კიშტიმის აფეთქება: ბირთვული კატასტროფა საბჭოთა რუსეთში, რომელიც დამალეს - "დიადი ქვეყნის" ამბიციებს შეწირული ადამიანების ისტორია სიკვდილის ზონიდან

ჩერნობილის კატასტროფამდე თითქმის სამი ათწლეულით ადრე, ცენტრალურ რუსეთში დიდი აფეთქება მოხდა.

უბედური შემთხვევა შეგნებულად დამალა ხელისუფლებამ, რათა ამბიციური საბჭოთა ატომური პროგრამის იმიჯი არ შელახულიყო. ქვეყნის მშვიდობიანი მოქალაქეები, რომლებიც კატასტროფიდან რამდენიმე კილომეტრის მოშორებით ცხოვრობდნენ, პრაქტიკულად, შეეწირნენ სსრკ-ს სურვილს, მიეღწია აშშ-ის ბირთვული განვითარებისთვის.

ტრაგედიის მძიმე ეკოლოგიური შედეგები ბოლომდე დღემდე არ აღმოფხვრილა, მაგრამ ყველაზე შემაშფოთებელი ამ ამბავში ის საიდუმლოა, რომელიც ამ მოვლენის გარშემო ჯერ კიდევ არსებობს.

1957 წლის 25 სექტემბერს მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბური ბირთული კატასტროფა მოხდა, რომელიც კიშტიმის ავარიის სახელით არის ცნობილი.

სამხრეთ ურალში მდებარე ქალაქ ჩელიაბინსკ - 40-ში (ახლანდელი ოზერსკი) მომხდარი ეს კატასტროფა რადიოაქტიური ნივთიერების გამოყოფის მიხედვით მსოფლიოში, ჩერნობილის შემდეგ, მეორე ადგილზეა.

არსებული ვერსიით, პლუტონიუმის დამამზადებელ და ატომური ნარჩენების გადამამუშავებელ ქარხანა "მაიაკში" ატომური ნარჩენები მიწისქვეშა საცავში არასწორად შეინახეს, რამაც აფეთქება გამოიწვია. შედეგად, უდიდესი ტერიტორია რადიოაქტიური ნაწილაკებით დაიფარა - ნარჩენების მოხვედრა გარემოში წარმოუდგენლად მძიმე შედეგის მომტანი აღმოჩნდა. ათასობით ადამიანი სასიკვდილოდ გაწირეს, კიდევ უფრო მეტი სამუდამოდ გადაასახლეს.

ადგილობრივების ნაწილი დარწმუნებულია, რომ ეს იყო ადამიანების ბირთვული განადგურების ექსპერიმენტი, სხვები კი მიიჩნევენ, რომ ეს, უბრალოდ, ადგილობრივი ხელისუფლების დაუდევრობით მოხდა.

• გარშემო აქ ყველა სახლს კიშტიმის კატასტროფის კვალი ატყვია.

სოფელი თათრების კარაბოლკა, რომელიც ქარხანა "მაიაკიდან“ 30-40 კილომეტრში მდებარეობს, ყველაზე ახლოა კატასტროფის ადგილთან.

თათრების კარაბოლკა ჩელიაბინსკის ოლქში მდებარეობს. აქ თათრები მასობრივად 1553-1556 წლებში კამასა და ვოლგადან ჩასახლდნენ, საიდანაც ძალით გაქრისტიანებას გაექცნენ. 1957 წელს აქ 4 000 ადამიანი ცხოვრობდა, 2010-ში კი - 423.

ადგილობრივები ყვებიან, რომ ისინი, ვინც ავარიის დროს მინდორში სამუშაოდ იყვნენ გასულები, მომენტალურად ცუდად გახდნენ - ცხვირიდან და ყურებიდან წამოუვიდათ სისხლი, ნაწილმა სისხლი აღებინა. ადამიანებმა არ იცოდნენ რა მოხდა, ამიტომ ბირთვული კვამლის დანახვისას, მათ ეგონათ, რომ ისევ ომი დაიწყო და სასწრაფოდ სახლებსა და სარდაფებს მიაშურეს...

გავიდა 60 წელი და თანამედროვე კარაბოლკაში ისევ ცხოვრობენ ადამიანები. თუმცა, ახლა გაცილებით ნაკლები... ერთი შეხედვით, ეს ჩვეულებრივი სოფელია, როგორიც რუსეთში ათასობით მოითვლება, თუმცა დანარჩენებისგან ის სასაფლაოების რაოდენობით გამოირჩევა - რვა უზარმაზარი სასაფლაო და მინიმუმ ერთი ონკოპაციენტი თითო ოჯახში. ექსპერტებმა, რომლებიც ამ 60 წლის განმავლობაში იქ არაერთხელ ჩასულან, დაადგინეს, რომ სიმსივნით ავადობა აქ 5-6-ჯერ მაღალია, ვიდრე მთელ ქვეყანაში.

"სოფელში რვა სასაფლაო გვაქვს. უხეშად რომ ვთქვათ, აქედან შვიდი - მხოლოდ ონკოლოგიური დაავადებებით გარდაცვლილებია. ბავშვები დაბადებიდან ონკო-პაციენტები არიან. მაგალითად, მეზობელს ეყოლა შვილიშვილი, 2 წლის ასაკში დაუდგინდა თირკმლის სიმსივნე, გაუკეთეს ოპერაცია, მაგრამ ერთ თვეში ის ცხრა სანტიმეტრით გაიზარდა. რამდენჯერმე მოსკოვშიც ჰყავდათ, რემისია დაიწყო, მაგრამ ბავშვი 13 წლის ასაკში გარდაიცვალა“, - ყვება მარტოხელა ადგილობრივი.

ის დიდხანს ათვალიერებს ფოტოებს და იწყებს ლაპარაკს, ვინ რითი დაიღუპა მის ოჯახში ბოლო ექვსი ათეული წლის განმავლობაში:

"ეს მამიდაა, მას ქალის ყველა სასქესო ორგანო ამოცლილი ჰქონდა, სიმსივნის გამო. დედა - ქალური დაავადებები და ფარისებრი ჯირკვალის სიმსივნე. ჩემი ძმა 56 წლის დაიღუპა, მას კუჭის კიბო ჰქონდა. ჩვენ მუსულმანები ვართ, ამიტომ, როცა აქ ვინმე კვდება, ტრადიციისამებრ, მიცვალებულებს არ ხსნიან, ეს კი მხოლოდ ხელისუფლების სასარგებლოდ ხდება, რადგან ოფიციალურად ყოველთვის არ არის დასკვნა, რომ ადამიანი სიმსივნით დაიღუპა. მე - თირკმლის კიბო მაქვს“.

ქალი ყვება, რომ წასვლით აქედან ბევრი წავიდა, მაგრამ დასამარხად, ყოველთვის უკან მოჰყავთ.

• "მაიაკი“ და კიშტიმის კატასტროფა

ქარხანა "მაიაკი“ 1948 წელს ამოქმედდა და მასში იარაღის პლუტონიუმი იწარმოებოდა. ექსპერტები ტერიტორიის დაბინძურების სამ ეტაპს აღნიშნავენ, რომელშიც "თათრების კარაბოლკა“ მოხვდა.

პირველი ეტაპი - 1949-1951 წლებში, თხევადი რადიოაქტიური ნარჩენების ჩაშვება მდინარე ტეჩაში. 124 ათასი ადამიანი 41 დასახლებაში რადიაციის ქვეშ მოყვა. ნაწილი ევაკუირებული იყო, მაგრამ ზოგიერთი სოფელი, მაგალითად: მუსლიუმოვო, ბროდოკალმაკი, რუსული რეჩა და სხვები ადგილზე დატოვეს.

მეორე ეტაპი - თვით კიშტიმის კატასტროფა, რომელიც 1957 წლის 25 სექტემბერს მოხდა. საღამოს 5 საათზე, "მაიაკის“ ატომურ ქარხანაში მოხდა ძლიერი აფეთქება. შედეგად, ჩრდილო-აღმოსავლეთ ტერიტორიაზე 20 მილიონი კიურის ბირთვული ნარჩენი იქნა გაბნეული. შედარებისთვის, ჩერნობილში ეს რიცხვი 50 მილიონი იყო. 23 ათასი კვადრატული კილომეტრი რადიაციით დაბინძურდა, ხოლო 270 ათასი ადამიანი მისი ღრუბლის ქვეშ მოექცა. ღრუბელი სტრონციუმ 90-გან შედგებოდა.

და მესამე ეტაპი - რადიაციის გავრცელება "მაიაკის" სიახლოვეს მდებარე ყარაჩაის ტბიდან, რომელიც ბირთვული ნარჩენების ნაგავსაყრელად არის ქცეული. 1967 წლის გაზაფხულზე ტბა დაშრა და ფსკერი გამოჩნდა. მაშინ ატმოსფეროში 0,6 მილიონი კიური გაიფანტა და 2,7 ათას კვადრატულ კილომეტრზე გავრცელდა. ტერიტორიაზე 42 ათასი ადამიანი ცხოვრობდა.

1957 წლის 25 სექტემბრის კატასტროფა ყველაზე მძლავრი იყო, მაგრამ მაშინ ეს ხალხმა ვერ გაიგო, რადგან ჩელიაბინსკში 40 გასაიდუმლოებული ქალაქი იყო და ინფორმაცია მასზე მხოლოდ საიდუმლო დოკუმენტაციებში ფიგურირებდა...

კატასტროფის შესახებ ხალხმა საკმაოდ გვიან, 1989 წელს შეიტყო, სსრკ-ის უმაღლესი საბჭოს სხდომაზე დადასტურდა, რომ 32 წლის წინ კატასტროფა მოხდა.

დღესდღეობით, კიშტიმის აფეთქება სიმძიმით მხოლოდ ჩერნობილსა და ფუკუსიმას ჩამოუვარდება.

• მარტო მინდორში

გულშარა ისმაილოვა 1946 წელს დაიბადა. ავარიის დღეს ის 11 წლის იყო. იმ დღეს, დილით, კლასელებთან ერთად ის მინდორში მუშაობდა, შემდეგ დაბრუნდა სკოლაში და გაკვეთილებს დაესწრო. ბოლო გაკვეთილზე აფეთქების ხმა გაისმა. ყველა სახლისკენ გაიქცა.

გავიდა რამდენიმე დღე, ბავშვები ისევ შეკრიბეს სკოლაში და ისევ გაუშვეს მინდორში სამუშაოდ. ოღონდ, ამჯერად დავალება არა კარტოფილის ამოღება, არამედ უკან მიწაში ჩაბრუნება იყო. რამდენიმე დღის შემდეგ, ისინი კვლავ მინდორში გაიყვანეს კარტოფილის კვლავ ამოსაღებად. ეს იყო ომის შემდგომი პერიოდი და საჭმელი არც ისე ბევრი იყო, ამიტომ ადგილობრივები კარტოფილს სრულად არ იღებდნენ და მათ ამ გზით "ინახავდნენ“.

როგორც ადგილობრივები ყვებიან, რამდენიმე დღეში ქიმიურ დაცვაში გამოწყობილი ადამიანები მოვიდნენ, შეამოწმეს ტერიტორია, სახლები და შეპირდნენ მაცხოვრებლებს, რომ მალე მათ გადასაყვანად მოვიდოდნენ, თუმცა იქ აღარავინ გამოჩენილა.

ახლოს იყო კიდევ ერთი სოფელი - რუსული კარაბოლკა. იქიდან მაცხოვრებლები გაიყვანეს, საქონელი დახოცეს და სახლები დაანგირეს.

თათრების კარაბოლკას მაცხოვრებლებმა მხოლოდ 90-იან წლებში გაიგეს, რომ რადიოაქტიურ მიწაზე ცხოვრობდნენ და კიშტიმის ავარიის საცდელი საშუალებები იყვნენ. მაგრამ დოკუმენტებში ეწერა, რომ ისინიც და ათობით სოფლის მაცხოვრებლებიც 1959 წელს გადაასახლეს...

"ჩვენ არანაირი მხარდაჭერა არ გვაქვს“, - ამბობს ისმაილოვა. -2005 წლიდან 2010 წლამდე სოფლის საკრებულოს თავმჯდომარედ ვმუშაობდი. ამ ხნის განმავლობაში ყველა შესაძლო ავტორიტეტს მივმართე. მოსკოვში 12 სამინისტროში ვიყავი, ბევრ რამეს დამპირდნენ, მაგრამ როგორც ხედავთ, ისევ აქ ვართ“.

შემდეგ გაირკვა, რომ საბჭოთა პერიოდში ჩელიაბინსკის მუშათა დეპუტატთა სამხარეო საბჭოს აღმასკომმა 1959 წლის 29 სექტემბრის No546 გადაწყვეტილებით 50-იანი წლების ბოლოს, "თათრების კარაბოლკა“ "გადაასახლა“. სოფელი რუკებიდან გაქრა და მხოლოდ 20 წლის წინ ისევ გამოჩნდა. სწორედ მაშინ გაიგო მსოფლიომ, რომ აფეთქების ეპიცენტრიდან 30 კილომეტრში რამდენიმე სოფელი გადაუსახლებელი დარჩა.

"თითქმის ყველა რადიოაქტიური ნივთიერება დროთა განმავლობაში ორგანიზმიდან ქრება. ყველაზე მეტი - 35 წელია. ჩვენი შემოწმება მხოლოდ 1993 წელს დაიწყეს და 2000 წელს გადაამოწმეს. მერე გაირკვა, რომ ხეები რადიაციას აგროვებს და მათი დაწვა არ შეიძლება. ჩვენ კი ვწვავდით - გაზი არ იყო სოფელში. ამდენი წელია ვცდილობთ და მხოლოდ შარშან მივაღწიეთ, რომ როგორც დაზარალებულებს გაზი უფასოდ გვქონოდა..." - აცხადებს ქალბატონი.

"ახლოს ფერმაც ავაშენეთ, მაგრამ მალევე შევწყვიტეთ. ხალხმა არ იცის როგორ იცხოვროს, რა ჭამოს. აქ დაგვტოვეს საცდელ კურდღლებად. 20-30 წლის ასაკში ირგვლივ ყველა შეზღუდული შესაძლებლობისაა. ფერმის უკან პირუტყვების დიდი სამარხი გვაქვს“.

სოფლის მაცხოვრებლები არათუ არ გადაასახლეს, არამედ დაზარალებულადაც არ სცნეს. ამიტომ, გულშარა ისმაილოვა მრავალი წელია უჩივის ხელისუფლებას, რათა დაამტკიცოს, რომ ის და მისი მეზობლები დაზარალებულები არიან.

"ახლა აქ თითქმის არავინ მოდის. ჩვენ ვერაფერს მივაღწევთ - მეზობლები კვდებიან. ჩვენ უბრალოდ გვინდა, რომ ხალხმა აღიაროს, თუნდაც სიბერეში, რომ ისინი იყვნენ დაზარალებულები. ჩვენ გვინდა, რომ მათ სიკვდილამდე იგრძნონ, რომ სახელმწიფომ აღიარა ისინი. ყველაფერი რაც ჩვენ გვჭირდება არის ეს. საქმე ფულში არ არის!”

2005 წელს სასამართლომ დაადგინა, რომ "მაიაკი“ საფრთხეს უქმნის ადამიანის ჯანმრთელობას და გარემოს. იმავე წელს, წარმოების ასოციაციის დირექტორი, ვიტალი სადოვნიკოვი მდინარე ტეჩაში, რამდენიმე ათეული მილიონი კუბურ მეტრზე თხევადი რადიოაქტიური ნივთიერებების ნარჩენის გაშვების გამო დააპატიმრეს.

2006 წელს, სახელმწიფო სათათბიროს 100 წლის იუბილესთან დაკავშირებით, მას ამნისტია შეეხო.

2022 წელს მხატვარმა პაველ ოტდელნოვმა უბედური შემთხვევის ადგილის მახლობლად მიტოვებული შენობა საგამოფენო სივრცედ აქცია. გამოფენაზე პატივი საბჭოთა ატომური პროგრამის შესანარჩუნებლად განწირულ და დადუმებულ სიცოცხლეებს მიაგეს...

მოამზადა ეკა დარჩიაშვილმა