მივლინება, შვებულება, დენი, წნევა... - ვინ იყვნენ ადამიანები, ვინც ქართულ ენას ეს სიტყვები აჩუქეს და როგორ იქმნებოდა ტერმინები
ბევრი ტერმინი, რომელსაც მეტყველებაში ვიყენებთ, არც კი ვიცით ქართულ ენაში როდიდან არსებობს და ვის მიერაა დამკვიდრებული.
ტერმინოლოგია მეცნიერების, ტექნიკის, ხელოვნების რომელიმე დარგში არსებულ ტერმინთა ერთობლიობაა. ტერმინოლოგიის განვითარებას მეცნიერების ამა თუ იმ დარგის განვითარება განსაზღვრავს.
საქართველოში ტერმინოლოგიის ისტორია სათავეს იღებს ქართული მწერლობის შექმნის დასაწყისიდანვე. ჩვენთან ტერმინოლოგიაში სამეცნიერო მუშაობა 1921 წლიდან დაიწყო, 1941-დან კი ამ მიმართულებით საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი დღემდე მუშაობს.
რამდენიმე ტერმინის შესახებ ენათმეცნიერების ინსტიტუტის სამეცნიერო ტერმინოლოგიისა და თარგმნითი ლექსიკონების განყოფილების ხელმძღვანელი ლია ქაროსანიძე გვესაუბრება:
- ტერმინები განაშენიანება, მივლინება, შვებულება, საშვი ვუკოლ ბერიძის მიერ შექმნილი ტერმინებია.
ვუკოლ ბერიძის შვილი ხელოვნებათმცოდნე - ვახტან ბერიძე იგონებს: „მძიმე სამუშაო იყო ტერმინოლოგიურ ლექსიკონებზე მუშაობა, მძიმე და გამოუჩენელი. ამ საქმისათვის ამდენი დრო და ძალა რომ არ მიეძღვნა მამას, რა თქმა უნდა, ბევრად მეტი შეეძლო გაეკეთებინა „თავისთვის“, ე. ი. მეტი „საკუთარი“ გამოკვლევა დაეწერა და დაებეჭდა. უთქვამს ხოლმე, ლექსიკონზე მუშაობას ქვის კოდვა სჯობსო, მაგრამ მას უყვარდა ეს საქმე იმიტომ, რომ ესმოდა მისი ეროვნული მნიშვნელობა და იმიტომ, რომ თავდავიწყებით უყვარდა ქართული ენა. ჰქონდა ენის საკვირველი ალღო, რაც, რა თქმა უნდა, დიდად შველოდა ტერმინოლოგიურ მუშაობაში. მეც მომიხდა ჩემს ამხანაგებთან ერთად, მამის ხელმძღვანელობით მუშაობა არქიტექტურის ტერმინოლოგიაზე და მაგონდება, როგორ შექმნა მან ჩვენ თვალწინ რამდენიმე ტერმინი, რომელთაც მალე მოიკიდეს ფეხი (მაგალითად, განაშენიანება - застройка, რომელმაც შეცვალა სულ სხვა აზრის მქონე გაშენება. კომისიისა და განყოფილების სხდომები, როგორც გამიგონია, ცოცხლად, საინტერესოდ და ხალისიანად ტარდებოდა. იყო კამათიც, სერიოზული მსჯელობა და „აღმოჩენის სიხარულიც“, როცა მარჯვე ტერმინს მიაგნებდნენ. ამ სხდომათა მონაწილენი მხიარულად იგონებდნენ ხოლმე: როცა ახალი ტერმინი მიუჩვევლობის გამო გვეხამუშებოდა, ბატონი ვუკოლი გვეტყოდაო - ნახევარი საათი იარეთ ოთახში დიაგონალურად კუთხიდან კუთხეში და იმეორეთ ეს ტერმინი. ნახევარი საათის შემდეგ მოგეწონებათ და მოგეჩვენებათ, რომ მას უკვე დიდი ხანია, იცნობთო. მამას შემოღებულია რამდენიმე ახალი უკვე სავსებით შეთვისებული ტერმინი - საშვები, მივლინება, შვებულება” (ბერიძე, 1987 :162). ახალ ტერმინს ადვილად არ იღებდა საზოგადოება. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა ვუკოლ ბერიძის შვილის - ვახტანგ ბერიძის - მოგონება: „ანეკდოტივით მიამბეს ერთი კაცის ამბავი: ქუჩაში მამამ ჩაიარა და იმ კაცის ნაცნობმა, რომელიც მამას მიესალმა, მას უთხრა: ამისი მოგონილია სიტყვა „შვებულებაო“. იმას უპასუხნია, მაგას რომ „შვებულება“ არ გამოეგონა, ოტპუსკში ვერ წავიდოდი, თუო?“ კრებულები, ტერმინოლოგიის საკითხები, 2014, გვ. 177-185).
- როგორც ვიცი, საქართველოში ვუკოლ ბერიძის საზოგადოება არსებობს.
- 2017 წელს შეიქმნა საქართველოს ვუკოლ ბერიძის ტერმინოლოგთა საზოგადოება, რომელიც იმავე წლიდან ევროპის ტერმინოლოგიური საზოგადოების წევრია. 2018 წელს ესპანეთში გაიმართა ევროპის ტერმინოლოგთა სამიტი. ევროპის ტერმინოლოგიური საზოგადოების პრეზიდენტმა თავისი საანგარიშო სიტყვა ვუკოლ ბერიძის სიტყვებით დაასრულა: „ყოველი ერი, რომელიც სრულ კულტურულ ცხოვრებას ეტანება, აუცილებლად საჭიროებს მეცნიერულად დამუშავებულ ტერმინოლოგიას“.
- ცნობილია, რომ არსებობს ხელოვნურად შექმნილი ტერმინები. რომლებია ისინი?
- დენი ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია. მომდინარეობს სიტყვისაგან - მდენი (ის, რაც მოედინება) (http://termbank.ge/, კრებულები)
წნევაც ხელოვნურად შექმნილი ტერმინია. სიტყვა „საწნეხელიდან“ ამოიღეს ძირი - წნე - და შექმნეს ახალი ტერმინი. ვასილ კაკაბაძე იგონებს: „Прессование-სთვის საუკეთესო ხალხური ბუნებრივი სიტყვა გვაქვს წნეხვა („საწნეხელი’’ აქედან წარმოშობილი) пресс ამიტომ წნეხი დავარქვით. აქედან давление-ს ფესვად წნე ამოვირჩიეთ. გამოვიდა давление წნევა, ამ ორი ცნების (Прессование და давление) დაახლოვება ძალიან აამეტყველებს ჩვენს ტერმინოლოგიას. წნეხვა დეფორმაციის გამომწვევი давление არის (ფრანგული pressage), წნევა კი - უბრალოდ „დავლენიე’’ pression, გაზისთვის. ეს ორი ცნება სინონიმებია“.
ასევეა რაგბის არაერთი ტერმინი ზაალ გიგინეიშვილი შექმნილი ან გაცოცხლებულია. ლელო დღეს ლელოს იმ ადგილს უწოდებენ, სადაც ბურთი უნდა დაამიწო. 1989 წლამდე მას „ჩათვლის მოედანი“ ეწოდებოდა“. ნაწყვეტი ზაალ გიგინეიშვილის სტატიიდან „რაგბის ქართული ტერმინოლოგია“
ლელობურთიდან
თავის დროზე ინგლისური "ინ გოულ ერია", ფრანგული "ან ბიუტ", რუმინული "ტერენ დე ცინტა" რუსულად ითარგმნა, როგორც "ზაჩოტნოე პოლე" და აქედან ქართულად მივიღეთ ჩათვლის მოედანი. რაკი ტერმინი გრძელი და ორსიტყვიანია და, ამდენად, მოუხერხებელი, რაგბის თემში ფეხი ვერ მოიკიდა და იქცა გონჯ "ზაჩოტკად".
არადა, რუსებმაც კი იმთავითვე პარალელურად დანერგეს არაფორმალური "გოროდ" - რაკი თავიანთ ეროვნულ თამაშ ლაპტაში ჰქონდათ ეგ ცნება, და მხოლოდ 1989 წელს შეიწყნარა იმხანად ერთადერთმა ქართულმა სპორტულმა გაზეთმა "ლელომ" ტერმინად ლელო მოედნის იმ ნაკვეთის აღსანიშნად, სადაც ბურთი უნდა დაამიწო.
ამ შემთხვევაში ტერმინი გადმოვიღეთ ჩვენივე ეროვნული საგანძურიდან: ლელობურთი ხომ იგივე რაგბია, ოღონდაც - ქართული, და ლელოც ის ადგილია, სადაც ბურთი უნდა მიიტანო. ძნელი ასახსნელია, ამდენ ხანს არავის აზრად რად არ მოუვიდა, ტერმინს ლელობურთს დასესხებოდა, მით უფრო, თუ ერთი ხანობა (1977-79) ერთიანი, "ლელო - რეგბის ფედერაციაც" კი არსებობდა.
პერპენდიკულარის შესატყვისად ტერმინი მართობი 1920 წლის პირველი ქართული ტენიკური ტერმინოლოგიის ავტორებმა შექმნეს.
- ქართული ტერმინების გვერდით უცხო სიტყვების მიწერა ლექსიკონებში რატომაა სავალდებულო?
- ეს სავალდებული გახდა ფილიპე მახარაძის ბრძანებით, რამაც გამოიწვია ქართული სიტყვების თანდათან დაკარგვა, მაგალითად, აბაჟურს 1920 წლის ლექსიკონში შუქფარი ერქვა, შემდგომ მას ქართულის გვერდით აბაჟურიც მიეწერა. დღეს მხოლოდ აბაჟურს ვიყენებთ.
მაგალითად, ლათინური სიტყვა „სიტუაცია“ თანდათან აქრობს რამდენიმე ქართულ სიტყვას: ვითარება, მდგომარეობა, გარემოება. დაკვირვებამ ცხადყო, რომ სიტყვა სიტუაცია ბევრს ქართული ჰგონია.
XIX საუკუნეში "საქმის’’ მაგივრად დელოს იყენებდნენ, დღეს - კეისს.
ტერმინი მეკლდეური, როგორც მასალებიდან, კერძოდ, ლელოს 1970 წლის 15 ნოემბრის ნომრიდან, ირკვევა, ნიკო კეცხოველის ტერმინი ყოფილა. აქ სხვადასხვა ავტორის მიერ რამდენიმე ვერსიაა შემოთავაზებული: კლდელაშქრობა, კლდემოლაშქრე, კლდემლახველი, კლდეთამძლე. ნიკო კეცხოველის ყველაზე მცირე თვალსაზრისი ასე იწყება: „ამას წინათ გამოვიდა პროფ. პ. ხუბუტიას შრომა „თუშური კილო“. ამ წიგნის ლექსიკონში არის ერთი სიტყვა მეკდეურადი - კლდეებში კარგად მოსიარულე საქონელი. თუშები კლდეს ხშირად „კილდეს“ ან კლდეს უწოდებენ, იქნებ „კლდეზე მცოცავის“ ნაცვლად გამოდგეს. მეკდეური – კლდეებში და კლდეში კარგად მოსიარულე. შემდეგ ამატებს: ნუ შეგვაშინებს განმარტებაში საქონელი, თუშეთში ოთხჯერ ვიყავ და ჩვენ შესახებაც ამბობდნენ: მებალახენი, მეკდეურებიო“.
როგორ მუშაობდნენ ლექსიკონებზე, თითოეულ სიტყვაზე. ამონაწერი თსუ არნ. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტის გამოუქვეყნებელი მასალებიდან:
1959 წელი, თებერვალი, ოქმი N43:
„სხდომას ესწრებიან: გიორგი ახვლედიანი, ვარლამ თოფურია, არნოლდ ჩიქობავა, ალექსანდრე კობახიძე, ლია კაიშაური, თავმჯდომარე - ქეთევან ლომთათიძე, მდივანი - ნუნუ საყვარელიძე. „დღის წესრიგშია: с ასოზე საკომისიოდ წარმოდგენილ სიტყვათა თარგმანების განხილვა; 1.самоотвод თვითაცილება. გიორგი ახვლედიანის აზრით, თვით აქ არ გამოდგება, უნდა იყოს „თავის აცილება“. არნოლდ ჩიქობავას შესაძლებლად მიაჩნია დარჩეს „თვითაცილება“, რადგან თვით უკვე დამკვიდრებულია მრავალ სიტყვაში: თვითგანვითარება, თვითმმართველობა და სხვ. 2. აზრი გამოთქვეს სიტყვაზე свёрток: გიორგი ახვლედიანს არ მოსწონს „შეკრულა“. ქეთევან ლომთათიძემ „ხვეულაც“ დავამატოთო. არნოლდ ჩიქობავას უფრო მოხერხებულად მიაჩნია თარგმანი „შეკვრა“, „შეკრული რამ“. დადგინდა: свёрток „შეკვრა“, "შეკრული რამ“.