრობა შორიდან უყურებდა ქართლ-კახეთის დაქცევას და სულაც არ აპირებდა ქმედითი დახმარების აღმოჩენას.

ერეკლე ამაოდ ითხოვდა რუსეთის ხელისუფლებისაგან გეორგიევსკის ტრაქტატის პირობების შესრულებას. "ოსმალეთთან მივიდე, მიმიშვებენ? ყიზილბაშებთან მივიდე-შემიწყნარებენ? დაღისტნელებთან მივიდე - მიმიღებენ? მაშ ვისი სასოება მქონდეს, თუ არა რუსეთის დიდებულის ჴელმწიფისა... ვის უნდა მივმართო და ვის უნდა ვაწყინო თავი!?“ - წერდა სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილი მეფე თავის ელჩს პეტერბუგში გარსევან ჭავჭავაძეს, იმ იმედით, რომ "დიდი ეკატერინე“ ჯარს მიაშველებდა. კიდევ უფრო მრავლისმთქმელია ამ კუთხით ფრაგმენტი ერეკლე მეფის წერილობითი შეტყობინებიდან პავლე პოტიომკინისადმი (1787 წ. 22 სექტემბერი) "ყოველთა მტერთა ჩვენთაგან საცინელ ვიქმნენით, რამეთუ ვერ იხილეს უძლეველისაგან მფარველობისა განრინება ჩუენი განსაცდელთაგან და ამით მტერობასა ზედა ჩუენსა უმეტესად კადნიერ იქმნენ“. აი, ეს იყო ქართლ-კახეთის მეფის მხრიდან სრული დიპლომატიური კრახის აღიარება.

საგარეო-პოლიტიკურ ჩიხში მოქცეული ქვეყნის მდგომარეობა კიდევ უფრო დაამძიმა სამეურნეო ცხოვრების მოშლამ. სულ უფრო გაჭირდა გადასახადების აკრეფა, რის გამოც ხელისუფლება იძულებული გახდა "მოსახლეობა სამი წლით სამეფო გადასახადისაგან გაენთავისუფლებინა“. პარალიზებული იყო ახტალის მადნების ფუნქციონირება, დაეცა ვაჭრობა, რის გამოც საბაჟო შემოსავალიც მინიმუმამდე დავიდა. არსაიდან იყო ხსნა. "მფარველი“ რუსეთი ფინანსური დოტაციისაგან თავს იკავებდა...

ყოველივე ამას დაემატა ისიც, რომ აირია სიტუაცია სამეფო ოჯახში. ბატონიშვილები სულ უფრო მიისწრაფოდნენ განკერძოებისაკენ და დაჟინებულად მოითხოვდნენ (ჯერ კიდევ გეორგიევსკის ტრაქტატის დადებამდე) ქვეყნის საუფლისწულოებად დაყოფას. დაუძლურებულმა მეფემ ვერ გაუწია წინააღმდეგობა შვილების ამ აჩემებას და 1791 წელს გამოსცა საგანგებო "განწესებანი“, ერთგვარი ანდერძი, რომლის მიხედვითაც სიცოცხლეშივე "გაუჩინა“ მათ "თავისი წილი და რიგი“, რათა შემდგომ არ გამხდარიყო მათ შორის "სისხლის ჩამოვარდნის მიზეზი“. კიდევ უფრო დამაზიანებელი იყო ერეკლეს მიერ ტახტის მემკვიდრეობის ძველი წესის შეცვლა. ახალი წესის მიხედვით, მეფის გარდაცვალების შემდეგ ტახტი არა უფროს შვილზე (პირმშოზე), არამედ გვარში უფროსზე (ძმაზე) გადასულიყო. მართალია, არსებობს მოსაზრება, რომ მეფემ თითქოს მოახდინა თავისი საბედისწერო გადაწყვეტილების დეზავუირება, მაგრამ ამას საეჭვოს ხდის ის დრამატული დაპირისპირება, რომელიც ატყდა სამეფო ოჯახში გიორგი XII-ის გარდაცვალების შემდეგ, რითაც ისარგებლა კიდეც რუსეთის ხელისუფლებამ და (1801 წ.) საერთოდ გააუქმა სამეფო ხელისუფლება.

XVIII ს. 80-90-იან წლების მიჯნაზე, კიდევ იყო ერთი მოვლენა, რომელმაც მკაფიოდ აჩვენა, რომ ერეკლე II უკვე ნამდვილად არ იყო ის უდრეკი, გაბედული ლიდერი, რომელსაც ხელეწიფებოდა საერთო ქართული მასშტაბის დიდი ეროვნული (თუმცა შეიძლება რამდენადმე სარისკო) საქმის გაძღოლა. მხედველობაში გვაქვს 1790 წელს იმერეთის სამეფოს პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენლებისაგან წამოსული ინიციატივა ერეკლე II-ის ჰეგემონობით იმერ-ამერის გაერთიანებისა და ერთიანი ქართული სახელმწიფოს აღდგენის თაობაზე, რომელზეც ქართლ-კახეთის მეფემ გარკვეული ყოყმანის შემდეგ, დიპლომატიური უარი თქვა. არგუმენტი, რომელიც მოყვანილ იქნა ამ გადაწყვეტილების გასასამართლებლად (თითქოს საკუთარ შვილიშვილს - იმერეთის მეფეს სოლომონ II-ს ტახტს ვერ წაართმევდა) სახელმწიფოებრივი გადასახედიდან მთლად დამაჯერებლად არ გამოიყურება. არადა, მაშინ რომ ერეკლეს ეს შემოთავაზება მიეღო, იყო რეალური შანსი საქართველოს გაერთიანებისა, რაც კარდინალურად შეცვლიდა ქვეყნის შემდგომი განვითარების მაგისტრალურ ხაზს და მართლაც გახდებოდა საქართველოს "გამოხსნა-აღდგომის“ საწინდარი. აპელირება იმაზე, რომ ოსმალეთი არ დაუშვებდა თავისი "კუთვნილი“ იმერეთის "წართმევას“ (ითვლება, რომ ერეკლემ სწორედ ამის გამო შეიკავა თავი ამ სარისკო ნაბიჯის გადადგმისგან), აქსიომატურ ჭეშმარიტებად ვერ ჩაითვლება. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სწორედ იმ დროს (1787-1791 წლებში) ოსმალეთს გახურებული ომი ჰქონდა რუსეთთან, რომელშიც ის აშკარად მარცხისთვის იყო განწირული და ძნელი წარმოსადგენი იყო ასეთ ვითარებაში იმერეთისათვის მოეცალა (აღსანიშნავია, რომ მოგვიანებით რუსეთ თურქეთის 1816-1812 წლების ომის დროს, "ბრწყინვალე პორტამ“ ხელი ვერ შეუშალა "კუთვნილი“ იმერეთის "წართმევას“ და მის ინტეგრირებას უკვე რუსეთის "საქართველოსთან“).

რაც შეეხება ირანს, აღა-მაჰმად ხანს, რომელსაც ერეკლე ტრადიციულად "გურჯისტანის ვალად“ მიაჩნდა და ჯერ კიდევ 1786 წელს უტყდებოდა მას "ძმობასა და სიყვარულში“, არაფერი ექნებოდა მისი სამფლობელოების გაფართოების საწინააღმდეგო - მითუმეტეს, ქართლ-კახეთის მეფე ამას დიპლომატიურად სათანადოდ თუ "შეფუთავდა“ და ირანის "შენაძენად“ გაასაღებდა. ერთი სიტყვით, ჩვენ იქითკენ ვიხრებით, რომ "იმერთა“ ინიციატივაზე უარის თქმით, ერეკლე მეფემ კიდევ ერთი შეცდომა დაუშვა. ამის კომპენსაციად ვერ ჩაითვლება იმავე ხანებში (1790 წ. ივნისში) სოლომონ ლიონიძის ინიციატივით გაფორმებული "ტრაქტატი ივერიელთა მეფეთა და მთავართაგან დამტკიცებული ქართლისა, კახეთისა, იმერთა, ოდიშისა და გურიისა...“, რომელიც მხოლოდ დეკლარატიულად თუ იყო დასავლეთ საქართველოს მეფე-მთავრებისა და ქართლ-კახეთის სამეფოს ერთობის გამოხატულება.

ეს და სხვა ფაქტები აშკარად მეტყველებენ იმაზე, რომ გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ, ერთ დროს ძლევამოსილმა ერეკლე მეფემ, რომელიც თანამედროვეთა თქმით "ისე არაფრისაკენ არ მიისწრაფოდა, როგორც თავისი ხალხის ევროპულად გარდაქმნისაკენ“ (სტეფანე ბურნაშოვი), ვერც ერთ საგარეო, თუ საშინაო პოლიტიკურ გამოწვევას ვერ გაართვა თავი და ვერ შეუშალა ხელი ქვეყნის უკუსვლას.

- როგორც ისტორიკოსები აფასებენ, ერეკლე II-ისთვის, როგორც სახელმწიფო მოღვაწისთვის ერთგვარი პოლიტიკური რექვიემი აღმოჩნდა კრწანისის კატასტროფა 1795 წლის სექტემბერში...

კრწანისის ბრძოლა, "300 არაგველი", მხატვარი: მერაბ აბრამიშვილი

- ამ პოლიტიკური კრახის მთავარი მიზეზი იყო ის, რომ მან, როგორც სანდო პარტნიორმა, რუსეთთან დადებული "მეგობრობის ხელშეკრულების“ კეთილსინდისიერმა დამცველმა, "უხერხულად“ ჩათვალა "მფარველის“ ზურგს უკან ერთგულების პირობა მიეცა განრისხებული აღა-მაჰმად-ხანისათვის და ამ გზით ჩაეცხრო მისი აგრესია.

აღსანიშნავია, რომ სასოწარკვეთილი მეფე თავის ამ მიამიტობას და პოლიტიკურ გულუბრყვილობას თვითონაც აღიარებდა ერთ-ერთ წერილში:

"ჩვენ ფიცით რომ არ ვყოფილიყავით დაკავშირებული უმაღლეს კართან და აღა-მაჰმად-ხანთან თანხმობა გვქონებოდა, ეს უბედურება მაშინ... არ დაგვატყდებოდა“. თუმცა, როგორც სავსებით მართებულად არის შენიშნული ქართულ ისტორიოგრაფიაში, ქართული მხარის მოუმზადებლობა ნამდვილად არ აიხსნებოდა მხოლოდ იმით, რომ ერეკლე "რუსეთის მაშინდელ მესვეურთა დაპირებებს მიენდო... კრწანისის ტრაგედიის ერთი დიდი მიზეზი ქართლ-კახეთის ფეოდალური სახელმწიფოს შინაგანი დაუძლურება, მისი ცენტრალური ხელისუფლების სისუსტე იყო“. სწორედ ამ გარემოებების გამო ვერ მოახერხა ქართლ-კახეთის უძლეველმა მეფემ ძალების სრული მობილიზაცია და უთანასწორო ბრძოლაში გამანადგურებელი მარცხი იწვნია, რომლის შემდეგ ქვეყანა ფეხზე ვერ წამოდგა და სულ რამდენიმე წლის შემდეგ სახელმწიფოებრიობაც დაკარგა.

ასე ტრაგიკულად დასრულდა ერეკლე II-ის აქტიური სახელმწიფოებრივი მოღვაწეობა. როცა გაიაზრებ ყოველივე იმას, რაც დაატყდა ქართლ-კახეთს მისი მმართველობის დასკვნით ეტაპზე, ძნელია არ დაეთანხმო დიდი ივანე ჯავახიშვილის შემდეგ სიტყვებს:

"ერეკლე მეფე ღრმად მოხუცებული მოუსვენარ ცხოვრებისა და თავდატეხილი უბედურებისაგან დაავადებული გულის ტკივილით შეჰყურებდა, როგორ ინგრეოდა ის პოლიტიკური და სამხედრო სიძლიერე, ქონებრივი კეთილდღეობაც, რომელიც მისი მამის თეიმურაზ მე II-ისა და მის პირად დაუღალავ შრომითა და გამჭრიახობით იყო მოპოვებული. მისი სიბერის დღენი ეგების იმ მწარე გრძნობით იყო მოწამლული, რომ ამის ბრალი მის პირადს პოლიტიკურს გულუბრყვილობას და რუსეთის მთავრობისადმი განუსაზღვრელ ნდობასაც ედებოდა".

- ყოველივე ეს რომ შევაჯამოთ, მაინც ვინ არის მეფე ერეკლე?

- ერეკლე II ნამდვილად არის საქართველოს ისტორიის ერთ-ერთი გამორჩეული პერსონაჟი, რომლის სახელმწიფო მოღვაწეობა მთლიანად გამიზნული იყო ქვეყნის განახლება-აღორძინებისაკენ. როგორც ნიკო ბერძენიშვილი აღნიშნავდა, ამ კუთხით ის ნამდვილად იყო "ქვეყნის თავდადებული მოამაგე... თავის დროის მოწინავე კაცი“, რომელმაც წარმატებით გადაჭრა არა ერთი ქვეყნისთვის სასიცოცხლო ამოცანა და ქართლ-კახეთის ევროპული განვითარების გზაზე დაყენებას შეეცადა, მოიპოვა მნიშვნელოვანი სამხედრო წარმატებები საგარეო არენაზე, რომელთა შედეგად მისი სამეფო, ერთი პერიოდი, ყველაზე ანგარიშგასაწევ ძალად იქცა სამხრეთ კავკასიაში. მაგრამ პოლიტიკოსის, მით უფრო სახელმწიფოს ლიდერის ღვაწლი ისტორიაში ფასობს არა იმდენად მისი გეგმებისა და ჩანაფიქრის მასშტაბურობით, არამედ იმით, თუ როგორი იყო მისი მოღვაწეობის საბოლოო შედეგი, როგორი სახელმწიფო ჩაიბარა მან და როგორი ქვეყანა დაუტოვა მემკვიდრეებს. სამწუხაროდ, ამ გადასახედიდან, საერთო ჯამში, მას ვერაფრით ჩავთვლით "დიდ სახელმწიფო მოღვაწედ“, "ყველა დროის ქართველ გამორჩეულ მოღვაწეთა შორის - გამორჩეულად“.

თავისი მოღვაწეობის ბოლო ეტაპზე მან მართლაც არაერთი მცდარი ნაბიჯი გადადგა, რომელიც, როგორც დავინახეთ, საბედისწერო აღმოჩნდა ქვეყნისათვის, მაგრამ მის ამ ქმედებებში ღალატის ნიშნების ძიება, აბსოლუტურად დაუსაბუთებელი, და სრულიად გაუმართლებელია. საბოლოო შედეგით, ის უფრო წარუმატებელ, ტრაგიკულ პიროვნებად მოჩანს. ღალატად უნდა შეფასდეს არა ცალკეული უნებლიე გადაცდომები, რომლებმაც შეიძლება ზიანი მიაყენა ქვეყანას, არამედ სხვა სახელმწიფოს სასარგებლოდ ჩადენილი შეგნებული ქმედებები, ანუ როდესაც წინასწარი განზრახვით შეგნებულად ძირს უთხრი და სპობ ეროვნულ სახელმწიფოებრიობას და მას მეზობელი იმპერიის ნაწილად აქცევ. სამწუხაროდ, ამის მაგალითები არა ერთი გვაქვს საქართველოს ისტორიაში, მათ შორის, ყველაზე სავალალო - 1921 წელს ქართველი ბოლშევიკების მიერ საკუთარი სამშობლოს, საქართველოს სუვერენული სახელმწიფოს დამხობა და მისი რუსულ-საბჭოურ იმპერიაში შეთრევა, მაგრამ ამაზე სხვა დროს...

იხილეთ ასევე:

ტეგები თემაზე:

ერეკლე მეორე