„ადა­მი­ა­ნის უძ­ვირ­ფა­სე­სი სა­უნ­ჯე მისი ვი­ნა­ო­ბაა“ - ეს ფრა­ზა მე-19 სა­უ­კუ­ნის პო­ლი­ტი­კურ და სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წეს ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძეს ეკუთ­ვნის.

რთუ­ლი და­სა­ჯე­რე­ბე­ლია, რომ ილია ამ სი­ტყვებ­ში ჩვენს ის­ტო­რი­ას არ გუ­ლის­ხმობ­და, რო­მე­ლიც სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის მარ­თლა სა­უნ­ჯედ ქცე­უ­ლა. ეს სა­უნ­ჯე კი წლი­დან წლამ­დე იზ­რდე­ბა, რად­გან არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი გა­თხრე­ბის შე­დე­გად ჩვე­ნი წარ­სუ­ლის შე­სა­ხებ სულ უფრო მეტს ვი­გებთ.

რა სა­ინ­ტე­რე­სო და მნიშ­ვნე­ლო­ვან აღ­მო­ჩე­ნებს მი­აკ­ვლი­ეს 2018-2019 წლებ­ში მეც­ნი­ე­რებ­მა, რომ­ლე­ბიც კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნუ­ლი სა­ა­გენ­ტოს და­ფი­ნან­სე­ბი­თა და ნე­ბარ­თვით იკ­ვლე­ვენ სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა ძეგლს? - ამ სა­კი­თხზე Ambebi.ge სა­ქარ­თვე­ლოს კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნუ­ლი სა­ა­გენ­ტოს არ­ქე­ო­ლო­გი­ის სამ­სა­ხუ­რის უფ­როსს კონ­სტან­ტი­ნე ფი­ცხე­ლა­ურს, სპე­ცი­ა­ლის­ტებს ზუ­რაბ გი­ორ­გა­ძეს, თა­მარ ნი­ნი­აშ­ვილ­სა და ჟურ­ნალ „ონ­ლა­ინ არ­ქე­ო­ლო­გი­ის“ რე­დაქ­ტორს მაია ჩო­ლო­ყაშ­ვილს ესა­უბ­რა.

• გუ­დი­აშ­ვი­ლის ქუ­ჩა­ზე აღ­მო­ჩე­ნი­ლი კედ­ლე­ბი და ნივ­თე­ბი

გა­სულ წელს, თბი­ლი­სის გან­ვი­თა­რე­ბის ფონდმა გუ­დი­აშ­ვი­ლის ქუ­ჩა­ზე აღ­დგე­ნი­თი-სა­რეს­ტავ­რა­ციო სა­მუ­შა­ო­ე­ბი და­ი­წყო. სა­მუ­შა­ო­ე­ბის ფარ­გლებ­ში, სარ­და­ფე­ბის გაწ­მენ­დის დროს ძვე­ლი ნა­გე­ბო­ბე­ბი აღ­მო­ა­ჩი­ნეს.

ნა­გე­ბო­ბე­ბის ზუს­ტად და­თა­რი­ღე­ბა არ­ქე­ო­ლო­გებს ჯერ­ჯე­რო­ბით უჭირთ, თუმ­ცა სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბი ზუ­რაბ გი­ორ­გა­ძე და თა­მარ ნი­ნი­აშ­ვი­ლი აღ­ნიშ­ნა­ვენ, რომ შე­საძ­ლოა, მე-13 სა­უ­კუ­ნი­დან გვი­ან შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბამ­დე პე­რი­ო­დის ნან­გრე­ვებ­სა და ნივ­თებს მი­აგ­ნეს.

გა­თხრე­ბი­სას სხვა­დას­ხვა ტი­პის სა­მო­სახ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა და სარ­და­ფი აღ­მო­ა­ჩი­ნეს. ასე­ვე, სარ­დაფ­ში ნა­პოვ­ნია რამ­დე­ნი­მე ქვევ­რი, ერთ-ერ­თში კი თი­ხის დო­ქე­ბი, ღვი­ნის ამო­სა­ღე­ბი აზარ­ფე­შა (სპი­ლენ­ძის ჭურ­ჭე­ლი) და პა­ტა­რა კო­ჭე­ბი იყო მო­თავ­სე­ბუ­ლი. არ­ქე­ო­ლო­გე­ბის ვა­რა­უ­დით, აღ­ნიშ­ნუ­ლი ნივ­თე­ბი ქვევრში გა­და­მა­ლეს და სა­ვა­რა­უ­დოდ, მტრის­გან გა­და­არ­ჩი­ნეს.

"გუ­დი­აშ­ვი­ლის ქუ­ჩა­ზე არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი გა­თხრე­ბი დღემ­დე გრძელ­დე­ბა. აღ­მო­ჩე­ნი­ლია 4 სა­ძირ­კვე­ლი და ერთი ხარო ანუ სა­მა­ცივ­რე სივ­რცე. გა­თხრე­ბის პრო­ცეს­ში ძა­ლი­ან ღრმად, ორ მეტ­რამ­დე ჩა­ვე­დით, თუმ­ცა მერე უკვე წყალ­მა ზე­მოთ ამო­ი­წია და სა­მუ­შა­ო­ე­ბის გაგ­რძე­ლე­ბა ვე­ღარ მო­ვა­ხერ­ხეთ“, - აღ­ნიშ­ნა თა­მარ ნი­ნი­აშ­ვილ­მა AMBEBI.GE-სთან სა­უბ­რი­სას.

არ­ქე­ო­ლო­გის თქმით, ყვე­ლა­ფე­რი, რაც გუ­დი­აშ­ვი­ლის ქუ­ჩა­ზე აღ­მო­ა­ჩი­ნეს, აღი­რი­ცხა, და­კონ­სერვდა, მე­თო­დუ­რად და­ი­ფა­რა და აღ­ნიშ­ნულ ად­გილ­ზე ღია მუ­ზე­უ­მის მო­წყო­ბა იგეგ­მე­ბა, რაც დე­და­ქა­ლა­ქის ამ მო­ნაკ­ვეთს ტუ­რის­ტე­ბის­თვის უფრო მიმ­ზიდ­ველს გახ­დის.

• დიდ­ნა­უ­რის ნა­ქა­ლა­ქა­რი

რამ­დე­ნი­მე წლის წინ არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა დე­დოფ­ლის­წყა­რო­დან აღ­მო­სავ­ლე­თით, 9 კი­ლო­მეტრში, ნა­ქა­ლა­ქა­რი აღ­მო­ა­ჩი­ნეს, რო­მე­ლიც სა­მეც­ნი­ე­რო ლი­ტე­რა­ტუ­რა­ში „დიდ­ნა­უ­რის“ სა­ხელ­წო­დე­ბით შე­ვი­და. ნა­ქა­ლა­ქარ­ში არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი 4 წლის წინ და­ი­წყო (ექ­სპე­დი­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლი კონ­სტან­ტი­ნე (კი­ა­ზო) ფი­ცხე­ლა­უ­რი).

კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნულ სა­ა­გენ­ტო­ში გან­გვი­მარ­ტეს, რომ ნა­ქა­ლა­ქა­რი ძვ.წ. მე-13 სა­უ­კუ­ნით თა­რიღ­დე­ბა და 15 ჰექ­ტარ­ზეა გა­შე­ნე­ბუ­ლი. მისი მას­შტა­ბე­ბის გამო სპე­ცი­ა­ლის­ტებს დიდ­ნა­უ­რი სრუ­ლად არ შე­უს­წავ­ლი­ათ, თუმ­ცა წლი­დან წლამ­დე ახალ აღ­მო­ჩე­ნე­ბამ­დე მი­დი­ან.

ნა­ქა­ლა­ქა­რი ში­რა­ქის ველ­ზე ანუ დაბ­ლობ­ზე იყო გა­შე­ნე­ბუ­ლი. სპე­ცი­ა­ლის­ტებ­მა აღ­მო­ა­ჩი­ნეს, რომ დიდ­ნა­უ­რის გარ­შე­მო, მთის წვერ­სა და ბორ­ცვებ­ზე პა­ტარ-პა­ტა­რა ნა­ქა­ლა­ქა­რე­ბია შე­მორ­ჩე­ნი­ლი. სწო­რედ ამი­ტომ, არ­ქე­ო­ლო­გე­ბი ვა­რა­უ­დო­ბენ, რომ შე­საძ­ლოა დიდ­ნა­უ­რი ცენ­ტრა­ლუ­რი ქა­ლა­ქი იყო, რო­მელ­საც გარ­შე­მო თავ­დაც­ვი­თი ნა­გე­ბო­ბე­ბი ჰქონ­და. აღ­მოჩ­ნდა, რომ თავ­დაც­ვი­თი კედ­ლის სი­გა­ნე 4,5 მეტ­რია, გარს კი 22 მეტ­რის სი­გა­ნის თავ­დაც­ვი­თი თხრი­ლი აქვს შე­მორ­ტყმუ­ლი.

ამა­ვე ქა­ლა­ქის ჩრდი­ლო­ე­თით, არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა ძვ.წ მე-13 სა­უ­კუ­ნის სა­მა­რო­ვა­ნი ანუ სა­საფ­ლაო გა­თხა­რეს. ყვე­ლა­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო მოვ­ლე­ნე­ბი სწო­რედ აქე­დან და­ი­წყო.

„სა­მა­რო­ვან­ში და­ახ­ლო­ე­ბით, 50-მდე სა­მარ­ხია შეს­წავ­ლი­ლი, სა­დაც ბრინ­ჯა­ოს უამ­რა­ვი ნივ­თი აღ­მო­ვა­ჩი­ნეთ. ერთ-ერთი ყვე­ლა­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი და სა­ინ­ტე­რე­სო აღ­მო­ჩე­ნა არის რომ, ამ პე­რი­ო­დის სა­მარ­ხებ­სა და ძეგ­ლებ­ში საბ­რძო­ლო მახ­ვი­ლი მიც­ვა­ლე­ბულს წე­ლის არე­ში აქვს, დიდ­ნა­უ­რის სა­მა­რო­ვან­ში აღ­მო­ჩე­ნი­ლი მიც­ვა­ლე­ბუ­ლე­ბის უმე­ტე­სო­ბას კი ზურ­გის არე­ში. შე­საძ­ლოა, მახ­ვი­ლის ტა­რე­ბის წეს­ზე მი­უ­თი­თებ­დეს“, - აღ­ნიშ­ნა კონ­სტან­ტი­ნე ფი­ცხე­ლა­ურ­მა.

გარ­და ამი­სა, დიდ­ნა­უ­რის სა­მა­რო­ვა­ნის ერთ-ერთ სა­მარხში, რო­მე­ლიც სა­ვა­რა­უ­დოდ, დიდ­გვა­რო­ვანს ეკუთ­ვნის, არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა სა­ინ­ტე­რე­სო ბრინ­ჯა­ოს მა­სა­ლა და სა­ვა­რა­უ­დოდ, აღ­მო­სავ­ლუ­რი წარ­მო­შო­ბის ოთხწახ­ნა­გა ის­რის პირი იპოვ­ნეს, რო­მე­ლიც ბრძო­ლა­სა და ომზე მი­უ­თი­თებს.

„გარ­დაც­ვლილს თავ­ზე ბრინ­ჯა­ოს დი­ა­დე­მა ჰქონ­და, რო­მე­ლიც ალ­ბათ, მისი დიდ­გვა­როვ­ნე­ბის და­მა­დას­ტუ­რე­ბე­ლი ნი­შა­ნია; მუც­ლის არე­ში აღ­მო­აჩ­ნდა ოთხწახ­ნა­გა ის­რის პირი, რომ­ლი­თაც სა­ვა­რა­უ­დოდ, გარ­და­იც­ვა­ლა. ეს ისა­რი კავ­კა­სი­ურს არ ჰგავს, უფრო აღ­მო­სავ­ლუ­რია. შეგ­ვიძ­ლია ვი­ვა­რა­უ­დოთ ის, რომ ეს დიდ­გვა­რო­ვა­ნი ბრძო­ლა­ში და­ი­ღუ­პა მომ­ხვდურ­თან, რო­მე­ლიც ად­გი­ლობ­რი­ვი არ არის. შე­სა­ბა­მი­სად, ბრძო­ლა მოხ­და.

ყვე­ლა­ზე სა­ინ­ტე­რე­სო ის არის, რომ მე­ო­რე ის­რის პირი თავ­დაც­ვი­თი გა­ლავ­ნის გა­რე­თა კე­დელ­ში შერ­ჭო­ბი­ლი ვი­პოვ­ნეთ. შე­იძ­ლე­ბა ვა­რა­უ­დის გა­მოთ­ქმა, რომ ბრძო­ლა­ში დიდ­ნა­უ­რის მცხოვ­რებ­ლებ­მა გა­ი­მარ­ჯვეს. ასე რომ არ მომ­ხდა­რი­ყო, დიდ­გვა­რო­ვა­ნი მსგავ­სი პა­ტი­ვით არ და­იკ­რძა­ლე­ბო­და, მაგ­რამ ვინ იყო და რა მოხ­და, ამა­ზე სა­უ­ბა­რი რთუ­ლია“ - აღ­ნიშ­ნა მან.

„სა­მა­რო­ვან­ში“ აღ­მო­ჩე­ნი­ლი გარ­დაც­ვლი­ლე­ბის დნმ-ს ანა­ლი­ზის შე­დე­გად დად­გინ­და, რომ დიდ­ნა­უ­რის მცხოვ­რებ­ლე­ბი კავ­კა­სი­ურ რა­სას ეკუთ­ვნი­ან.

„ეს მიც­ვა­ლე­ბუ­ლე­ბი ძა­ლი­ან დიდი ზო­მის ხალ­ხი იყო. რამ­დე­ნი სა­მარ­ხიც გაგ­ვი­თხრია, ძი­რი­თა­დად, მომცრო ტა­ნის ხალ­ხი აღ­მოგ­ვი­ჩე­ნია. ამ სა­მარხში აღ­მო­ჩე­ნი­ლი მიც­ვა­ლე­ბუ­ლე­ბი კი 180 სან­ტი­მეტ­რამ­დე სი­მაღ­ლის არი­ან“, - გან­მარ­ტა სპე­ცი­ა­ლის­ტმა.

არ­ქე­ო­ლო­გე­ბი ვა­რა­უ­დო­ბენ, რომ დიდ­ნა­ურ­ში მცხოვ­რებ­ლე­ბი გან­ვი­თა­რე­ბის მა­ღალ სა­ფე­ხურ­ზე იყ­ვნენ, რად­გან გა­თხრე­ბის დროს კენ­ჭე­ბით მო­კირ­წყლუ­ლი ქუჩა აღ­მო­ა­ჩი­ნეს.

„ძვ.წ მე-13 სა­უ­კუ­ნე­ში ასეთ ნა­ქა­ლა­ქარს ფაქ­ტობ­რი­ვად, ანა­ლო­გი არ გა­აჩ­ნია. წარ­მო­იდ­გი­ნეთ, რა დო­ნე­ზე უნდა იყ­ვნენ ადა­მი­ა­ნე­ბი გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლე­ბი, რომ თა­ვი­ანთ კომ­ფორტზე იფიქ­რონ. აქ სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ო­ბის პირ­ვე­ლი ნიშ­ნე­ბი ჩანს, ეს ქა­ლაქ-სა­ხელ­მწი­ფოა და არა ნა­მო­სახ­ლა­რი“, - აღ­ნიშ­ნავს კონ­სტან­ტი­ნე ფი­ცხე­ლა­უ­რი.

ნა­ქა­ლა­ქარ­ში არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა ე.წ. „შე­სა­წი­რი მა­გი­დაც“ იპოვ­ნეს, რომ­ლის ანა­ლო­გიც ხე­თებ­თან ფიქ­სირ­დე­ბა. ამას­თან, დიდ­ნა­უ­რის ცოტა მო­შო­რე­ბით აღ­მო­ჩე­ნი­ლია ბრინ­ჯა­ოს ცხე­ნებ­შებ­მუ­ლი საბ­რძო­ლო ეტლი. მეც­ნი­ე­რე­ბი ვა­რა­უ­დო­ბენ, რომ ეს სა­ხელ­მწი­ფოს რე­გუ­ლა­რუ­ლი არ­მი­ის და­მა­დას­ტუ­რე­ბე­ლი ნი­შა­ნია.

რამ გა­ა­ნად­გუ­რა ასე­თი გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი, 15 ჰექ­ტარ ფარ­თობ­ზე გა­შე­ნე­ბუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფო? - სე­ის­მო­ლო­გებ­მა და­ად­გი­ნეს, რომ მი­ზე­ზი მი­წისძვრა უნდა ყო­ფი­ლი­ყო. ამას­თან, გა­თხრე­ბის შე­დე­გად აღ­მოჩ­ნდა, რომ პირ­ვან­დე­ლი სახე ქა­ლაქს ფაქ­ტობ­რი­ვად, შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბუ­ლი აქვს.

• სამ­შვილ­დის ნუ­მიზ­მა­ტი­კუ­რი გან­ძი

გა­სულ წელს „სა­ქარ­თვე­ლოს უნი­ვერ­სი­ტე­ტის“ სამ­შვილ­დის არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ექ­სპე­დი­ცია ქვე­მო ქარ­თლში, სამ­შვილ­დის ნა­ქა­ლა­ქა­რის ცი­ტა­დელ­სა და სი­ო­ნის უბან­ზე კვლე­ვებს აწარ­მო­ებ­და (ექ­სპე­დი­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლი და­ვით ბე­რი­კაშ­ვი­ლი).

კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნუ­ლი სა­ა­გენ­ტოს ინ­ფორ­მა­ცი­ით, ცი­ტა­დელ­ში მიმ­დი­ნა­რე არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი­სას, ერთ-ერთი თხრი­ლის სა­თავ­სოს გაწ­მენ­დის დროს, აღ­მოჩ­ნდა ოქ­როს მო­ნე­ტე­ბის გან­ძი, რო­მელ­შიც სხვა­დას­ხვა ზომა-წო­ნის 200-მდე ნო­მი­ნა­ლია გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი. მკვლე­ვა­რე­ბი ვა­რა­უ­დო­ბენ, რომ გან­ძი თა­მარ მე­ფის პე­რი­ო­დი­საა.

• გრაკ­ლი­ა­ნი გორა

სა­ქარ­თვე­ლოს კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნულ­მა სა­ა­გენ­ტომ 2018 წლის ივ­ლის­ში კას­პის მუ­ნი­ცი­პა­ლი­ტეტ­ში, გრაკ­ლი­ან გო­რა­ზე ვახ­ტანგ ლი­ჩე­ლის ხელ­მძღვან­ლო­ბით არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი ჩა­ა­ტა­რა (ექ­სპე­დი­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლი პროფ. ვახ­ტანგ ლი­ჩე­ლი).

ძეგლ­ზე, რო­მე­ლიც ჯერ­ჯე­რო­ბით მიკ­ვლე­უ­ლი ხუთი ტე­რა­სის­გან შედ­გე­ბა, და­დას­ტუ­რე­ბუ­ლია 11 სხვა­დას­ხვა პე­რი­ო­დის კულ­ტუ­რუ­ლი ფენა - ქვის ხა­ნი­დან გვი­ან ან­ტი­კუ­რი ეპო­ქის ჩათ­ვლით, ქრის­ტი­ა­ნო­ბამ­დე.

მკვლე­ვა­რე­ბის ინ­ფორ­მა­ცი­ით, ამ პე­რი­ო­დის ყვე­ლა არ­ქე­ო­ლო­გი­ურ მა­სა­ლა­ში გა­მოვ­ლე­ნი­ლია გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი ნაშ­თე­ბი, რომ­ლე­ბიც ამ ძეგლს სრუ­ლი­ად გან­სხვა­ვე­ბულ სტა­ტუს­სა და სა­მეც­ნი­ე­რო მნიშ­ვნე­ლო­ბას ანი­ჭებს. ამ­ჟა­მად, მე-5 ტე­რა­სა­ზე მუ­შა­ო­ბა მიმ­დი­ნა­რე­ობს, ამავდრო­უ­ლად, ღია ცის ქვეშ ღია მუ­ზე­უ­მი მო­ე­წყო.

და­გა­ინ­ტე­რე­სებთ: რა სა­ი­დუმ­ლოს მა­ლავს გრაკ­ლი­ა­ნის უნი­კა­ლუ­რი წარ­წე­რა - "სწო­რია ვა­რა­უ­დი, რომ ჩვე­ნი წი­ნაპ­რე­ბი ბიბ­ლი­ის წე­რა­ში მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ"

• სა­თხის მო­ნას­ტრის წარ­წე­რა

ბოლ­ნი­სი­დან 25 კი­ლო­მეტ­რის და­შო­რე­ბით, დაბა კაზ­რე­თის სამ­ხრე­თით, მთის ძი­რას სა­თხის მო­ნას­ტე­რი მდე­ბა­რე­ობს, რო­მე­ლიც X სა­უ­კუ­ნის მი­წუ­რუ­ლის ნა­გე­ბო­ბაა. მის შე­სა­ხებ პირ­ვე­ლი ცნო­ბა ალექ­სან­დრე ჯამ­ბა­კურ-ორ­ბე­ლი­ა­ნის ჩა­ნა­წე­რებ­ში გვხვდე­ბა.

2018 წელს სა­ქარ­თვე­ლოს კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნუ­ლი სა­ა­გენ­ტოს მიერ სა­თხის ეკ­ლე­სი­ა­ში ორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი სა­რეს­ტავ­რა­ციო სა­მუ­შა­ო­ე­ბის დროს სა­თხის მო­ნას­ტრის კან­კე­ლის და­კარ­გუ­ლი ფრაგ­მენ­ტი გა­მოვ­ლინ­და. კან­კე­ლის ხუთი გაშ­ლი­ლი კა­მა­რა ექვს მო­ჩუ­ქურ­თმე­ბულ სვეტ­ზეა დაყ­რდნო­ბი­ლი.

კან­კე­ლის ახ­ლად აღ­მო­ჩე­ნილ ფრაგ­მენტზე იკი­თხე­ბა შემ­დე­გი ტექ­სტი: "[ქ](რონი)კ(ო)ნი იყო ტჟა (1171 წ.)". აღ­მო­ჩე­ნის თა­ნახ­მად, ფრაგ­მენ­ტი სრუ­ლი­ად ცვლის ამ დრომ­დე არ­სე­ბულ ის­ტო­რი­ულ ფაქ­ტებს. ის სა­ბო­ლო­ოდ აზუს­ტებს ქვე­მო ქარ­თლის ეკ­ლე­სი­ე­ბი­სა თუ მათი კან­კე­ლე­ბის მთე­ლი ჯგუ­ფის ქრო­ნო­ლო­გი­ას და გვა­უ­წყებს, რომ ამ ეკ­ლე­სი­ა­თა წარ­წე­რებ­ში მოხ­სე­ნი­ე­ბუ­ლი მეფე გი­ორ­გი, რო­მე­ლიც გა­ი­გი­ვე­ბუ­ლი იყო მეფე გი­ორ­გი-ლა­შას­თან, სი­ნამ­დვი­ლე­ში მეფე გი­ორ­გი III ყო­ფი­ლა.

ამა­ვე, 2018 წელს, სა­თხის მო­ნას­ტრის ჩრდი­ლო­ეთ ეკვდე­რის ია­ტა­კის შუა ნა­წილ­ში, არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა და­ა­ფიქ­სი­რეს მოზ­რდი­ლი საფ­ლა­ვის ქვის ფრაგ­მენ­ტე­ბი, რო­მელ­ზეც ასომ­თავ­რუ­ლი ეპი­ტა­ფი­აა (XIII ს.) ამოკ­ვე­თი­ლი.

საფ­ლა­ვე­ბის ორ ქვა­ზე წარ­წე­რებ­ში მოხ­სე­ნი­ე­ბუ­ლია ეპის­კო­პო­სი თევ­დო­სი კა­ლო­ნა­პე­ტის ძე, ჰნე­ვან­ქის მამა იო­სებ კა­ლო­ნა­პის ძე და მამა კვი­რი­ლე კა­ლო­ნა­პის ძე (XIII-XIV სს.). მკვლე­ვა­რე­ბის ვა­რა­უ­დით, XIII ს-ში სა­თხის მო­ნას­ტე­რი ამ საგ­ვა­რე­უ­ლოს კუთ­ვნი­ლე­ბა იყო.

სა­ქარ­თვე­ლოს კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნუ­ლი სა­ა­გენ­ტოს კვლე­ვის სამ­სა­ხუ­რის უფ­რო­სი, დოქ­ტო­რი გი­ორ­გი გა­გო­ში­ძე აღ­ნიშ­ნავს, რომ მსგავ­სი გვა­რი და სა­ხე­ლი დმა­ნი­სის ეკ­ლე­სი­ის და­სავ­ლე­თი კა­რიბ­ჭის საქ­ტი­ტო­რო წარ­წე­რა­ში (XIII სს.) იკი­თხე­ბა.

• ჩხო­რო­წყუ­ში აღ­მო­ჩე­ნი­ლი თი­ხის ბათ­ქა­შე­ბი და სა­შე­ნი მი­ლე­ბის ნა­ტე­ხე­ბი

2018 წლის ივ­ნის­ში სო­ფელ ლე­წურ­წუ­მე­ში, არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი სა­მუ­შა­ო­ე­ბი გან­ხორ­ცი­ელ­და ნიკო მურ­ღუ­ლი­ას ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით. ექ­სპე­დი­ცი­ის მი­ზა­ნი იყო ჩრდი­ლო­ეთ კოლ­ხეთ­ში სამ­თა­მად­ნო კე­რე­ბის და­ფიქ­სი­რე­ბა, ვი­ნა­ი­დან, არ­სე­ბობ­და ინ­ფორ­მა­ცია, რომ აქ ერთ-ერთ სა­კარ­მი­და­მო ნაკ­ვეთ­ში მუდ­მი­ვად პო­უ­ლობ­დნენ რკი­ნის წი­დებ­სა და კე­რა­მი­კულ მი­ლებს, რაც მე­ტა­ლურ­გი­უ­ლი სა­წარ­მოს არ­სე­ბო­ბა­ზე მე­ტყვე­ლებს.

2018 წელს გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი სა­მუ­შა­ო­ე­ბის ფარ­გლებ­ში, სა­კარ­მი­და­მო ნაკ­ვე­თის ზედა და ქვე­და ტე­რა­სებ­ზე 4 სა­დაზ­ვერ­ვო თხრი­ლი გა­იჭ­რა. შე­დე­გად, ძვ.წ XII-X სს-ის კულ­ტუ­რულ ფე­ნა­ში თი­ხის ბათ­ქა­შე­ბი­სა და სა­შე­ნი მი­ლე­ბის ნა­ტე­ხე­ბი, კე­რა­მი­კუ­ლი ჭურ­ჭლის დამ­წვა­რი ფრაგ­მენ­ტე­ბი და რკი­ნის წი­დე­ბი და­ფიქ­სირ­და. მა­ღა­ლი ტემ­პე­რა­ტუ­რის ზე­მოქ­მე­დე­ბის შე­დე­გად, რკი­ნის წი­დე­ბი ჩამ­დნა­რი იყო თი­ხის მი­ლებ­სა და ბათ­ქა­შებ­ში.

• ზი­ა­რის უძ­ვე­ლე­სი ფა­უ­ნის­ტუ­რი მა­სა­ლა

2018 წლის ივ­ლის­ში, გურ­ჯა­ა­ნის მუ­ნი­ცი­პა­ლი­ტე­ტის სო­ფელ ზი­არ­ში, ქვე­და და შუ­ა­პა­ლე­ო­ლი­თურ ღია ტი­პის სად­გომ ზი­ა­რი 2-ზე არ­ქე­ო­ლო­გი­უ­რი გა­თხრე­ბი გან­ხორ­ცი­ელ­და, სა­დაც უძ­ვე­ლეს ფა­უ­ნის­ტურ მა­სა­ლას მი­აკ­ვლი­ეს (ექ­სპე­დი­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლი პროფ. ნი­კო­ლოზ თუ­შაბ­რა­მიშ­ვი­ლი).

კულ­ტუ­რუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის დაც­ვის ეროვ­ნუ­ლი სა­ა­გენ­ტოს ინ­ფორ­მა­ცი­ით, ძეგლი უძ­ვე­ლე­სი და ძვე­ლი ადა­მი­ა­ნე­ბის კირ­ქვის სა­ბა­დოს­თან არ­სე­ბუ­ლი სა­ხე­ლოს­ნოა. მის­გან 300 მეტ­რის და­შო­რე­ბით, პა­ლე­ო­ლი­თუ­რი სად­გო­მი "ზი­ა­რი-ფხო­ვე­ლი" (ზი­ა­რი 1) მდე­ბა­რე­ობს. "ზი­ა­რი 1" ადა­მი­ან­თა იმ ჯგუ­ფე­ბის სა­ცხოვ­რე­ბე­ლია, რომ­ლე­ბიც ქვის ნედ­ლე­ულს "ზი­ა­რი 2"-ზე მო­ი­პო­ვებ­დნენ. გა­თხრე­ბის შე­დე­გად, არ­ქე­ო­ლო­გებ­მა მრა­ვალ ასე­ულ არ­ტე­ფაქტს მი­აკ­ვლი­ეს.

სა­ერ­თო იე­რით ქვის მა­სა­ლა ძა­ლი­ან პრი­მი­ტი­უ­ლია. უფრო პრი­მი­ტი­უ­ლიც კი, ვიდ­რე დმა­ნი­სის სად­გომ­ზეა დად­გე­ნი­ლი. გა­კეთ­და რამ­დე­ნი­მე არ­ტე­ფაქ­ტის 3D ფო­ტოც. მე-3, მე-4 და მე-5 ფე­ნებ­ში გა­მოვ­ლინ­და სხვა­დას­ხვა ცხო­ვე­ლის გა­ნა­მარ­ხე­ბუ­ლი ძვლე­ბი. მათი უმე­ტე­სო­ბა ფრაგ­მენ­ტი­რე­ბუ­ლია, მაგ­რამ ნა­წი­ლის იდენ­ტი­ფი­კა­ცია შე­საძ­ლე­ბე­ლია და ისი­ნი უახ­ლო­ეს მო­მა­ვალ­ში შე­ის­წავ­ლე­ბა.

ექ­სპერ­ტე­ბის თქმით, 2018 წლის გა­თხრე­ბის ყვე­ლა­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი აღ­მო­ჩე­ნა ფა­უ­ნის­ტუ­რი მა­სა­ლაა (ცხო­ვე­ლე­ბის ძვლე­ბი), რად­გან უძ­ვე­ლე­სი ფა­უ­ნა გა­მოვ­ლინ­და ქვის ია­რა­ღებ­თან ერ­თად.