მე­ცხე­ნე­ო­ბა სა­ქარ­თვე­ლო­ში ერთ-ერთი გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი დარ­გი იყო. თით­ქმის ყვე­ლა ოჯახ­ში ჰყავ­დათ თითო ცხე­ნი, დიდი ჯო­გის პატ­რო­ნე­ბი კი მდი­და­რი მე­ცხვა­რე­ე­ბი იყ­ვნენ. გან­სა­კუთ­რე­ბით გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი იყო მე­ცხე­ნე­ო­ბა თუ­შეთ­ში, კა­ხეთ­ში, ფშავ­ში, ერწო-თი­ა­ნეთ­ში. იქა­უ­რი სა­ძოვ­რე­ბი ხელს უწყობ­და ამ დარ­გის გან­ვი­თა­რე­ბას. და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში ცხე­ნის ჯო­გე­ბი ქვე­მო რა­ჭა­სა და სა­მეგ­რე­ლო­ში ჰყავ­დათ. ცხენს სა­ჯი­რი­თოდ და ტვირ­თის გა­და­სა­ტა­ნად იყე­ნებ­დნენ. მთის მი­უ­ვალ სოფ­ლებ­ში ტვირ­თის გა­და­სა­ტა­ნად და გა­და­სა­ად­გი­ლებ­ლად მას დღემ­დე იყე­ნე­ბენ.

ცხე­ნი, რო­გორც სა­მე­ურ­ნეო და სა­კულ­ტო ცხო­ვე­ლი - ამ თე­მას ის­ტო­რი­ის დოქ­ტორ და ეთ­ნო­ლოგ ნა­ნუ­ლი აზი­კურ­თან ერ­თად გან­ვი­ხი­ლავთ.

- ადა­მი­ა­ნი უხ­სო­ვა­რი დრო­ი­დან იყე­ნებ­და ცხენს. სა­ქარ­თვე­ლო და კავ­კა­სია ერთ-ერთი იმ ად­გილ­თა­გა­ნია, სა­დაც ეს ცხო­ვე­ლი მო­ა­ში­ნა­უ­რეს. ადა­მი­ა­ნი მას იყე­ნებ­და გა­და­სა­ად­გი­ლებ­ლად, გამ­წე ძა­ლად, ტვირ­თმზი­და­ვად, სხვა­დას­ხვა სა­სოფ­ლო-სა­მე­ურ­ნეო საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში.

სა­ქარ­თვე­ლო­ში ფარ­თოდ იყო გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი ცხე­ნის ად­გი­ლობ­რი­ვი ჯი­შე­ბი: ქი­ზი­ყუ­რი, კა­ხუ­რი, თუ­შუ­რი, მეგ­რუ­ლი, იმე­რუ­ლი. ცხენს არ­ჩევ­დნენ ტა­ნა­დო­ბის, გა­რეგ­ნუ­ლი მო­ნა­ცე­მე­ბის მი­ხედ­ვით. დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია თუ­შუ­რი ცხე­ნი, რო­მე­ლიც გა­მო­ი­ყე­ნე­ბა სამ­ხედ­როდ (ანუ მხედ­რის საჯ­დო­მად), სა­სა­პალ­ნედ. კა­ხეთ­ში ცხენს გამ­წევ ძა­ლად დღე­საც იყე­ნე­ბენ, მა­გა­ლი­თად, ხვნა­ში, ცხენს უღელ­ში აბა­მენ. არის ად­გი­ლე­ბი, სა­დაც ტრაქ­ტო­რი ვერ შე­დის, სა­მა­გი­ე­როდ, შე­დის ცხე­ნი, რომ გუ­თა­ნი კარ­გად მო­აბ­რუ­ნოს.

სამ­წუ­ხა­როდ, ისე­თი ცხე­ნე­ბი აღარ არის, რო­გო­რიც ადრე გვყავ­და. სა­ქარ­თვე­ლო­ში უწინ ცხე­ნე­ბის დიდი ბა­ზა­რი იყო, უზარ­მა­ზა­რი ჯო­გე­ბი ჰყავ­დათ სა­მე­ფო კარს, ერო­ბას, ეკ­ლე­სი­ას, მაგ­რამ ცხე­ნებს უპირ­ვე­ლე­სად მა­ინც სამ­ხედ­რო და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა ჰქონ­და. აქე­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, არ­სე­ბობ­და თა­ნამ­დე­ბო­ბე­ბი: მე­ჯი­ნი­ბე, მე­ჯი­ნი­ბე­თუ­ხუ­ცე­სი (მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ამი­ლახ­ვრე­ბი გახ­დნენ), მე­რე­მე, მე­ჯო­გე, უფ­რო­სი მე­ცხე­ნე და ა.შ. დღეს ცხე­ნის ფუნ­ქცია ტექ­ნი­კამ იტ­ვირ­თა, თუმ­ცა ის მა­ინც არის ერთ-ერთი სა­მე­ურ­ნეო ცხო­ვე­ლი. ჩვენ­ში ახა­ლი შე­მო­სუ­ლია სა­ცხე­ნოს­ნო ტუ­რიზ­მი და იმე­დია, ეს ხელს შე­უ­წყობს ამ ცხო­ვე­ლის კვლავ პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცი­ას რე­გი­ო­ნებ­ში. მთა­ში, სა­დაც მან­ქა­ნა არ მი­დის, იქ, ცხა­დია, ცხე­ნია მთა­ვა­რი ძალა.

- გე­ოგ­რა­ფი­უ­ლი გა­რე­მო ამა თუ იმ ჯი­შის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში, ალ­ბათ, დიდ როლს თა­მა­შობს...

- დიახ. თუ­შუ­რი ცხე­ნი სა­შუ­ა­ლო ტა­ნი­საა, ძლი­ე­რი, მსხვი­ლი კი­სე­რი და კარ­გი აღ­ნა­გო­ბა აქვს და იმ გე­ოგ­რა­ფი­ულ გა­რე­მოს, სა­დაც არის გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი, კარ­გად არის მორ­გე­ბუ­ლი. მთის ბი­ლი­კებ­ზე უპ­რობ­ლე­მოდ და­დის, სა­ერ­თა­შო­რი­სო მას­შტა­ბი­თაც მი­ღე­ბუ­ლია. ამას­თან, ად­რე­უ­ლი ასა­კი­დან იწყებს მუ­შა­ო­ბას და თით­ქმის სი­ცო­ცხლის და­სას­რუ­ლამ­დე შრო­მობს. მთის ბი­ლი­კებ­ზე 120 კი­ლოგ­რა­მამ­დე ტვირთს ატა­რებს.

- გუ­ლის­ხმობთ სა­სა­პალ­ნე ცხენს?

- დიახ, ასე­ვე საჯ­დომ­საც. კარ­გი მე­ცხვა­რე და­საჯ­დომ­სა და სა­სა­პალ­ნეს ერ­თმა­ნეთ­ში არ აუ­რევ­და, საჯ­დომ ცხენს არ დატ­ვირ­თავ­და, იმი­ტომ, რომ დოღ­შიც, თა­ვის მო­სა­წო­ნებ­ლა­დაც სჭირ­დე­ბო­და.

- სა­სა­პალ­ნე საჯ­დო­მის­გან რითი გან­სხვავ­დე­ბა?

- სიძ­ლი­ე­რით. თუ სა­პალ­ნეს აჰ­კი­დებ­დნენ და ტვირ­თის ზიდ­ვას გა­უძ­ლებ­და, ბო­ლომ­დე სა­სა­პალ­ნე იყო.

ცხე­ნი ფი­ზი­კურ მო­ნა­ცე­მებს კვი­ცო­ბა­ში­ვე ამ­ჟღავ­ნებ­და. ზოგ­მა ჩორ­თი იცის, ზოგი ჯაგ­ლა­გაა, ზოგი ქავ­ქა­ვით და­დის, იორ­ღას კი პა­ტა­რა­ო­ბი­დან­ვე უფრთხილ­დე­ბი­ან. ძა­ლი­ან მგრძნო­ბი­ა­რე ცხე­ნია, პატ­რონს ისე ეჩ­ვე­ვა, სხვას აღარ იკა­რებს. მახ­სოვს, ერთი ოჯა­ხი თა­ვის ცხენ­ზე ჰყვე­ბო­და, რო­მელ­საც საღ­როს ეძახ­დნენ. თურ­მე მთელ სიგ­რძე­ზე, შუბ­ლი­დან დრუნ­ჩამ­დე, თეთ­რი ზოლი გას­დევ­და. პატ­რო­ნი რომ შეჯ­დე­ბო­და, უზან­გში ფეხს გა­უყ­რი­და თუ არა, ვიდ­რე უნა­გირს გა­და­ევ­ლე­ბო­და, უკვე ად­გი­ლი­დან მოს­წყდე­ბო­და. ძა­ლი­ან სხარ­ტი და ძლი­ე­რი ყო­ფი­ლა. სხვა მხედ­რებს ახ­ლო­საც არ იკა­რებ­და, მაგ­რამ საკ­მა­რი­სი იყო, ქალი შემჯდა­რი­ყო, რომ მორ­ჩი­ლი ხდე­ბო­და. მოკ­ლედ, ადა­მი­ა­ნი­სა და ცხე­ნის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბაც ძა­ლი­ან მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი რამ არის.

- თა­ვად თუ გი­ჯი­რი­თი­ათ?

- რო­გორ არა, სტუ­დენ­ტო­ბი­სას, თა­ნაც, თუში ვარ და ჩემ­ზე ამ­ბობ­დნენ, რას ამ­ბობთ, მა­გის ში­შით ცხე­ნი ვერ დაგ­ვი­ბამ­სო. მით უფრო დე­და­ჩე­მის სო­ფელ­ში, დის­წუ­ლე­ბი დე­დის ძმე­ბის სო­ფელ­ში მე­ტად თა­მა­მე­ბი არი­ან ხოლ­მე და არც მე ვი­ყა­ვი გა­მო­ნაკ­ლი­სი. მნიშ­ვნე­ლო­ბა არ ჰქონ­და, ცხე­ნი ვისი იყო, და­ვი­ნა­ხავ­დი თუ არა, მა­შინ­ვე ავუშ­ვებ­დი. მახ­სოვს, ერთი უძ­ლი­ე­რე­სი ცხე­ნით შე­ნა­ქო­ში წა­ვე­დი და კალ­თა­ში მე­წყო აღ­ვი­რე­ბი, რომ არ დამ­კარ­გო­და.

ერთი ამ­ბა­ვიც მაქვს მწყემ­სის­გან ჩა­წე­რი­ლი: თურ­მე სა­პალ­ნით მო­მა­ვალ ცხენს კვი­ცი კლდე­ებ­ზე გა­და­უ­ვარ­და. ცხენ­მა მწა­რედ და­ი­ჭიხ­ვი­ნა და გზა გა­აგ­რძე­ლა, მაგ­რამ მე­ო­რე წელს იმ ად­გი­ლას უსა­პალ­ნოდ რომ გა­ი­ა­რა, თურ­მე ერთი შე­ხუვ­ლა და თა­ვით ქა­რა­ფებ­ში გა­და­ეშ­ვა. უსა­პალ­ნოდ რომ იყო, ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა არ ჰქონ­და და კლდე­ზე მა­შინ გა­და­ი­ჩე­ხა. აი, ასე­თი მგრძნო­ბი­ა­რე­ნი არი­ან.

- კი­დევ რაში იყე­ნე­ბენ ცხენს?

- მე­ცხვა­რე­ო­ბა­ში ყველ-მა­ტყლის სა­ტა­რებ­ლად. ყველს გუ­დე­ბით აჰ­კი­დე­ბენ (უნა­გირ­ზე აქეთ-იქით გა­და­კი­დე­ბულ გუ­დებს სარ­და­ბე­ბი ჰქვია. კე­ხის ტახ­ტა­ზე ჩა­მოჰ­კი­დე­ბენ და ზედ ტყა­ვის თას­მე­ბით აბა­მენ). ცდი­ლო­ბენ, ტვირ­თი ორი­ვე მხა­რეს თა­ნა­ბა­რი წო­ნის იყოს, რომ ცხენ­მა გვერ­დი არ მო­იქ­ცი­ოს. რო­მე­ლი მხა­რეც მსუ­ბუ­ქი აღ­მოჩ­ნდე­ბა, გა­სა­წო­ნას­წო­რებ­ლად ქვას ჩა­უ­დე­ბენ. უწინ უფრო დიდი ბარ­და­ნე­ბით თითო მხა­რეს 50-60 კი­ლოგ­რა­მი მა­ტყლი დაჰ­ქონ­დათ. იმ ხურ­ჯი­ნე­ბით არა მარ­ტო მა­ტყლი და ყვე­ლი, ბავ­შვე­ბიც გა­დაჰ­ყავ­დათ, გზა­ში და­ვარ­დნილ თუ მო­გე­ბულ ბატ­კნებს, ბო­ჩო­ლებ­სა და ლეკ­ვებ­საც სვამ­დნენ.

- დღე­საც ასეა?

- ციკ­ნე­ბის, ბატ­კნე­ბი­სა და ლეკ­ვე­ბის­თვის კი­დევ იყე­ნე­ბენ ცხე­ნებს, ბავ­შვებს აღარ სვა­მენ ხურ­ჯი­ნებ­ში, რად­გა­ნაც თით­ქმის ყვე­ლა სოფ­ლამ­დე სა­მან­ქა­ნო გზა მი­დის. და­სა­ნა­ნია, რომ მე­ცხვა­რე­ო­ბა­ში ცხე­ნი მხო­ლოდ იმ ად­გი­ლამ­დე სჭირ­დე­ბათ, სა­დამ­დეც სა­მან­ქა­ნო გზაა, რომ ყველ-მა­ტყლი მი­ი­ტა­ნოს.

- მწყემ­სებ­საც ხომ სჭირ­დე­ბათ საჯ­დო­მად?

- კი. ბი­ნა­ში, სა­დაც ცხვრის ფა­რე­ბი ჰყავთ (იგუ­ლის­ხმე­ბა 2000-მდე ცხვა­რი) 3 სა­სა­პალ­ნე ცხე­ნი მა­ინც არის. ადრე მეტი იყო, 15-20 მა­ინც.

ამას­თან, ადრე თუ ოჯახს აუ­ცი­ლებ­ლად რამ­დე­ნი­მე ცხე­ნი ჰყავ­და, რომ მთა­ში ბავ­შვე­ბი­თა და სა­ზა­ფხუ­ლოდ სა­ჭი­რო სა­ნო­ვა­გით წა­სუ­ლიყ­ვნენ, ახლა ცხენს ავ­ტო­მან­ქა­ნა ცვლის, თუმ­ცა არის სოფ­ლე­ბი, სა­დაც მან­ქა­ნა ვერ მი­დის, მა­გა­ლი­თად, ჩემს სოფ­ლამ­დე თუ­შეთ­ში. მე ორი ცხე­ნი მყოფ­ნის, ორ გზას ვა­კე­თებთ, რომ ბარ­გით ავი­დეთ. ჩემი სო­ფე­ლი ბუ­ხურ­თაა (ახ­მე­ტის რა­ი­ო­ნი), მან­ქა­ნა კი ილი­ურ­თამ­დე მი­დის. ადრე 5-6 ცხე­ნი გვჭირ­დე­ბო­და.

- ცხე­ნის სა­კულ­ტო-სა­რი­ტუ­ა­ლო მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე რას გვე­ტყვით?

- ამ ცხო­ველს არა მარ­ტო სა­მე­ურ­ნეო და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა, არა­მედ სა­კულ­ტო-სა­რი­ტუ­ა­ლო მნიშ­ვნე­ლო­ბაც ჰქონ­და. ბევრ რი­ტუ­ალ­ში მო­ნა­წი­ლე­ობ­და: ქორ­წილ­ში, დაკ­რძალ­ვი­სა და წლის­თა­ვის რი­ტუ­ალ­ში, დო­ღებ­ში. იყო ასე­თი ტერ­მი­ნი "სუ­ლის ცხე­ნი", რო­მელ­საც გარ­დაც­ვლი­ლის სა­ხელ­ზე აკურ­თხებ­დნენ, რაც იმას ნიშ­ნავ­და, რომ სა­მუ­და­მოდ მისი იყო, ოღონდ, სიმ­ბო­ლუ­რად. წლის­თა­ვი­სა და დო­ღის შემ­დეგ, ანუ რი­ტუ­ა­ლის შემ­დეგ, ჩუქ­ნიდ­ნენ ნაც­ნობს ან დე­დის ძმას, ცხენ­თან ერ­თად ნა­ბა­დი და ხურ­ჯი­ნიც უნდა ეჩუ­ქე­ბი­ნათ. ეს ძველ­თა­გან მომ­დი­ნა­რე ჩვე­უ­ლე­ბაა. არ შე­იძ­ლე­ბო­და სუ­ლის ცხე­ნის სა­სა­პალ­ნედ და სამ­ხედ­როდ გა­მო­ყე­ნე­ბა.

- მოკ­ლედ, ცხე­ნი ერთ-ერთი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ცხო­ვე­ლია.

- დიახ, ლა­შა­რის გორ­ზე იმ­დე­ნი ცხე­ნი მყავს ნა­ნა­ხი, რამ­დე­ნიც იმ­წუ­თას ადა­მი­ა­ნი იყო. მთა­ში მა­ინც ძი­რი­თა­დი ტრან­სპორ­ტია დღე­საც.

ცხენს მე­ურ­ნე­ო­ბა­ში დღე­საც არ და­უ­კარ­გავს მნიშ­ვნე­ლო­ბა და და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა. მი­ხა­რია, რომ დღეს­დღე­ო­ბით ტუ­რიზ­მში იყე­ნე­ბენ. იმე­დია, ქარ­თუ­ლი ჯი­შე­ბი მე­ტად აღორ­ძინ­დე­ბა. ცხენს, რაკი სა­კულ­ტო ცხო­ვე­ლი იყო, ხალ­ხურ პო­ე­ზი­ა­შიც დიდი ად­გი­ლი ეკა­ვა. კარ­გი და ძლი­ე­რი ცხე­ნი ვაჟ­კა­ცის სრულ­ყო­ფი­ლე­ბის ერთ-ერთი ნა­წი­ლი იყო, ამას­თან, კარ­გი მათ­რა­ხი, აღ­კაზ­მუ­ლო­ბა, კარ­გი ჩოხა და ცხენ­ზე დაკ­რუ­ლი ნა­ბა­დიც ამ­კობ­და.

"ცხე­ნო, პატ­რო­ნიმც გე­ნაც­ვლებ,/შე­ვარ­დენს გი­გავ თვა­ლე­ბი,/ დოღ­ში წინა-წინ მო­მიხ­ვალ,/ხედ­ვად გა­მოვ­ლენ ქა­ლე­ბი".

მთა­ვა­რი ფოტო: გოგა ჩა­ნა­დი­რი

ფო­ტო­ე­ბი: გი­ორ­გი ნი­კო­ლა­ვა, თა­მარ ფურ­ცხვა­ნი­ძე