მო­გეხ­სე­ნე­ბათ, მი­ხაი ზიჩი იყო უნ­გრე­ლი მხატ­ვა­რი (1827-1906), რო­მელ­მაც შექ­მნა "ვე­ფხის­ტყა­ოს­ნის" ცნო­ბი­ლი ილუსტრა­ცი­ე­ბი. მან თა­ვის ნა­ხა­ტებ­ში პრო­ტო­ტი­პე­ბად გა­მო­ი­ყე­ნა სხვა­დას­ხვა ქარ­თვე­ლი მსა­ხი­ო­ბი, პო­ე­ტი თუ უბ­რა­ლოდ, თა­ვა­დიშ­ვი­ლი, რომ­ლე­ბიც მისი აზ­რით შე­ე­ფე­რე­ბოდ­ნენ ამა თუ იმ მთა­ვარ გმირს. ერთ-ერთი მათ­გა­ნი იყო და­რია (დეს­პი­ნე) ფა­ღა­ვა (1869-1899). ის ყო­ფი­ლა მექი ფა­ღა­ვას მე­უღ­ლე, რომ­ლიც ზიჩ­მა 1882 წელს, "ვე­ფხის­ტყა­ოს­ნის" ცო­ცხა­ლი სუ­რა­თე­ბის დად­გმა­ში მი­იწ­ვია და ილუსტრა­ცი­ე­ბი­სათ­ვის, თა­მა­რის და თი­ნა­თი­ნის პრო­ტო­ტი­პად გა­მო­ი­ყე­ნა. ის თა­ვის დრო­ზე ყო­ფი­ლა ქუ­თა­ი­სის დრა­მა­ტი­უ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის თავ­ჯდო­მა­რე და გა­უხ­სნია წიგნ­სა­ცა­ვი და სამ­კი­თხვე­ლო სო­ფელ ბან­ძა­ში. მის შე­სა­ხებ ინ­ფორ­მა­ცი­ას და 1966 წელს გა­მო­ცე­მა "სა­მეგ­რე­ლო­ში" გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბულ სი­მონ სხირტლა­ძის სტა­ტი­ას აქ­ვეყ­ნებს "ფე­ის­ბუქჯ­გუ­ფი" ფოტო ამ­ბე­ბი • Photo Stories.

სტა­ტი­ა­ში ვკი­თუხ­ლობთ:

და­რია ფა­ღა­ვას შე­სა­ხებ ბევ­რს ვე­რა­ფერს გვე­ტყვის იტა­ლი­უ­რი მარ­მა­რი­ლო­სა­გან გა­მოკ­ვე­თი­ლი ძეგლი, რო­მე­ლიც სო­ფელ ბან­ძა­ში ახ­ლაც ამ­შვე­ნებს მის საფ­ლავს. თეთ­რი მარ­მა­რი­ლოს ქვა­ზე შავი ასო­ე­ბი­თაა ამოკ­ვე­თი­ლი მხო­ლოდ მისი ვი­ნა­ო­ბა და ამ ქვეყ­ნი­დან მი­ფა­რე­ბის მა­უ­წყე­ბე­ლი თა­რი­ღი.

და­რია მურ­ზა­ყა­ნის ასუ­ლი ფა­ღა­ვა და­ბა­დე­ბუ­ლა 1869 წელს სოფ. ზა­ნას (ზუგ­დი­დის მაზ­რა) დე­დი­დან მისი პაპა ყო­ფი­ლა კონ­სტან­ტი­ნე აფა­ქი­ძე, კაცი თა­ვი­სი დრო­ის­თვის საკ­მა­ოდ გა­ნათ­ლე­ბუ­ლი, მისი ცოლი, და­დი­ა­ნის ქალი, ახლო ნა­თე­სა­ვი ყო­ფი­ლა ნიკო და­დი­ა­ნი­სა. სწო­რედ ამ ოჯახ­ში და­ბა­დე­ბუ­ლა და აღ­ზრდი­ლა ბან­ძე­ლი გო­გო­ნა. აქვე შე­უს­წავ­ლია წერა-კი­თხვა, სა­სუ­ლი­ე­რო მჭევ­რმე­ტყვე­ლე­ბის შე­დევ­რე­ბი. დე­დუ­ლეთ­ში­ვე გა­ი­ზე­პი­რა და შე­იტ­კბო უკ­ვდა­ვი "ვე­ფხის­ტყა­ო­სა­ნი“, ღრმად ისუნ­თქა რუს­თა­ვე­ლის ენის სტი­ქია. წლებ­მა სწრა­ფად გა­და­იქ­რო­ლეს...

და­რია გა­სა­თხო­ვა­რი ხდე­ბა. დე­დი­სერ­თა, მდი­დარ, თვალ­ტა­ნად ქა­ლიშ­ვილ­ზე ბევ­რს ეჭი­რა თვა­ლი, ბევ­რს ეკ­ვე­თა მის­გან ტრფო­ბის ისა­რი. მაგ­რამ წინ­და­ხე­დულ, დინჯ, ზნე­მა­ღალ ოჯახ­ზე მე­ოც­ნე­ბე და­რი­ას ასე ად­ვი­ლად როდი მო­ხიბ­ლავ­და უსაქ­მურ, ფუქ­სა­ვატ ჩო­ხო­სან­თა სა­მიჯ­ნუ­რო უს­ტა­რე­ბი. რჩე­უ­ლი რჩე­ულს უხ­მობ­და, გული და­ე­ძებ­და გულს. და­რია ფა­ღა­ვას რო­მან­ტი­კულ თავ­გა­და­სა­ვალ­ში მრა­ვალ­თა­გან ერთი ეპი­ზო­დიც სა­მუ­და­მოდ ჩა­ი­წე­რა. ერ­თმა უგო­ნოდ გა­მიჯ­ნუ­რე­ბულ­მა თა­ვად­მა, როცა მის­გან ცო­ლო­ბა­ზე სას­ტი­კი უარი მი­ი­ღო, მო­ტა­ცე­ბა სცა­და, მაგ­რამ მა­მა­ცი გო­გო­ნა არ და­იბ­ნა, თავსლა­ფი გა­და­ას­ხა თოფ-ია­რაღ­ში ჩამ­ჯდარ "რა­ინ­დებს“. იგი ელ­ვის სის­წრა­ფით გად­მო­ევ­ლო მა­ღალ მო­ა­ჯირს და ბნელ ღა­მეს შე­უ­ერ­თდა. ბან­ძელ გო­გო­ნას ეს "ლე­გენ­და­რუ­ლი ნახ­ტო­მი“ მთელ და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში და­ირ­ხა, პრე­სა­შიც კი გახ­მა­ურ­და. ამ ამ­ბავ­მა კი­დევ მეტი თაყ­ვა­ნის­მცემ­ლე­ბი შეს­ძი­ნა და­რი­ას და, აჰა, ტო­ლიც გა­მოჩ­ნდა. ეს რჩე­უ­ლი გახ­ლდათ მთელ და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში სი­ლა­მა­ზი­თა და ნი­ჭი­ე­რე­ბით გან­თქმუ­ლი, ლი­ცე­უმ­დამ­თავ­რე­ბუ­ლი იუ­რის­ტი მექი ფა­ღა­ვა. მე­ქის სა­ხელს კი­დევ უფრო ამაღ­ლებ­და ის გა­რე­მო­ე­ბა, რომ მას ახლო მე­გობ­რო­ბა და სა­ბან­კო საქ­მე­ე­ბის გამო ხან­გრძლი­ვი ურ­თი­ერ­თო­ბა ჰქონ­და ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძეს­თან. მის ბი­ოგ­რა­ფი­ა­ში ოქ­როს ასო­ე­ბით ჩა­ი­წე­რა ილი­ას მი­პა­ტი­ჟე­ბა ბან­ძა­ში 1885 წელს. როცა დიდი პო­ე­ტი, რო­გორც ქარ­თველ­თა შო­რის წერა-კი­თხვის გა­მავ­რცე­ლე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის თავ­მჯდო­მა­რე, სა­მეგ­რე­ლოს ეს­ტუმ­რა ნიკო და­დი­ა­ნის (მინ­გრელსკის) საგ­ვა­რე­უ­ლო ბიბ­ლი­ო­თე­კის გად­მო­სა­ბა­რებ­ლად. აქ აღა­რა­ფერს ვამ­ბობთ მას­პინ­ძელ­თა­გან ილი­ას გუ­ლუხვ მი­ღე­ბა­ზე, პო­ე­ტის მოლ­ხე­ნა­ზე, ენამ­ზე­ო­ბა­ზე. სა­მეგ­რე­ლოს ხილ­ვით გა­მოწ­ვე­ულ აღ­ტა­ცე­ბა­ზე. ამა­ზე საკ­მა­ოდ ბევ­რი ით­ქვა და და­ი­წე­რა.

და­ვუბ­რუნ­დეთ ისევ და­რია ფა­ღა­ვას ცხოვ­რე­ბის გზას. რო­გორც უკვე აღ­ვნიშ­ნეთ, და­რი­ამ თა­ვის­სა­ვე გვა­რის, მაგ­რამ სის­ხლის შო­რე­ულ ვაჟ­კაცს მე­ქის ფა­ღა­ვას გა­უ­წო­და ხელი. აფა­ქი­ძე­ე­ბის ძველ ქარ­თულ ოჯახ­ში ტრა­დი­ცი­უ­ლად აღ­ზრდილ, ში­ნა­უ­რი სწავ­ლი­თა და თვით­გან­ვი­თა­რე­ბის გზით გო­ნე­ბა­გახ­სნილ და­რი­ას ღირ­სე­უ­ლად ეჭი­რა თავი იმ წრე­შიც, რო­მე­ლიც მექი ფა­ღა­ვას გარ­შე­მო ტრი­ა­ლებ­და. უნდა ვი­ვა­რა­უ­დოთ, რომ და­რია ჯერ კი­დევ გა­თხო­ვე­ბამ­დე სავ­სე­ბით მომ­ზა­დე­ბუ­ლი იყო ცხოვ­რე­ბის­თვის. ნუ დაგ­ვა­ვი­წყდე­ბა, რომ ძველ ქარ­თულ ოჯა­ხებ­ში, რო­გორც ვა­ხუშ­ტიც გვი­მოწ­მებს, ქა­ლე­ბის სა­ერ­თო საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში "ცოდ­ნა-ხე­ლოვ­ნე­ბის მოყ­ვა­რუ­ლო­ბას“ სა­პა­ტიო ად­გი­ლი სჭე­რია. ეს წეს-ჩვე­უ­ლე­ბა ოდი­დან­ვე მთე­ლი ტრა­დი­ცი­უ­ლო­ბით იყო და­ცუ­ლი სა­მეგ­რე­ლო­ში. არ­ქან­ჯე­ლო ლამ­ბერ­ტი, რო­მელ­მაც თით­ქმის 20 წელი დაჰ­ყო სა­მეგ­რე­ლო­ში, წერს: "ქარ­თუ­ლი წერა-კი­თხვა დღეს სულ მოს­პო­ბი­ლი იქ­ნე­ბო­და აქ, რომ ქა­ლებს არ შე­ე­ნა­ხათ იგი“.

რაც შე­ე­ხე­ბო­და მათ სუ­ლი­ერ საზ­რდოს, იმას, თუ რა წიგ­ნე­ბით იკ­მა­ყო­ფი­ლებ­დნენ გო­ნებ­რივ და ეს­თე­ტი­კურ მო­თხოვ­ნი­ლე­ბას, ამა­ზე ჩვენს სა­ხე­ლო­ვან ის­ტო­რი­კოსს დ. ბაქ­რა­ძეს მო­ვუს­მი­ნოთ:

"ისი­ნი ტკბე­ბოდ­ნენ ჩვენს ენა­ზე და­წე­რი­ლის ანუ სხვა ენით გად­მო­ღე­ბუ­ლის სა­ე­რო თხზუ­ლე­ბე­ბით: კი­თხუ­ლობ­დნენ უფრო გან­თქმულს რუს­თა­ვე­ლის "ვე­ფხის­ტყა­ო­სანს“, რო­მე­ლიც უმ­შვე­ნი­ე­რებ­და სი­ტყვი­ე­რე­ბას და გა­ნუ­წ­მენ­დდა აზ­რსა და ზნე­ო­ბითს გე­მოვ­ნე­ბას, მრა­ვალთ იცოდ­ნენ ზე­პი­რად, კი­თხუ­ლობ­დნენ სა­ბერ­ძნე­თის ფი­ლო­სო­ფოსთ მშობ­ლი­ურს ენა­ზედ, მა­მა­თა ცხოვ­რე­ბა­სა და საღ­მრთო წე­რი­ლებ­სა“. არა­ნაკ­ლებ სა­ინ­ტე­რე­სო ცნო­ბას გვაწ­ვდის ორა­ტო­რი ქა­ლის ნა­თე­სა­ვი, მწე­რალი შალ­ვა და­დი­ა­ნიც, "ქალი - წერს იგი, - არამც თუ ჩვე­უ­ლე­ბი­სა­მებრ, მცოდ­ნე იყო ქარ­თუ­ლი ენი­სა, "ვე­ფხის­ტყა­ოს­ნი­სა“ და სხვა­დას­ხვა ხელ­საქ­მი­სა, რო­მე­ლიც სა­ვალ­დე­ბუ­ლოც კი იყო მა­შინ­დე­ლი ქარ­თვე­ლი ქა­ლი­სათ­ვის, არა­მედ სა­ფუძ­ვლი­ა­ნად იცო­და თურ­მე, იმ დრო­ის შე­სა­და­რად, სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რია, ვარ­სკვლავ­თმრი­ცხვე­ლო­ბა, დიდი ხელ­თა, რო­მე­ლიც მე­ტად რთულს - მთვა­რი­სა და მზის, დრო და ჟა­მის ტრი­ალ­თა აღ­ნუს­ხვის კომ­ბი­ნა­ცი­ებს წარ­მო­ად­გენს. და­რია ფა­ღა­ვა, რო­გორც გახ­სნი­ლი გო­ნე­ბის ქალი, აქაც თა­ვის სი­მაღ­ლე­ზე აღ­მოჩ­ნდა. ქუ­თა­ის­ში ცხოვ­რე­ბის წლებ­ში იგი ძალ­ზე ბევ­რს კი­თხუ­ლობ­და, ახ­ლოს იმ­ყო­ფე­ბო­და მო­წი­ნა­ვე ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ას­თან, გან­სა­კუთ­რე­ბით ორ პო­ეტ­თან - აკა­კის­თან და ცა­ხელ­თან.

თა­ვის მხრივ, რო­გორც ერთი, ისე მე­ო­რე მო­ხიბ­ლუ­ლი ყო­ფი­ლა ში­ნა­უ­რუ­ლად ზნე­ო­ბით და ეროვ­ნუ­ლი იდე­ა­ლე­ბით. და­რია სის­ტე­მა­ტუ­რად ეს­წრე­ბო­და წარ­მოდ­გე­ნებს. იგი უღ­რმეს პა­ტივ­სა სცემ­და ქარ­თუ­ლი სცე­ნის ვე­ტე­რა­ნებს ლადო მეს­ხიშ­ვილ­სა და ვასო აბა­ში­ძეს, ქალ­თა­გან კი ნუცა ჩხე­ი­ძეს, რო­მე­ლიც მის­მა ქმარ­მა მე­ქიმ მო­ნათ­ლა.

გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი ყუ­რა­დღე­ბის ღირ­სია და­რია ფა­ღა­ვას კულ­ტუ­რულ-საქ­ველ­მოქ­მე­დო საქ­მი­ა­ნო­ბა. მან სა­უ­ცხოო წიგნთსა­ცა­ვი გახ­სნა თა­ვის სო­ფელ­ში და თა­ვი­სი­ვე ხარ­ჯით ბევრ ახალ­გაზ­რდას გა­უ­კა­ფა გზა ცოდ­ნი­სა და გა­ნათ­ლე­ბი­სა­კენ.

***რო­გორც მშო­ბე­ლი ქვეყ­ნის მხურ­ვა­ლე პატ­რი­ო­ტი და თა­ვი­სი დრო­ი­სათ­ვის საკ­მა­ოდ გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი ქალი, და­რია ფა­ღა­ვა გუ­ლის­ყუ­რით ადევ­ნებ­და თვალ­ყურს ქარ­თულ პრე­სას, ჩვე­ნი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი აზ­როვ­ნე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბას, აზ­რთა და იდე­ა­თა შეხ­ლა-შე­მოხ­ლას. ეროვ­ნულ-გან­მა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბე­ლი ბრძო­ლის აბო­ბოქ­რე­ბულ სა­უ­კუ­ნე­ში, რომ­ლის ტალ­ღე­ბიც ილი­ას ფო­ლა­დის მკერდს ეხეთ­ქე­ბო­და, მო­წი­ნა­ვე ქა­ლის­თვი­საც მი­უ­ღე­ბე­ლი და და­საგ­მო­ბი უნდა ყო­ფი­ლი­ყო ყვე­ლა­ფე­რი ის, რაც სა­ხალ­ხო საქ­მეს ზი­ანს მი­ა­ყე­ნებ­და, ეროვ­ნულ შეგ­ნე­ბას და­ა­სუს­ტებ­და, ძირს გა­მო­უ­თხრი­და.

და­რია ფა­ღა­ვამ "ივე­რი­ის“ ფურ­ცლე­ბი­დან სა­ინ­ტე­რე­სო პო­ლე­მი­კა გა­უ­მარ­თა გი­ორ­გი წე­რე­თელს, რო­მელ­მაც წე­რილ­ში - "საით მი­ვის­წრა­ფით?“ ქა­ლა­ქის მო­მა­ვალ არ­ჩევ­ნებ­თან და­კავ­ში­რე­ბით, ცოტა არ იყოს, ტენ­დენ­ცი­უ­რი თვალ­საზ­რი­სი გა­ნა­ვი­თა­რა ზო­გი­ერ­თი სა­კი­თხის ირ­გვლივ. გა­მო­ჩე­ნილ ბე­ლეტ­რის­ტთან და სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წეს­თან კა­მა­თის დროს, ზო­გი­ერ­თი თავ­გზა­აბ­ნე­უ­ლი, ქა­რაფ­შუ­ტა პატ­რი­ო­ტე­ბის გა­მოხ­დო­მე­ბით გულ­მოკ­ლუ­ლი ქალი, ნაღ­ვლი­ა­ნი კი­ლო­თი შე­ნიშ­ნავს: "ვინ არ იცის, რომ ჩვენ­ში ჩვენ­და სამ­წუ­ხა­როდ, ჯერ კი­დევ არ­სე­ბობს ეგ­რეთ წო­დე­ბუ­ლი "პრო­ვინ­ცი­უ­ლი პატ­რი­ო­ტო­ბა“, ამ ორი წლის წი­ნათ თვით სა­ქარ­თვე­ლოს დე­და­ქა­ლა­ქის კე­თილ­შო­ბილ­თა კრე­ბულ­ში, ბან­კის ყრი­ლო­ბა­ზე, ათა­სი კა­ცის წი­ნა­შე ზო­გი­ერ­თმა მა­მუ­ლიშ­ვილ­მა (?) საქ­ვეყ­ნოდ წარ­მოს­თქვა შე­უ­წყნა­რე­ბე­ლი სი­ტყვე­ბი: "იმერ­ლე­ბი ნუ ერე­ვი­ან ჩვენს საქ­მე­შიო“.

და­რია ფა­ღა­ვას იდე­ა­ლით ყვე­ლა ქარ­თვე­ლი­სათ­ვის ერ­თგვა­რად სა­თაყ­ვა­ნო უნდა იყოს ჩვე­ნი სა­ზი­ა­რო დედა-სა­ქარ­თვე­ლო, "კორ­ტო­ხის ორი­ვე მხა­რე - იმე­რეთ-ამე­რე­თი“. ნი­ჭი­ე­რი ქა­ლის სმე­ნას მთე­ლი გრძნო­ბით ატ­კბობ­და დიდი ეროვ­ნუ­ლი პო­ე­ტის აკა­კის გულ­ში ჩამ­წვდო­მი სტრი­ქო­ნე­ბი: - ჩონ­გუ­რი სა­ქარ­თვე­ლოა, სი­მე­ბი ჩვენ ვართ ყვე­ლაო...

და­რია ფა­ღა­ვას სხვა ნა­წე­რებს ჩვე­ნამ­დე არ მო­უღ­წე­ვია. სი­ნა­ნუ­ლით უნდა აღი­ნიშ­ნოს, რომ ხელ­ნა­წე­რე­ბის საკ­მა­ოდ მოზ­რდი­ლი რვე­უ­ლი მისი გარ­დაც­ვა­ლე­ბის შემ­დეგ მე­ქის მე­ო­რე ცოლ­მა, ან­ჩხლმა დე­და­კაც­მა ცე­ცხლს მის­ცა.

რო­გორც გულ­ნა­რა ფა­ღა­ვამ გად­მოგ­ვცა, მის­თვის და­უ­ვი­წყა­რი დე­დის ამ ძვირ­ფას რვე­ულ­ში თავ­მოყ­რი­ლი ყო­ფი­ლა სა­კუ­თა­რი ლექ­სე­ბი, ვრცე­ლი სა­ე­ნათ­მეც­ნი­ე­რო ნარ­კვე­ვი ქარ­თუ­ლი და მეგ­რუ­ლი ენე­ბის ახლო ნა­თე­სა­ო­ბის შე­სა­ხებ და, რაც ყვე­ლა­ზე დიდი და­ნა­კარ­გია, სი­ტყვა და­წე­რი­ლი ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძის სა­ი­უ­ბი­ლე­ოდ. ეს სი­ტყვა და­რი­ას უნდა წარ­მო­ეთ­ქვა სა­გან­გე­ბოდ შე­კე­რილ ქარ­თულ კა­ბა­ში, რო­მე­ლიც მან ერთ ხნი­ერ მო­ლო­ზანს, თვა­ლის­მომჭრე­ლი სი­ლა­მა­ზით მო­ა­ქარ­გვი­ნა: მაგ­რამ და­ხეთ ბე­დის სი­მუხ­თლეს! ამ სა­ოც­ნე­ბო კა­ბა­ში იგი მხო­ლოდ კუ­ბო­ში იხი­ლეს.

***1889 წლის 18 იან­ვარს სუს­ხი­ა­ნი სა­ღა­მო იდგა. ქუ­თა­ი­სის თე­ატ­რში ტევა არ იყო. ვლ. მეს­ხიშ­ვი­ლი და ვ. აბა­ში­ძე ელავ­დნენ სცე­ნა­ზე. მე­ო­რე მოქ­მე­დე­ბი­სას მო­უ­ლოდ­ნე­ლად ხმა­უ­რი ატყდა. რამ­დე­ნი­მე წუ­თიც და პარ­ტე­რი­დან გულ­წა­სუ­ლი ქალი გა­იყ­ვა­ნეს. ეს ქალი და­რია ფა­ღა­ვა იყო. იგი საკ­ვებს მო­ე­წამ­ლა და მო­მაკ­ვდი­ნე­ბე­ლი შხა­მი სწრა­ფად ედე­ბო­და მთელ სხე­ულს. სიკ­ვდილ­თან ბრძო­ლა ხუთ დღეს გაგ­რძელ­და.

ყვე­ლა და­ა­ღო­ნა ზნე­მა­ღა­ლი, სა­მა­გა­ლი­თო ქარ­თვე­ლი ქა­ლის უდ­რო­ოდ გარ­დაც­ვა­ლე­ბამ. მისი დაკ­რძალ­ვის დღეს ქუ­თა­ი­სის თე­ატრმა წარ­მოდ­გე­ნა გა­და­დო. სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გლო­ვობ­და თა­ვის მშვე­ნე­ბას. მწუ­ხა­რე­ბის დღე­ებ­ში "ივე­რი­ა­ში“ გა­მოქ­ვეყ­ნდა ილია ჩი­ქო­ვა­ნის (პონ­ტო­ე­ლის) წე­რი­ლი - "სა­სი­ქა­დუ­ლო ქა­ლის ხსოვ­ნას“. მა­შინ ახალ­გაზ­რდა მსა­ხი­ობ­მა ნინო ჩხე­ი­ძემ კი იმა­ვე "ივე­რი­ა­ში“ (1899 წ, N23) თა­ვი­სი გა­მო­სა­თხო­ვა­რი სი­ტყვა ასე და­ამ­თავ­რა: "სა­უ­კუ­ნო იყოს ხსე­ნე­ბა შენი, პა­ტი­ო­სა­ნო ქარ­თვე­ლო დე­დავ“.

აკა­კიმ თა­ვის "კრე­ბულ­ში“ სა­გულ­და­გუ­ლოდ და­წე­რი­ლი ნეკ­რო­ლო­გი მი­უ­ძღვნა და­რია ფა­ღა­ვას ხსოვ­ნას, ამა­ვე დროს ილია ჩი­ქო­ვა­ნის წე­რი­ლი უც­ვლე­ლად გად­მო­ა­ბეჭდ­ვი­ნა "ივე­რი­ი­დან“.თუ რა ღირ­სე­ბით ბრწყი­ნავ­და და­რია ფა­ღა­ვა და მისი სა­ხით ვინ დაჰ­კარ­გა მა­შინ­დელ­მა ქარ­თველ­მა სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ, ამა­ზე მკა­ფი­ოდ მე­ტყვე­ლებ­და საყ­ვა­რე­ლი პო­ე­ტის შემ­დე­გი სი­ტყვე­ბი:

"ის იყო ერ­თა­დერ­თი უკა­ნას­კნე­ლი ნაშ­თა­გა­ნი იმ ძვე­ლე­ბურ ქარ­თველ ქა­ლე­ბი­სა, რო­მელ­ნიც დროს და ვი­თა­რე­ბას დღეს ჩვენ­თვის სა­ოც­ნე­ბოდ გა­უხ­დია“. წყა­რო