ულამაზესი დარია ფაღავას ცხოვრება და 30 წლის ასაკში შეწყვეტილი სიცოცხლე - ვინ იყო ქალი, რომელიც მიხაი ზიჩიმ "ვეფხისტყაოსნის" ილუსტრაციებში თინათინისა და თამარის პროტოტიპად გამოიყენა?

მოგეხსენებათ, მიხაი ზიჩი იყო უნგრელი მხატვარი (1827-1906), რომელმაც შექმნა "ვეფხისტყაოსნის" ცნობილი ილუსტრაციები. მან თავის ნახატებში პროტოტიპებად გამოიყენა სხვადასხვა ქართველი მსახიობი, პოეტი თუ უბრალოდ, თავადიშვილი, რომლებიც მისი აზრით შეეფერებოდნენ ამა თუ იმ მთავარ გმირს. ერთ-ერთი მათგანი იყო დარია (დესპინე) ფაღავა (1869-1899). ის ყოფილა მექი ფაღავას მეუღლე, რომლიც ზიჩმა 1882 წელს, "ვეფხისტყაოსნის" ცოცხალი სურათების დადგმაში მიიწვია და ილუსტრაციებისათვის, თამარის და თინათინის პროტოტიპად გამოიყენა. ის თავის დროზე ყოფილა ქუთაისის დრამატიული საზოგადოების თავჯდომარე და გაუხსნია წიგნსაცავი და სამკითხველო სოფელ ბანძაში. მის შესახებ ინფორმაციას და 1966 წელს გამოცემა "სამეგრელოში" გამოქვეყნებულ სიმონ სხირტლაძის სტატიას აქვეყნებს "ფეისბუქჯგუფი" ფოტო ამბები • Photo Stories.

სტატიაში ვკითუხლობთ:

დარია ფაღავას შესახებ ბევრს ვერაფერს გვეტყვის იტალიური მარმარილოსაგან გამოკვეთილი ძეგლი, რომელიც სოფელ ბანძაში ახლაც ამშვენებს მის საფლავს. თეთრი მარმარილოს ქვაზე შავი ასოებითაა ამოკვეთილი მხოლოდ მისი ვინაობა და ამ ქვეყნიდან მიფარების მაუწყებელი თარიღი.

დარია მურზაყანის ასული ფაღავა დაბადებულა 1869 წელს სოფ. ზანას (ზუგდიდის მაზრა) დედიდან მისი პაპა ყოფილა კონსტანტინე აფაქიძე, კაცი თავისი დროისთვის საკმაოდ განათლებული, მისი ცოლი, დადიანის ქალი, ახლო ნათესავი ყოფილა ნიკო დადიანისა. სწორედ ამ ოჯახში დაბადებულა და აღზრდილა ბანძელი გოგონა. აქვე შეუსწავლია წერა-კითხვა, სასულიერო მჭევრმეტყველების შედევრები. დედულეთშივე გაიზეპირა და შეიტკბო უკვდავი "ვეფხისტყაოსანი“, ღრმად ისუნთქა რუსთაველის ენის სტიქია. წლებმა სწრაფად გადაიქროლეს...

დარია გასათხოვარი ხდება. დედისერთა, მდიდარ, თვალტანად ქალიშვილზე ბევრს ეჭირა თვალი, ბევრს ეკვეთა მისგან ტრფობის ისარი. მაგრამ წინდახედულ, დინჯ, ზნემაღალ ოჯახზე მეოცნებე დარიას ასე ადვილად როდი მოხიბლავდა უსაქმურ, ფუქსავატ ჩოხოსანთა სამიჯნურო უსტარები. რჩეული რჩეულს უხმობდა, გული დაეძებდა გულს. დარია ფაღავას რომანტიკულ თავგადასავალში მრავალთაგან ერთი ეპიზოდიც სამუდამოდ ჩაიწერა. ერთმა უგონოდ გამიჯნურებულმა თავადმა, როცა მისგან ცოლობაზე სასტიკი უარი მიიღო, მოტაცება სცადა, მაგრამ მამაცი გოგონა არ დაიბნა, თავსლაფი გადაასხა თოფ-იარაღში ჩამჯდარ "რაინდებს“. იგი ელვის სისწრაფით გადმოევლო მაღალ მოაჯირს და ბნელ ღამეს შეუერთდა. ბანძელ გოგონას ეს "ლეგენდარული ნახტომი“ მთელ დასავლეთ საქართველოში დაირხა, პრესაშიც კი გახმაურდა. ამ ამბავმა კიდევ მეტი თაყვანისმცემლები შესძინა დარიას და, აჰა, ტოლიც გამოჩნდა. ეს რჩეული გახლდათ მთელ დასავლეთ საქართველოში სილამაზითა და ნიჭიერებით განთქმული, ლიცეუმდამთავრებული იურისტი მექი ფაღავა. მექის სახელს კიდევ უფრო ამაღლებდა ის გარემოება, რომ მას ახლო მეგობრობა და საბანკო საქმეების გამო ხანგრძლივი ურთიერთობა ჰქონდა ილია ჭავჭავაძესთან. მის ბიოგრაფიაში ოქროს ასოებით ჩაიწერა ილიას მიპატიჟება ბანძაში 1885 წელს. როცა დიდი პოეტი, როგორც ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების თავმჯდომარე, სამეგრელოს ესტუმრა ნიკო დადიანის (მინგრელსკის) საგვარეულო ბიბლიოთეკის გადმოსაბარებლად. აქ აღარაფერს ვამბობთ მასპინძელთაგან ილიას გულუხვ მიღებაზე, პოეტის მოლხენაზე, ენამზეობაზე. სამეგრელოს ხილვით გამოწვეულ აღტაცებაზე. ამაზე საკმაოდ ბევრი ითქვა და დაიწერა.

დავუბრუნდეთ ისევ დარია ფაღავას ცხოვრების გზას. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დარიამ თავისსავე გვარის, მაგრამ სისხლის შორეულ ვაჟკაცს მექის ფაღავას გაუწოდა ხელი. აფაქიძეების ძველ ქართულ ოჯახში ტრადიციულად აღზრდილ, შინაური სწავლითა და თვითგანვითარების გზით გონებაგახსნილ დარიას ღირსეულად ეჭირა თავი იმ წრეშიც, რომელიც მექი ფაღავას გარშემო ტრიალებდა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ დარია ჯერ კიდევ გათხოვებამდე სავსებით მომზადებული იყო ცხოვრებისთვის. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ძველ ქართულ ოჯახებში, როგორც ვახუშტიც გვიმოწმებს, ქალების საერთო საქმიანობაში "ცოდნა-ხელოვნების მოყვარულობას“ საპატიო ადგილი სჭერია. ეს წეს-ჩვეულება ოდიდანვე მთელი ტრადიციულობით იყო დაცული სამეგრელოში. არქანჯელო ლამბერტი, რომელმაც თითქმის 20 წელი დაჰყო სამეგრელოში, წერს: "ქართული წერა-კითხვა დღეს სულ მოსპობილი იქნებოდა აქ, რომ ქალებს არ შეენახათ იგი“.

რაც შეეხებოდა მათ სულიერ საზრდოს, იმას, თუ რა წიგნებით იკმაყოფილებდნენ გონებრივ და ესთეტიკურ მოთხოვნილებას, ამაზე ჩვენს სახელოვან ისტორიკოსს დ. ბაქრაძეს მოვუსმინოთ:

"ისინი ტკბებოდნენ ჩვენს ენაზე დაწერილის ანუ სხვა ენით გადმოღებულის საერო თხზულებებით: კითხულობდნენ უფრო განთქმულს რუსთაველის "ვეფხისტყაოსანს“, რომელიც უმშვენიერებდა სიტყვიერებას და განუწმენდდა აზრსა და ზნეობითს გემოვნებას, მრავალთ იცოდნენ ზეპირად, კითხულობდნენ საბერძნეთის ფილოსოფოსთ მშობლიურს ენაზედ, მამათა ცხოვრებასა და საღმრთო წერილებსა“. არანაკლებ საინტერესო ცნობას გვაწვდის ორატორი ქალის ნათესავი, მწერალი შალვა დადიანიც, "ქალი - წერს იგი, - არამც თუ ჩვეულებისამებრ, მცოდნე იყო ქართული ენისა, "ვეფხისტყაოსნისა“ და სხვადასხვა ხელსაქმისა, რომელიც სავალდებულოც კი იყო მაშინდელი ქართველი ქალისათვის, არამედ საფუძვლიანად იცოდა თურმე, იმ დროის შესადარად, საქართველოს ისტორია, ვარსკვლავთმრიცხველობა, დიდი ხელთა, რომელიც მეტად რთულს - მთვარისა და მზის, დრო და ჟამის ტრიალთა აღნუსხვის კომბინაციებს წარმოადგენს. დარია ფაღავა, როგორც გახსნილი გონების ქალი, აქაც თავის სიმაღლეზე აღმოჩნდა. ქუთაისში ცხოვრების წლებში იგი ძალზე ბევრს კითხულობდა, ახლოს იმყოფებოდა მოწინავე ინტელიგენციასთან, განსაკუთრებით ორ პოეტთან - აკაკისთან და ცახელთან.

თავის მხრივ, როგორც ერთი, ისე მეორე მოხიბლული ყოფილა შინაურულად ზნეობით და ეროვნული იდეალებით. დარია სისტემატურად ესწრებოდა წარმოდგენებს. იგი უღრმეს პატივსა სცემდა ქართული სცენის ვეტერანებს ლადო მესხიშვილსა და ვასო აბაშიძეს, ქალთაგან კი ნუცა ჩხეიძეს, რომელიც მისმა ქმარმა მექიმ მონათლა.

განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია დარია ფაღავას კულტურულ-საქველმოქმედო საქმიანობა. მან საუცხოო წიგნთსაცავი გახსნა თავის სოფელში და თავისივე ხარჯით ბევრ ახალგაზრდას გაუკაფა გზა ცოდნისა და განათლებისაკენ.

***როგორც მშობელი ქვეყნის მხურვალე პატრიოტი და თავისი დროისათვის საკმაოდ განვითარებული ქალი, დარია ფაღავა გულისყურით ადევნებდა თვალყურს ქართულ პრესას, ჩვენი საზოგადოებრივი აზროვნების განვითარებას, აზრთა და იდეათა შეხლა-შემოხლას. ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლის აბობოქრებულ საუკუნეში, რომლის ტალღებიც ილიას ფოლადის მკერდს ეხეთქებოდა, მოწინავე ქალისთვისაც მიუღებელი და დასაგმობი უნდა ყოფილიყო ყველაფერი ის, რაც სახალხო საქმეს ზიანს მიაყენებდა, ეროვნულ შეგნებას დაასუსტებდა, ძირს გამოუთხრიდა.

დარია ფაღავამ "ივერიის“ ფურცლებიდან საინტერესო პოლემიკა გაუმართა გიორგი წერეთელს, რომელმაც წერილში - "საით მივისწრაფით?“ ქალაქის მომავალ არჩევნებთან დაკავშირებით, ცოტა არ იყოს, ტენდენციური თვალსაზრისი განავითარა ზოგიერთი საკითხის ირგვლივ. გამოჩენილ ბელეტრისტთან და საზოგადო მოღვაწესთან კამათის დროს, ზოგიერთი თავგზააბნეული, ქარაფშუტა პატრიოტების გამოხდომებით გულმოკლული ქალი, ნაღვლიანი კილოთი შენიშნავს: "ვინ არ იცის, რომ ჩვენში ჩვენდა სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ არსებობს ეგრეთ წოდებული "პროვინციული პატრიოტობა“, ამ ორი წლის წინათ თვით საქართველოს დედაქალაქის კეთილშობილთა კრებულში, ბანკის ყრილობაზე, ათასი კაცის წინაშე ზოგიერთმა მამულიშვილმა (?) საქვეყნოდ წარმოსთქვა შეუწყნარებელი სიტყვები: "იმერლები ნუ ერევიან ჩვენს საქმეშიო“.

დარია ფაღავას იდეალით ყველა ქართველისათვის ერთგვარად სათაყვანო უნდა იყოს ჩვენი საზიარო დედა-საქართველო, "კორტოხის ორივე მხარე - იმერეთ-ამერეთი“. ნიჭიერი ქალის სმენას მთელი გრძნობით ატკბობდა დიდი ეროვნული პოეტის აკაკის გულში ჩამწვდომი სტრიქონები: - ჩონგური საქართველოა, სიმები ჩვენ ვართ ყველაო...

დარია ფაღავას სხვა ნაწერებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. სინანულით უნდა აღინიშნოს, რომ ხელნაწერების საკმაოდ მოზრდილი რვეული მისი გარდაცვალების შემდეგ მექის მეორე ცოლმა, ანჩხლმა დედაკაცმა ცეცხლს მისცა.

როგორც გულნარა ფაღავამ გადმოგვცა, მისთვის დაუვიწყარი დედის ამ ძვირფას რვეულში თავმოყრილი ყოფილა საკუთარი ლექსები, ვრცელი საენათმეცნიერო ნარკვევი ქართული და მეგრული ენების ახლო ნათესაობის შესახებ და, რაც ყველაზე დიდი დანაკარგია, სიტყვა დაწერილი ილია ჭავჭავაძის საიუბილეოდ. ეს სიტყვა დარიას უნდა წარმოეთქვა საგანგებოდ შეკერილ ქართულ კაბაში, რომელიც მან ერთ ხნიერ მოლოზანს, თვალისმომჭრელი სილამაზით მოაქარგვინა: მაგრამ დახეთ ბედის სიმუხთლეს! ამ საოცნებო კაბაში იგი მხოლოდ კუბოში იხილეს.

***1889 წლის 18 იანვარს სუსხიანი საღამო იდგა. ქუთაისის თეატრში ტევა არ იყო. ვლ. მესხიშვილი და ვ. აბაშიძე ელავდნენ სცენაზე. მეორე მოქმედებისას მოულოდნელად ხმაური ატყდა. რამდენიმე წუთიც და პარტერიდან გულწასული ქალი გაიყვანეს. ეს ქალი დარია ფაღავა იყო. იგი საკვებს მოეწამლა და მომაკვდინებელი შხამი სწრაფად ედებოდა მთელ სხეულს. სიკვდილთან ბრძოლა ხუთ დღეს გაგრძელდა.

ყველა დააღონა ზნემაღალი, სამაგალითო ქართველი ქალის უდროოდ გარდაცვალებამ. მისი დაკრძალვის დღეს ქუთაისის თეატრმა წარმოდგენა გადადო. საზოგადოება გლოვობდა თავის მშვენებას. მწუხარების დღეებში "ივერიაში“ გამოქვეყნდა ილია ჩიქოვანის (პონტოელის) წერილი - "სასიქადულო ქალის ხსოვნას“. მაშინ ახალგაზრდა მსახიობმა ნინო ჩხეიძემ კი იმავე "ივერიაში“ (1899 წ, N23) თავისი გამოსათხოვარი სიტყვა ასე დაამთავრა: "საუკუნო იყოს ხსენება შენი, პატიოსანო ქართველო დედავ“.

აკაკიმ თავის "კრებულში“ საგულდაგულოდ დაწერილი ნეკროლოგი მიუძღვნა დარია ფაღავას ხსოვნას, ამავე დროს ილია ჩიქოვანის წერილი უცვლელად გადმოაბეჭდვინა "ივერიიდან“.თუ რა ღირსებით ბრწყინავდა დარია ფაღავა და მისი სახით ვინ დაჰკარგა მაშინდელმა ქართველმა საზოგადოებამ, ამაზე მკაფიოდ მეტყველებდა საყვარელი პოეტის შემდეგი სიტყვები:

"ის იყო ერთადერთი უკანასკნელი ნაშთაგანი იმ ძველებურ ქართველ ქალებისა, რომელნიც დროს და ვითარებას დღეს ჩვენთვის საოცნებოდ გაუხდია“. წყარო