"დაპატიჟე სტუმრად ქართველი, ან შენ წადი მასთან, ამის მერე ხელი მოგემართება" - ჩრდილოკავკასიელთა თქმულებები, ქართველის დაარსებული ჩეჩნური დაბა და ჯარეგა ვაჟას "სტუმარ-მასპინძლიდან"
ჩრდილოეთ კავკასიაზე თავის დროზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა შუა საუკუნეების ქართულმა ქრისტიანულმა კულტურამ. ადგილობრივი ხალხების ფოლკლორულმა შემოქმედებამ და მითოლოგიურმა ცნობიერებამ ბოლო დრომდე სიუჟეტებისა და მოტივების სახით შემოგვინახა ქართული კულტურის გავლენის კვალი. ჩრდილოეთ კავკასიის მრავალ კუთხეში დღემდე შემორჩა ქართული მატერიალური და სულიერი კულტურის არაერთი ძეგლი. ა.წ. 14 ივლისიდან 25 ივლისამდე ჩრდილოეთ კავკასიაში სამეცნიერო მივლინებით იმყოფებოდა ქართველ პროფესორთა ჯგუფი. სამეცნიერო მივლინება განხორციელდა შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მხარდაჭერით პროექტის ფარგლებში. (პროექტის ხელმძღვანელი პროფესორი ცირა ბარამიძე).
ჩრდილოეთ კავკასიაში ქართული მატერიალური და სულიერი კულტურის ძეგლების შესახებ გვესაუბრება პროექტის ძირითადი შემსრულებელი, ფილოლოგიის დოქტორი, ფოლკლორისტი, კავკასიოლოგი ხვთისო მამისიმედიშვილი.
- 2023 წლის 14 ივლისიდან 25 ივლისამდე ჩრდილოეთ კავკასიაში, კერძოდ, დაღესტანში, ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში სამეცნიერო მივლინებით ვიმყოფებოდით პროექტის რამდენიმე წევრი: პროექტის ხელმძღვანელი, პროექტის ორი ძირითადი შემსრულებელი და დამხმარე პერსონალი. ეს იყო უაღრესად საინტერესო, რთული, დაბრკოლებებითა და დიდი შთაბეჭდილებებით აღსავსე მოგზაურობა...
ინგუშეთის მაღალმთიანეთში, კერძოდ კი მდინარე ასის ხეობაში, დავათვალიერეთ კოშკებიანი სოფლები: ეგიკალა, ხელი, ბარქინხოი, ქიი, ლეჟგი და სხვა, რომლებიც უშუალოდ არხოტს ესაზღვრება და რომლის მცხოვრებლებსაც ყოველდღიური ურთიერთობა ჰქონდათ ხევსურებთან. მოვინახულე ხევსურების სასაფლაო ინგუშების სოფელ ღულში. ვეწვიე დაღესტნის ეროვნულ მუზეუმს მახაჩყალაში, დავათვალიერე ნაზრანში მხარეთმცოდნეობის, ხოლო მაგასში ინგუშეთის ეროვნული მუზეუმები. ნაზრანის ეროვნულ მუზეუმში დაცული იყო ტაძრის ქვები ასომთავრული წარწერებით. ვიყავი გროზნოს ა. აიდამიროვის სახელობის ბიბლიოთეკაში, სადაც ასევე მოვინახულე ქრისტიანული ტაძრის ქვები XI საუკუნის ქართული ასომთავრული წარწერებითა და ბარელიეფებით. ჩემთვის მეტად ემოციური აღმოჩნდა ქართული კულტურის არტეფაქტების გაცნობა მახაჩყალაში, გროზნოში, ნაზრანსა და მაგასში. მქონდა შეხვედრები ადგილობრივ სწავლულებთან, მწერლებთან, პოეტებთან, მეცნიერებთან, პროფესორებთან, რომლებმაც გამიზიარეს თავიანთი ცოდნა და გამოცდილება ქართულ კულტურულ სივრცესთან ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხების ურთიერთობის შესახებ. ჩავიწერე ფოლკლორული გადმოცემები, თქმულებები და ხალხური სიმღერები ცოცხალი შესრულებით. დაღესტანში ვეწვიეთ გერგებილის, შამილისა და უცუნკულის რაიონებს, დავათვალიერეთ დაღესტნის მაღალმთიანი, კლდეზე აკრული, მიუდგომელი აული გუნიბი, სადაც 1859 წელს რუსებს ტყვედ ჩაბარდა იმამი შამილი.
არასოდეს დამავიწყდება შეხვედრები ჩეჩენ და ინგუშ უხუცესებთან, მათი ბრძნული საუბრები ქართველ ხალხთან ისტორიული ურთიერთობის შესახებ. ყველგან, ყველა ქალაქსა თუ სოფელში, იგრძნობოდა განსაკუთრებული სიყვარული და პატივისცმა ქართველი ხალხის მიმართ. მოვიხიბლე ჩეჩნებისა და ინგუშების, მართლაც, გასაოცარი სტუმარმასპინძლობით; აღფრთოვანებული დავრჩი მათი ერთსულოვნებით, ერთმანეთის მოფრთხილებისა და მხარში დგომის უნარით.
უპირველეს ყოვლისა, ვეწვიეთ ჩრდილოეთ კავკასიის იმ რეგიონებს, სადაც ქართული კულტურის გავლენა საუკუნეების განმავლობაში უწყვეტ ისტორიულ პროცესს წარმოადგენდა. 2023 წლის 14 ივლისიდან 18 ივლისის ჩათვლით ვიმყოფებოდი ჩეჩნეთის მაღალმთიან რეგიონში. მასპინძლებმა ყველაფერი გააკეთეს იმისთვის, რომ ჩემი თვალით მენახა ჩეჩნეთის მრავალი ხეობა, დაბა და სოფელი, მათ შორის არღუნის ხეობის ღირსშესანიშნაობები.
15 ივლისს ვესტუმრეთ მითხოსა და მაისტს, რომლებიც უშუალოდ შატილის მხარეს ესაზღვრება. ნასოფლარების სიახლოვეს დავათვალიერე მიცვალებულთა აკლდამები, უძველესი საკულტო ტაძრები. მითხოს, მაისტისა და ტერელოს ნახვა იმ მხრივაც იყო მნიშვნელოვანი, რომ სწორედ ამ კუთხეს უკავშირდება ხევსურული საგმირო ბალადებისა და მითოლოგიური გადმოცემების ერთი ნაწილი. აქვე, სოფელ ჯარეგაში ხდება მოქმედება ვაჟა-ფშაველას პოემაში "სტუმარ-მასპინძელი“. როცა ნასოფლარ ჯარეგას ძირში მივედი, გაღმა ნამდვილად მოჩანდა ის მთა, რომელზეც ვაჟა-ფშაველა წერს:
"სოფლისა გაღმა გორია,
დამწვარი, ქვიშიანია,
ბევრი წევს იქა ვაჟკაცი,
გულ-ლომი ჯიშიანია“.
მდინარე არღუნის სანაპიროდან შუადღის თაკარა სიცხეში ციცაბო ბილიკით ავედი ე. წ. მკვდართა ქალაქში, რომელსაც ჰქვია "წაი-ფჴჲედა“. სწორედ ამ ადგილას 2016 წლის ზაფხულში ჩეჩენმა არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს საკულტო თასები ძველი ქართული (ასომთავრული) წარწერებით. აქვე, მთაზე, არის მიცვალებულთა უძველესი აკლდამები. ქედზე, რომელზეც მე ავედი, მკაფიოდ ჩანდა მეორე მხარეს, დაბლა, ვიწრო ხეობაში მიმავალი გზა ნასოფლარ სახანოსკენ, იმ სახანოსკენ, რომელიც ხშირად ხსენდება ხევსურულ გადმოცემებში.
ასევე დავესწარით დაბა ითონხალეს რაიონულ ცენტრად გამოცხადების 100 წლისთავს, თუმცა იგი თავისი დაარსებიდან უფრო ხანგრძლივ ისტორიას ითვლის. ითონხალეს დაარსებას ჩეჩნური გადმოცემები ქართველ კაცს მიაწერენ. 1963 დაბადებულმა და ითონხალეში მცხოვრებმა რამზან იდრისის ძე მურთაზოვმა შემდეგი თქმულება მიამბო: "როგორც ჩვენი წინაპრები გადმოგვცემენ, ითონი მოსულა საქართველოს მხრიდან ამ ადგილზე, სადაც დღეს ითონხალეა გაშენებული. აქ მას დაუსვენია, მიწაში თავისი კვერთხი ჩაურჭვია და დაუძინია. როცა ითონს გაუღვიძია, კვერთხზე მერცხლის ბუდე დაუნახავს. კვერთხზე გაკეთებული მერცხლის ბუდე ითონს ღვთის მინიშნებად მიუჩნევია და მიმხვდარა, რომ ეს მიდამო ბარაქიანი ადგილი იქნებოდა. მაშინ იქ ჯერ კიდევ არავის უცხოვრია. მას დიშნელი ქალიშვილი შეურთავს ცოლად. სოფელს ითონის პატივსაცემად ითონ-ხალე დარქმევია. ამჟამად, ითონისგან შვიდი შტო მომდინარეობს და შვიდივე გვარი, ყველა, ამ რაიონში ცხოვრობს. მე თვითონ ითონის შთამომავალი ვარ, - დასძინა რამზან მურთაზოვმა. - თუშეთის მხრიდან აქეთ მოდის გზა, რომელსაც დღესაც ითონის გზას ვუწოდებთ. აქ არის ასევე ითონის კოშკები. დღეს მათი მხოლოდ ნანგრევებიღა შემორჩა“. დაბა ითონხალე მთებით არის გარშემორტყმული.
ჩეჩნეთის ბარიდან ითონხალემდე მისასვლელი საავტომობილო გზა მთლიანად მდინარე არღუნის ხეობას მოუყვება. ხეობა ზოგან კლდეებში ისე ვიწროვდება, რომ მხოლოდ რამდენიმე ადამიანი თუ გაიმართება მათ შორის. საავტომობილო გზაც ხშირად კლდეზეა გააჭრილი. ზუსტად ითონხალესთან არღუნს პატარა მდინარე ჩანტი-ეჴქი უერთდება. როგორც ადგილობრივი მცხოვრებლები მიამბობდნენ, ითონ-ხალესთან არღუნს ქვები ჩამოჰქონდა, ხოლო ჩანტი-ეჴქს - ხეები. თავის დროზე კი ითონხალელები მდინარის ჩამოტანილ ქვასა და ხე-ტყეს სახლებისა და კოშკების სამშენებლოდ იყენებდნენ.
ითონ ხალეს მუნიციპალიტეტში ერთიანდება არღუნის ხეობის სოფლები: ჭინახი, ბაშინ-ხალა, გუჩი-ხალა, მუხ-მერქი, გუხოი, ზუმსოი, მათ შორის ნასოფლარები: დიშნი, დუსხარი, გეზხოი, შვინდა, მაისტი, ჯარეგო, ბესტი, სახანო, ასევე, თითქმის ნასოფლარი - ტერელოი და სხვ. ჯარეგოსა და სახანოს გადასახვევს რომ გავცდებით მდინარე არღუნის მიმართულებით, ექვსი-შვიდი კილომეტრის შემდეგ გამოჩნდება შატილის მრისხანე კოშკები. ითონ-ხალეს ზემოთ მდინარე არღუნს უერთდება ხილდიჰაროს ხეობა, საიდანაც ბილიკები თუშეთის სოფლებისკენ მიემართება.
ითონხალეს რაიონი უშუალოდ საქართველოს, კერძოდ კი, ხევსურეთს ესაზღვრება. 1944 წელს, როდესაც ჩეჩნები შუა აზიაში გადაასახლეს, საბჭოთა მთავრობის გადაწყვეტილებით, ითონხალეს ახალხევი დაარქვეს და იქ ქართველი მთიელები, ხევსურები, ჩაასახლეს. მაგრამ, როცა ჩეჩნები დაბრუნდნენ თავიანთ სამშობლოში, ქართველებმა, სხვებისაგან განსხვავებით, მაშინვე დაუტოვეს ჩეჩნებს მოვლილ-ნაპატრონები სახლები და თითო პირუტყვი, რათა რეპატრიანტებს ცხოვრების ხელახალი დაწყება არ გასჭირვებოდათ.
ითონხალეს დღესასწაულზე ჩემთან მოდიოდნენ ჩეჩენი უხუცესები, რათა გამოეხატათ თავიანთი პატივისცემა ქართველი ხალხის მიმართ. ეს იყო ექსპედიციის ყველაზე ემოციური და ამაღელვებელი დღე. შატოის რაიონში მცხოვრებმა 65 წლის ჩეჩენმა სალავდუ ალაუდინის ძე ბიჩალოვმა ჩემთან საუბარში გაიხსება წინაპრების მიერ დატოვებული ბრძნული შეგონების შესახებ, რომელსაც ბავშვობაში უფროსები ხშირად ახსენებდნენ:
"მე მყავდა ბებია. მან 110 წელი ჯანმრთელად იცოცხლა, სიცოცხლის ბოლომდე შეინარჩუნა კბილები, მხედველობა, სმენა და მეხსიერება. ის შემახსენებდა ხოლმე წინაპრების ნათქვამს: "თუ ცხოვრებაში გაგიჭირდება, ხელი არ მოგემართება და პრობლემები დაგიგროვდება, აუცილებლად დაპატიჟე შენს სახლში სტუმრად ქართველი, ან შენ წადი სტუმრად ქართველთან. ამის შემდეგ რთული დღეები უკან დაგრჩება, ხელი მოგემართება, გაჭირვება გაქრება და პრობლემებიც მოგვარდება“.
ჩეჩნეთის ღირსშესანიშნაობებს შორის მეტად შთამბეჭდავი აღმოჩნდა შაროი-არღუნის ხეობა, განსაკუთრებით კი შაროის მაღალ მთაზე აღმართული კოშკების კომპლექსი, რომლებიც 17 ივლისს დავათვალიერე. იქიდან იშლებოდა მთაზე გადასასვლელი ბილიკების დაუვიწყარი ხედები, რომელთაგან ერთი დაღესტნის მთიანეთისკენ, ხოლო მეორე მთათუშეთისკენ მიემართებოდა.
იხილეთ ასევე: