"თანამედროვე სამყაროში თუ გინდა, რომ გადარჩე, როგორც ცივილიზაციის ნაწილი, ამისათვის უნდა მოუარო შენს ვინაობას, შენს იდენტობას... შენს ენას" - ავთანდილ არაბული

14 აპრილს საქართველოში დედაენის დღე აღინიშნება, რომელიც 1978 წლის მოვლენებთან დაკავშირებით 1990 წლიდან დაწესდა. შეგახსენებთ, 1978 წელს საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, მოკავშირე რესპუბლიკებში ადგილობრივი ენისთვის სახელმწიფო ენის სტატუსი ჩამოერთვა. სსრკ-ის სახელმწიფო ენად რჩებოდა მხოლოდ რუსული ენა. ამ განზრახვის სისრულეში მოყვანას წინ აღუდგა მთელი საქართველოს მოსახლეობა. თბილისში მოეწყო მასობრივი გამოსვლები და მსვლელობა თსუ-დან უმაღლესი საბჭოს შენობისაკენ. ვითარება ხელისუფლებისათვის უმართავი ხდებოდა... საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებამ გააცნობიერა‚ რომ მხოლოდ ორი გამოსავალი იყო - სისხლისღვრა ან დათმობა და მოსკოვი იძულებული შეიქმნა დაეთმო. ამ მოვლენების გამო 14 აპრილი არაოფიციალურად დედაენის დღედ გამოცხადდა.

გვესაუბრება ცნობილი ენათმეცნიერი, აკედემიკოსი, პროფესორი ავთანდილ არაბული, რომელიც ქართული სახელმწიფო ენის სადარაჯოზე დგას.

- ჩვენში ხშიდა იხსენებენ ხოლმე იოანე-ზოსიმეს ფრაზას - ქართული ენა ღმერთის ენააო. თქვენ როგორ აგვიხსნიდით ამას?

- ეს იოანე-ზოსიმეს ცნობილი ჰიმნის პოპულარული, მაგრამ არამეცნიერული ინტერპრეტაციაა. სულ ახლახან გამოიცა მნიშვნელოვანი კრებული "ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“, რომლის იდეა ცხონებულ რევაზ სირაძეს ეკუთვნის და რომელშიც თავმოყრილია ყველა ადრინდელი ანგარიშგასაწევი გამოკვლევა ამ ნაწარმოების შესახებ, მარი ბროსედან დაწყებული და თანამედროვე მკვლევარებით დამთავრებული (რამაზ პატარიძე, აკაკი ბაქრაძე და სხვანი). ამ უმნიშვნელოვანეს ძიებებში ლაპარაკია ქართული ენისა და დამწერლობის განსაკუთრებულ ღირსებებზე, ამ ნაწარმოებში გამოხატულ მესიანისტურ იდეაზე და ა.შ. მაგრამ არა "ღმერთების ენაზე“ - და არა იმაზე, რომ ღმერთის ენა იყო რომელიღაც კონკრეტული ენა. ეს, რა თქმა უნდა, არამეცნიერულია, მეტი რომ არ ვთქვათ.

საგულისხმოა: იოანე-ზოსიმემ ეს ჰიმნი (პატარა, მაგრამ ყოვლისმთქმელი) დაურთო 864 წლის "სინური მრავალთავის“ ხელნაწერს. ბუნებრივია კითხვა: რატომ დაწერა ის სწორედ ამ წიგნის ბოლოში? ჩემი მოსაზრებით, "სინურ მრავალთავში“ შედის იოანე ოქროპირის არაერთი ქადაგება, რომელთაგან ერთ-ერთი ბაბილონის გოდოლის ბიბლიურ ამბავს და ენათა განყოფას განმარტავს. იქ ნათქვამია, რომ ეს ენები ღმერთმა მიანიჭა ხალხებს და ღვთის ნებაა, რომ "ენანი შემოიყვანნენ სახლსა ცხოვრებისასა“. ლაპარაკია ენების ზიარებაზე ჭეშმარიტ სარწმუნოებასთან. და ენების ამგვარ მისიას უკავშირდება მწიგნობრულ კულტურებში გამოვლენილი ცალკეული მესიანისტური იდეებიც. ქართულ "ქებაიში“ უპირველესად ეს განსაკუთრებული ამბიცია ვლინდება და ამ იდეის მატარებელია იოანე-ზოსიმე თუ უფრო ადრინდელი ქართველი ჰიმნოგრაფი, რომელიც ამბობს - ქართული ენა რჩეულთა რჩეულიაო...

- დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ქვეყანაში ბევრი რამ შეიცვალა, მათ შორის ენათმეცნიერების თვალსაზრისით...

- სისტემა ვიდრე დაინგრეოდა, აკადემიის სისტემაში იყო 70-ზე მეტი ინსტიტუტი. ამ ინსტიტუტებში მეცნიერის სტატუსით მუშაობდა 40 ათასამდე თანამშრომელი. სისტემის დაშლის შედეგად ზოგი ინსტიტუტი საერთოდ აღარ არსებობს, მაგალითად, მოიშალა ისეთი ინსტიტუტი, როგორიც, მაგალითად, იყო უზნაძის სახელობის ფსიქოლოგიის ინსტიტუტი. ამ ინსტიტუტების თანამშრომელთა რაოდენობა, ამჟამად 3 ათასზე ნაკლებია. ჩვენნაირი ისტორიის ქვეყნისათვის ეს ნიშნავს კატასტროფას. 40 ათასი მეცნიერი თავისთავად არ ნიშნავს იმას, რომ აყვავებული მეცნიერება გვქონდა, მაგრამ სერიოზული სამეცნიერო სკოლები არსებოდა, რომლებსაც საერთაშორისო აღიარება ჰქონდა. რაც მთავარია, ეროვნული მეცნიერებები, ქართველოლოგიის დარგები, არ შეიძლება დათმო, რადგან ეს ნიშნავს, რომ შენ უარს ამბობ შენს ვინაობაზე, შენს მეობაზე, შენი სახის შენარჩუნებაზე... შენი სახეა შენი ისტორია, შენი ხელოვნება, შენი ენა და ამ ენაზე შექმნილი ხელოვნების დარგები და მათი გადარჩენა არის უპირველესი ამოცანა. თანამედროვე სამყაროში თუ გინდა, რომ გადარჩე, როგორც ცივილიზაციის ნაწილი, ამისათვის უნდა მოუარო შენს ვინაობას, შენს იდენტობას, შენს ენას...

ახალ ხელისუფლებას 2013-2014 წლებში შევთავაზეთ გარკვეული კონცეფცია საიმისოდ, რომ პოტენციალის მქონე კვლევითი ინსტიტუტების ნგრევა შეგვეჩერებინა. თითქოს ყველაფერი კარგად მიმდინარეობდა, კანონში შევიდა გარკვეული ცვლილებებიც, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო ინსტიტუტების დამოუკიდებელი სტატუსი, მაგრამ შემდეგ ეს რეალობაში არ განხორციელდა. ინსიტუტები გადაეცა უნივერსიტეტებს, მაგრამ ყველა ხედავს, რომ ეს რაციონალური არ არის და მხოლოდ სამეცნიერო პოტენციალის შემდგომ "ინფილტრაციას“ უწყობს ხელს. დღეს ჩვენი კვალიფიციური რესურსები არ ჰყოფნის თითქმის არცერთ იმ ამოცანას, რასაც დარგების განვითარების თანამედროვე პირობები გვიყენებს. სპეციალისტების დეფიციტი გვაქვს ძალიან სერიოზული, მათ შორის ქართველოლოგიის დარგებში. მაგალითად, "იუნესკომ" 2016 წელს ქართული ანბანის სამ სახეობას მიანიჭა არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის საკაცობრიო ძეგლის სტატუსი. ეს იყო ჩვენი კულტურის უდიდესი აღიარება. პროგრამა, რომლითაც მას ეს სტატუსი მიენიჭა, არის ქართული ენის დაცვის სერიოზული პროგრამა. ქართული ანბანის უკვდავებაზე ვლაპარაკობთ და ამ დროს პალეოგრაფიის სპეციალისტი აღარ გვყავს. ერთ დღესაც საკმაოდ ახალგაზრდა მეცნიერი ვალერი სილოგავა რომ გარდაიცვალა, მივიხედ-მოვიხედეთ და არავინ არის ამ სფეროში, ვინც გაზრდის ახალ სპეციალისტებს.

- ენის კანონის მიღებაზე რას იტყვით?

- ძალიან დიდ მიზნებს ვისახავდით და იმისი მეათედიც ვერ მივიღეთ. ჩვენი უახლესი ისტორიის განვითარებამ, სამწუხაროდ, არ შექმნა იმის პირობები, რომ ქვეყნის დამოუკიდებლობა, როგორც ჩანაფიქრი იყო, სახელმწიფო ენის სათანადო კონსტიტუციური სტატუსით განმტკიცებულიყო. ბალტიისპირეთის ქვეყნებმა ჯერ კიდევ 1989-90 წლებში მიიღეს თავიანთი ენის კანონები, ჩვენ კი წლების განმავლობაში საერთო პოზიციის ჩამოყალიბებაც ვერ მოვახერხეთ. როგორც სახელმწიფოს ფორმირებაში, აქაც, ცხადია, ავი მეზობლისა და შიდა მტრების ხელი ერია. რამდენჯერაც სული მოვითქვით, იმდენჯერ დავუბრუნდით სახელმწიფო ენის კანონს, მაგრამ ყოველთვის ჩნდებოდა შემაფერხებელი ფაქტორები. 2002 წლისათვის კანონი, ფაქტობრივად, მზად იყო და კიდეც უნდა გასულიყო პარლამენტის სხდომაზე, მაგრამ იქაც მოხდა ისეთი ფარული ჩარევა, რომ ჩვენ თვითონ, მეცნიერები შევედით ინიციატივით, რომ შეჩერებულიყო კანონის მოსმენა. ძალიან მალე მოხდა "ვარდების რევოლუცია" და ეს კანონი საერთოდ დაიკარგა. როცა მოვიკითხეთ, გასულ ქაღალდებშიც კი არ აღმოჩნდა...

2012 წელს, როგორც კი მოხდა ხელისუფლების ცვლილება, ბუნებრივია, სახლმწიფო ენის კანონის საკითხი ისევ წამოვწიეთ. ორ წელიწად-ნახევარი მაინც დასჭირდა ამ კანონის დამტკიცებას, იმდენი წინააღმდეგობა ხვდებოდა. ალბათ გახსოვთ, პირველად რომ გავიტანეთ ეს პროექტი საკომიტეტო მოსმენაზე ქუთაისში, იქ ესწრებოდნენ სხვადასხვა პარტიების წარმომადგენლები, არასამთავრობოები. თითქოს კარგად ჩაიარა ყველაფერმა, მაგრამ დარბაზიდან რომ გამოვედით, წარმოუდგენელი აგრესია დაგვხვდა მედიის მხრიდან: მართლა აპირებთ ჟურნალისტების დაჯარიმებასო? და დაახლოებით ნახევარი წლის განმავლობაში გვიწევდა თავის მართლება, რომ ასეთი ჩანაფიქრი არ ყოფილა... ასეთი უამრავი ხელისშემშლელი რამ მოხდა, მაგრამ ეს წინააღმდეგობებიც დაიძლია და საკმაოდ სერიოზული კანონია მიღებული. ოღონდ ამას მოჰყვა რა? რადგან კანონი ვერ შეაჩერეს, რაღაც ძალებმა მოახერხეს ის, რომ ამ კანონით გათვალისწინებული სახელმწიფო დეპარტამენტი, რომელიც ამ კანონის სფუძველზეა შექმნილი, დააკომპლექტეს ისე, რომ კანონის რეალური აღსრულება შეფერხებულიყო. და ვართ ახლა ასეთ მდგომარეობაში: რაც კანონითაა გათვალისწინებული, იმის აღსრულება ვერ ხერხდება და აქ მთავარ დამაბრკოლებლად ქცეულა ამ საქმისათვის შექმნილი დეპარტამენტი! ამას ფაქტები ადასტურებს. სახელმწიფო ენის მოვლის ფუნდამენტი, საფუძველი იყო და არის ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, რომელიც გასული საუკუნის შუა წლებში ცნობილი რვატომეულის სახით შექმნა არნოლდ ჩიქობავამ. ამჟამად მიმდინარეობს მუშაობა ამ ლექსიკონის ახალ რედაქციაზე, უკვე შედგენილი და გამოცემულია 4 ტომი, მზადდება მე-5 ტომი. და ამ დროს საქართველოს მთავრობამ ამ წლის დასაწყისში დაამტკიცა "სახელმწიფო ენის სტრატეგია“, რომელშიც ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი არ შედის. აბა, რა შედისო, სამართლიანად იკითხავთ თქვენ. - ბევრი რამ, მაგრამ იმ რანგის, როგორიც სახელმწიფო ენისათვის განმარტებითი ლექსიკონია, არაფერი. ამას მთელი პასუხისმგებლობით ვამბობ. არც ქართული ენის ისტორიული ლექსიკონის (თესაურუსის) პროექტი შედის, რომელსაც თამაზ გამყრელიძემ ჩაუყარა საფუძველი.

- ვინ ადგენდა ამ სტრატეგიას?

- სახელმწიფო ენის დეპარტამენტი და კიდევ სამინისტროების წარმომადგენლები. თავისავად სტრატეგიის შემუშავების მოთხოვნა, რომელიც მთავრობის ხელმძღვანელობიდან მომდინარეობდა სხვადასხვა მიმართულებით, ფრიად მნიშვნელოვანი სახელმწიფო განაზრახია. მაგრამ სახელმწიფო ენის სტრატეგიის შემთხვევაში, ეს, ჩამი აზრით, არის სახელმწიფოებრივი ამოცანის გაბაიბურება, მარტივად, მთავრობის მოტყუება, მეორე მხრივ კი - საზოგადოებისათვის თვალში ნაცრის შეყრა. დღეს ამას ასე ვერ გაატარებენ...

- მიიჩნევთ, რომ ზოგადი განათლების მქონე ადამიანმა უნდა იცოდეს ქართული ენათმეცნიერება?

- დიდი მადლობა იმიტომ, რომ მე არ მახსოვს ეგ კითხვა ვინმეს დაესვა საერთოდ. ჩვენ დიდი მემკვიდრეობა გვაქვს ენათმეცნიერებაში, გვყავდნენ აკაკი შანიძე, არნოლდ ჩიქობავა, თამაზ გამყრელიძე... ქართველური ენობრივი სამყაროს შესწავლა უცხოეთშიც ძალზე აინტერესებთ. ჩვენმა ახალგაზრდობამ უნდა მიიღოს ის ცოდნა, რომელიც მას, როგორც ენობრივ არსებას, მშობლიურ ენასთან და, საზოგადოდ, გარემომცველ ენობრივ სამყაროსთან აკავშირებს. ეს ადამიანის წიგნიერების ერთი აუცილებელი პირობაა... მნიშვნელოვანია ენების სტრუქტურული ბუნებისა და მათი განვითარების თავისებურებების ცოდნა...

- ამ თვალსაზრისით, ახალგაზრდებს რა რჩევას მისცემდით?

- თუ სკოლას გულისხმობთ, იქ სასურველია შეისწავლონ შესაბამისი ცოცხალი ენობრივი გარემო, თუ რეგიონში არიან, ჩაიწერონ ლექსიკა, ხატოვანი გამონათქვამები და სხვ. ასეთი აქტივობა ძალიან კარგ უნარ-ჩვევებს ავითარებს. რაც შეეხება უნივერსიტეტებს, სასურველია სტუდენტები მეტად იყვნენ ჩაბმული დარგების სპეციალური ენების შესწავლასა და ტერმინოლოგიის შემუშავებაში. ტერმინოლოგია დღეს ჩვენი სახელმწიფო ენის განვითარების ყველაზე მტკივნეული უბანია...

ავტორი: რუსუდან შაიშმელაშვილი