"ოჯახის წევრები და სოფელი რომ გადაერჩინათ, აკლდამაში წვებოდნენ და სიკვდილს ელოდნენ" - როგორ ებრძოდნენ შავ ჭირს საუკუნეების წინ ქართველები

ახალ კორონავირუსის გამო, ჩვენი ცხოვრების შეცვლილ სტილს დღეს ადამიანების გარკვეული ნაწილი „ჟამიანობასაც“ არქმევს. კორონავირუსს, ცხადია, ჟამიანობასთან საერთო არაფერი აქვს, გარდა იმისა, რომ ისიც ასეთი მომაკვდინებელი ინფექციური დაავადება იყო, რომელსაც ადამიანები ამ ახალი ვირუსივით უხილავ მტრებს უწოდებდნენ.

ჟამიანობა, ანუ „შავი ჭირის“ ეპიდემია საქართველოს საუკუნეების მანძილზე არაერთხელ გადაუტანია. თუ რა კვალი დატოვა მან ხალხურ გადმოცემებში, ფოლკლორულ ნიმუშებში, ამაზე შესაბამისი მასალა უხვად მოიპოვება... გიორგი გოგოჭური, ეროვნული მუზეუმის მეცნიერ-თანამშრომელია, არქეოლოგი, რომელსაც აღნიშნულ თემაზე საუბარი ვთხოვეთ.

„დიახ, საქართველოს ისტორიაში შავი ჭირი არაერთხელაა ნახსენები - XI-დან დაწყებული XIX- XX საუკუნის ჩათვლით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ისტორიულად დადასტურებული ფაქტია, რომ საქართველომ ეს დაავადება არარეთგზის მოიხადა. როგორც ჩანს, დიდ ტერიტორიაზეც გავრცელდა. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში შავი ჭირის შესახებ ცნობები შემორჩენილია ხევსურეთში, თუშეთში, ფშავში. ჩვენი წინაპრები ამგვარ დაავადებებს „ჟამი“ (ჟამნი) - ამ სახელით მოიხსენიებდნენ. ეს ყველაფერი კი შემორჩა ანდრეზებში. ანდრეზი - ანდერძის კუთხურად სახეცვლილი სიტყვაა, რომელიც მომდინარეობს ირანული სიტყვიდან „ანდერძი“ (ის წერილობით ან ზეპირად რაიმეს გადაცემას, დატოვებას გულისხმობს)... აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მოსახლეობაში ზეპირ გადმოცემებში „ჟამსა და ჟამიანობაზე“ ძალიან საინტერესო ანდრეზებია შემონახული. პროფესორმა, ბატონმა ზურაბ კიკნაძემ შეკრიბა და არქივებში მოიძია ჩვენთვის საინტერესო მასალები და 2009 წელს გამოსცა წიგნი - „ანდრეზები“. წიგნში ძალიან საჭირო ინფორმაციაა თავმოყრილი, რაც დაინტერესებული მკითხველისთვის დღეს პირველწყაროს წარმოადგენს. როგორც ჩანს, ეს არის გამოძახილი იმ ისტორიული მოვლენებისა, რაც მაშინ ბარში და მთაში ხდებოდა. ეს რომ, იმ ინფექციურ დაავადებებთან არის დაკავშირებული, აშკარაა. გადმოცემებში ჩანს, რომ ამ დაავადებით ადამიანები იხოცებოდნენ, ზოგიერთი სოფელი მთლიანად წყდებოდა. ჟამიანობას მოუცავს მთელი ხევსურეთი. მათი არსებობა დასტურდება ბუდეხევსურეთში, არხოტის, შატილის და მიღმახევის თემებში. ნიშანდობლივია, რომ დღეს სწორედ იქ ვხდებით მიწისზედა აკლდამებს, სადაც ჟამიანობამ იმძლავრა. თუმცაღა ანდრეზების მიხედვით ისე ჩანს, რომ „ჟამიანობის“ დროს ეს აკლდამები უკვე არსებობდა,“ - გვეუბნება მეცნიერი და გვიყვება, რომ ჟამიანობის დროს თუ ადამიანი შეატყობდა, რომ დაინფიცირებული იყო, აკლდამებში თვითონ მიდიოდა. ამას იმისთვის აკეთებდა, რომ ოჯახის წევრები და სოფელი გადაერჩინა. წვებოდნენ აკლდამაში და აღსასრულს ასე ელოდებოდნენ.

ცხადია, საინტერესოა ასევე ჩვენს წინაპრებს თუ როგორ წარმოედგინათ ეს „ჟამნი“, როგორ შემოინახა ხალხურმა მეხსიერებამ მათი სახე. „როგორც ანდრეზებიდან ჩანს, ისინი („ჟამნი“ ) მათ წარმოდგენაში ცოცხალი არსებები იყვნენ, მომცრო ტანის, სახედრებით დადიოდნენ და თანაც, უხილავები, საფარველდადებულნი. მათი დანახვა მხოლოდ ჯვარის მსახურებს - ხუცესებს შეეძლოთ, მხოლოდ ისინი ხედავდნენ ჟამის წარმომადგენლებს. უხილავ არსებებს სახედრებზე აკიდებული ხურჯინები დაჰქონდათ, სადაც ისრები ეწყოთ. ისრები სამი სახის ყოფილა - შავი, წითელი და თეთრი, რომელსაც ადამიანებს, სოფლის მოსახლეობას ესროდნენ. თუ ვინმეს შავი ისრით დაჭრიდნენ, ის მაშინვე კვდებოდა, თუ წითლით, მხოლოდ რამდენიმე დღე ცოცხლობდა. თეთრი ისარი მომაკვდინებელი არ იყო, თუმცა თეთრი ისრით დაჭრილს უჩნდებოდა იარა, ის ადგილი უწყლულდებოდა და რამდენიმე ხანში გამოჯანმრთელდებოდა, მაგრამ ნაკვალევი მაინც რჩებოდა...

აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ეს ჟამნი ვერ შედიოდნენ ისეთ სოფლებში და თემებში, სადაც ძლიერი სალოცავები იყო, ძლიერი ღვთისშვილები ჰყავდათ. მაგალითად, „ჟამთ“ უნდოდა სოფელ ატაბის მეზობელ უკანხადუზე იერიშის მიტანა და სოფლის ამოწყვეტა, მაგრამ იქ სანების (სამება) ძლიერმა ჯვარმა არ შეუშვა, წინააღმდეგობა გაუწია. „ჟამნი“ სოფლის მისადგომებთან მისულან, გორას მოფარებიან და იქიდან თურმე ისრები დაუყრიათ სოფლისთვის. ვერც ერთი მოსახლე ვერ დააზარალეს და მოკლეს. მერე „ჟამთ“ სხვა ხერხისთვის მიუმართავთ, გადმობრუნებულ სალუდე ქვაბში შემსხდარან და ასე უცდიათ სოფელში შეპარვა, მაგრამ სანების ჯვარს ეს ფანდი გამოუცვნია და ქვაბი ცეცხლის ალში გაუხვევია. ჟამთ ჯვართ წინააღმდეგობა რომ ვერ დაუძლევიათ, უკან გამობრუნებულან. თუმცა, მათ, ერთი კაცი მაინც მოუკლავთ. ერთ-ერთ ძალიან მოხუცებულ კაცს, რომელსაც პატრონი და დამმარხველი არ ჰყოლია, უფიქრია, - წავალ და „ჟამთ“ მოვეკვლევინებიო. მოხუცი მართლაც მოუკლავთ, რის მერეც სამების ჯვარს ნება არ მიუცია, მიცვალებული სოფელში მოესვენებიათ და დაეკრძალათ - „მაგან გვიღალატა, სოფლიდან არც ერთი ადამიანი არ უნდა მომკვდარიყოო“. გადმოცემებში ასეთ არაერთ ცნობას შეხვდებით.

„ჟამთ“ ძალიან დაუზარალებია შატილისა და ანატორის მოსახლეობა. იმის გამო, რომ სოფლელებს დაავადება ერთმანეთისთვის არ გადაედოთ, მოსახლეობა სოფლიდან თვითონ მიდიოდა. ანატორში არსებულ აკლადამებში შედიოდა და აღსასრულს ელოდა. გადმოცემა გვამცნობს, რომ მარტო ერთ დღეს შატილიდან ხიდზე 60 ხმლიანი (მამაკაცი ) გავიდა ანატორის აკლდამებისკენო. ეს ტრაგიკული ინფორმაცია, ცხადია, წარსულ დროში რეალურად მომხდარ ამბავს უნდა ასახავდეს.

- ფაქტია, რომ ანდრეზები დიდ ისტორიულ ინფორმაციას შეიცავს.

- თუმცა მათი რომელიმე კონკრეტულ ისტორიულ დროსთან დაკავშირება გაჭირდება, რადგანაც ეს ინფორმაცია მითოლოგიურ საბურველშია გახვეული.

- კიდევ ერთხელ დავაზუსტოთ - ფაქტი, რომ უხილავ მეისრეებში, ჩვენი წინაპრები, სწორედ დაავდებას ხედავდნენ და სწორედ ასეთად წარმოედგინათ ის უხილავი მტერი... მაგრამ იყო შემთხვევები, როცა „ჟამნი“ ვიღაცებს ვერ კლავდნენ. როგორ ხდებოდა ეს?

- დიახ, ერთ-ერთ ანდრეზში ამგვარ შემთხვევაზეც არის საუბარი. „ ჟამნი“ სოფელ არდოტში რომ მისულან, ერთ არდოტელ კაცს, სახელად ანთას, ტანზე გაუხდია, ტანსაცმელი მიწაზე დაუყარია და სოფელ ხონეში გაქცეულა. შიშველ ადამიანს, როგორც ჩანს, ჟამნი ან ვერ კლავდნენ ან არ კლავდნენ. ამ ანდრეზში წერია: „ანთა გავარდა ველთაო, ტიტველთ მიიქნევს ყვ-თაო“. ზეპირი გადმოცემები თუშეთის და ხევსურეთის ტერიტორიაზე დღემდე შემორჩენილ მიწისზედა აკლდამებს, ჟამიანობის პერიოდებს უკავშირებს. თუმცა როგორც უკვე აღვნიშნეთ, „ანდრეზების“ მიხედვით, ეს დასაკრძალავი ნაგებობები უკვე აშენებული ჩანს. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში არსებულ „ჟამთა“ და ჟამიანობის“ შესახებ ძირითად წყაროს მხოლოდ ანდრეზები წარმოადგენს, საიდანაც დაინტერესებულ მკითხველს შეუძლია, მიიღოს საჭირო ინფორმაცია ამ ყველაფრის შესასხებ.

ამ მასალებში გარკვეულწილად ეპიდემიურ დაავადებებს, რომელიც მოსახლეობაში ვრცელდებოდა, ინფექციონისტებიც ხედავენ. იმდროინდელი ადამიანების წარმოდგენებით კი ვიღაც ბოროტი არსებები ისრების საშუალებით უგზავნიდნენ ხალხს მომაკვდინებელ დაავადებებს. შუა საუკუნეებში მას გარკვეულ ღვთის რისხვად თვლიდნენ, რომელიმე სალოცავის მოვლენილად, მაგრამ ჟამიანობა და „ჟამნი“ ხევსურეთში რომელიმე ღვთისშვილის გაბრაზებას არ უკავშირდებოდა... უბრალოდ, ცუდი ის არის, რომ ეს ყველაფერი რომელ კონკრეტულ დროს უკავშირდება, ამის ამოცნობა ძნელია. აი, ეს არის სულ რისი თქმაც ჟამიანობაზე შემიძლია. მე ფოლკლორისტი არ გახლავართ და არც საგანგებოდ მიკვლევია ეს საკითხი.