ბევ­რი ტერ­მი­ნი, რო­მელ­საც მე­ტყვე­ლე­ბა­ში ვი­ყე­ნებთ, არც კი ვი­ცით ქარ­თულ ენა­ში რო­დი­დან არ­სე­ბობს და ვის მი­ე­რაა დამ­კვიდ­რე­ბუ­ლი.

ტერ­მი­ნო­ლო­გია მეც­ნი­ე­რე­ბის, ტექ­ნი­კის, ხე­ლოვ­ნე­ბის რო­მე­ლი­მე დარ­გში არ­სე­ბულ ტერ­მინ­თა ერ­თობ­ლი­ო­ბაა. ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის გან­ვი­თა­რე­ბას მეც­ნი­ე­რე­ბის ამა თუ იმ დარ­გის გან­ვი­თა­რე­ბა გან­სა­ზღვრავს.

სა­ქარ­თვე­ლო­ში ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის ის­ტო­რია სა­თა­ვეს იღებს ქარ­თუ­ლი მწერ­ლო­ბის შექ­მნის და­სა­წყი­სი­დან­ვე. ჩვენ­თან ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ა­ში სა­მეც­ნი­ე­რო მუ­შა­ო­ბა 1921 წლი­დან და­ი­წყო, 1941-დან კი ამ მი­მარ­თუ­ლე­ბით სა­ქარ­თვე­ლოს მეც­ნი­ე­რე­ბა­თა აკა­დე­მი­ის ენათ­მეც­ნი­ე­რე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტი დღემ­დე მუ­შა­ობს.

რამ­დე­ნი­მე ტერ­მი­ნის შე­სა­ხებ ენათ­მეც­ნი­ე­რე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტის სა­მეც­ნი­ე­რო ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ი­სა და თარ­გმნი­თი ლექ­სი­კო­ნე­ბის გან­ყო­ფი­ლე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლი ლია ქა­რო­სა­ნი­ძე გვე­სა­უბ­რე­ბა:

- ტერ­მი­ნე­ბი გა­ნა­შე­ნი­ა­ნე­ბა, მივ­ლი­ნე­ბა, შვე­ბუ­ლე­ბა, საშ­ვი ვუ­კოლ ბე­რი­ძის მიერ შექ­მნი­ლი ტერ­მი­ნე­ბია.

ვუ­კოლ ბე­რი­ძის შვი­ლი ხე­ლოვ­ნე­ბათმცოდ­ნე - ვახ­ტან ბე­რი­ძე იგო­ნებს: „მძი­მე სა­მუ­შაო იყო ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ურ ლექ­სი­კო­ნებ­ზე მუ­შა­ო­ბა, მძი­მე და გამო­უ­ჩე­ნე­ლი. ამ სა­ქმი­სა­თვის ამ­დე­ნი დრო და ძა­ლა რომ არ მი­ე­ძღვნა მა­მას, რა თქმა უნ­და, ბევ­რად მე­ტი შე­ეძ­ლო გა­ე­კე­თე­ბი­ნა „თა­ვის­თვის“, ე. ი. მე­ტი „სა­კუ­თა­რი“ გა­მოკ­ვლე­ვა და­ე­წე­რა და და­ე­ბეჭ­და. უთ­ქვამს ხოლ­მე, ლექ­სი­კონ­ზე მუ­შა­ო­ბას ქვის კოდ­ვა სჯობ­სო, მაგ­რამ მას უყ­ვარ­და ეს სა­ქმე იმი­ტომ, რომ ეს­მო­და მი­სი ეროვ­ნუ­ლი მნიშ­ვნე­ლო­ბა და იმი­ტომ, რომ თავ­და­ვი­წყე­ბით უყ­ვარ­და ქარ­თუ­ლი ენა. ჰქონ­და ენის სა­კვირ­ვე­ლი ალ­ღო, რაც, რა თქმა უნ­და, დი­დად შვე­ლო­და ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ურ მუ­შა­ო­ბა­ში. მეც მო­მიხ­და ჩემს ამ­ხა­ნა­გებ­თან ერ­თად, მა­მის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით მუ­შა­ო­ბა არ­ქი­ტექ­ტუ­რის ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ა­ზე და მა­გონ­დე­ბა, რო­გორ შექ­მნა მან ჩვე­ნ თვალ­წინ რამ­დე­ნი­მე ტერ­მი­ნი, რო­მელ­თაც მა­ლე მო­ი­კი­დეს ფე­ხი (მა­გა­ლი­თად, განა­შე­ნი­ა­ნე­ბა - застройка, რო­მელ­მაც შე­ცვა­ლა სულ სხვა აზ­რის მქო­ნე გა­შე­ნე­ბა. კო­მი­სი­ი­სა და გან­ყო­ფი­ლე­ბის სხდო­მე­ბი, რო­გორც გა­მი­გო­ნია, ცო­ცხლად, სა­ინ­ტე­რე­სოდ და ხა­ლი­სი­ა­ნად ტარ­დე­ბო­და. იყო კა­მა­თიც, სე­რი­ო­ზუ­ლი მსჯე­ლო­ბა და „აღმო­ჩე­ნის სი­ხა­რუ­ლიც“, რო­ცა მარ­ჯვე ტერ­მინს მი­აგ­ნებ­დნენ. ამ სხდო­მა­თა მო­ნა­წი­ლე­ნი მხი­ა­რუ­ლად იგო­ნებ­დნენ ხოლ­მე: რო­ცა ახა­ლი ტერ­მი­ნი მი­უჩ­ვევ­ლო­ბის გამო გვე­ხა­მუ­შე­ბო­და, ბა­ტო­ნი ვუ­კო­ლი გვე­ტყო­დაო - ნა­ხე­ვა­რი სა­ა­თი ია­რეთ ოთახ­ში დი­ა­გო­ნა­ლუ­რად კუ­თხი­დან კუ­თხე­ში და იმე­ო­რეთ ეს ტერ­მი­ნი. ნა­ხე­ვა­რი სა­ა­თის შემ­დეგ მო­გე­წო­ნე­ბათ და მო­გეჩ­ვე­ნე­ბათ, რომ მას უკ­ვე დი­დი ხა­ნია, იც­ნობ­თო. მა­მას შე­მო­ღე­ბუ­ლია რამ­დე­ნი­მე ახა­ლი უკვე სავ­სე­ბით შეთ­ვი­სე­ბუ­ლი ტერ­მი­ნი - საშ­ვე­ბი, მივ­ლი­ნე­ბა, შვე­ბუ­ლე­ბა” (ბე­რი­ძე, 1987 :162). ახალ ტერ­მინს ად­ვი­ლად არ იღებ­და სა­ზო­გა­დო­ე­ბა. ამას­თან და­კავ­ში­რე­ბით სა­ინ­ტე­რე­სოა ვუ­კოლ ბე­რი­ძის შვი­ლის - ვახ­ტანგ ბე­რი­ძის - მო­გო­ნე­ბა: „ანეკ­დო­ტი­ვით მი­ამ­ბეს ერთი კა­ცის ამ­ბა­ვი: ქუ­ჩა­ში მა­მამ ჩა­ი­ა­რა და იმ კა­ცის ნაც­ნობ­მა, რო­მე­ლიც მა­მას მი­ე­სალ­მა, მას უთხრა: ამი­სი მო­გო­ნი­ლია სი­ტყვა „შვე­ბუ­ლე­ბაო“. იმას უპა­სუხ­ნია, მა­გას რომ „შვე­ბუ­ლე­ბა“ არ გა­მო­ე­გო­ნა, ოტ­პუსკში ვერ წავი­დოდი, თუო?“ კრე­ბუ­ლე­ბი, ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის სა­კი­თხე­ბი, 2014, გვ. 177-185).

- რო­გორც ვიცი, სა­ქარ­თვე­ლო­ში ვუ­კოლ ბე­რი­ძის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არ­სე­ბობს.

- 2017 წელს შე­იქ­მნა სა­ქარ­თვე­ლოს ვუ­კოლ ბე­რი­ძის ტერ­მი­ნო­ლოგ­თა სა­ზო­გა­დო­ე­ბა, რო­მე­ლიც იმა­ვე წლი­დან ევ­რო­პის ტერ­მი­ნო­ლო­გი­უ­რი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წევ­რია. 2018 წელს ეს­პა­ნეთ­ში გა­ი­მარ­თა ევ­რო­პის ტერ­მი­ნო­ლოგ­თა სა­მი­ტი. ევ­რო­პის ტერ­მი­ნო­ლო­გი­უ­რი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის პრე­ზი­დენ­ტმა თა­ვი­სი სა­ან­გა­რი­შო სი­ტყვა ვუ­კოლ ბე­რი­ძის სი­ტყვე­ბით და­ას­რუ­ლა: „ყო­ვე­ლი ერი, რო­მე­ლიც სრულ კულ­ტუ­რულ ცხოვ­რე­ბას ეტა­ნე­ბა, აუ­ცი­ლებ­ლად სა­ჭი­რო­ებს მეც­ნი­ე­რუ­ლად და­მუ­შა­ვე­ბულ ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ას“.

- ცნო­ბი­ლია, რომ არ­სე­ბობს ხე­ლოვ­ნუ­რად შექ­მნი­ლი ტერ­მი­ნე­ბი. რომ­ლე­ბია ისი­ნი?

- დენი ხე­ლოვ­ნუ­რად შექ­მნი­ლი ტერ­მი­ნია. მომ­დი­ნა­რე­ობს სი­ტყვი­სა­გან - მდე­ნი (ის, რაც მო­ე­დი­ნე­ბა) (http://termbank.ge/, კრე­ბუ­ლე­ბი)

წნე­ვაც ხე­ლოვ­ნუ­რად შექ­მნი­ლი ტერ­მი­ნია. სი­ტყვა „საწ­ნე­ხე­ლი­დან“ ამო­ი­ღეს ძირი - წნე - და შექ­მნეს ახა­ლი ტერ­მი­ნი. ვა­სილ კა­კა­ბა­ძე იგო­ნებს: „Прессование-სთვის სა­უ­კე­თე­სო ხალ­ხუ­რი ბუ­ნებ­რი­ვი სი­ტყვა გვაქვს წნეხ­ვა („სა­წნე­ხე­ლი’’ აქე­დან წარ­მო­შო­ბი­ლი) пресс ამი­ტომ წნე­ხი და­ვარქ­ვით. აქე­დან давление-ს ფეს­ვად წნე ამო­ვირ­ჩი­ეთ. გამო­ვი­და давление წნე­ვა, ამ ორი ცნე­ბის (Прессование და давление) და­ახ­ლო­ვე­ბა ძა­ლი­ან აა­მე­ტყვე­ლებს ჩვენს ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ას. წნეხ­ვა დე­ფორ­მა­ცი­ის გამო­მწვე­ვი давление არის (ფრან­გუ­ლი pressage), წნე­ვა კი - უბ­რა­ლოდ „დავ­ლე­ნიე’’ pression, გა­ზის­თვის. ეს ორი ცნე­ბა სი­ნო­ნი­მე­ბია“.

ასე­ვეა რაგ­ბის არა­ერ­თი ტერ­მი­ნი ზაალ გი­გი­ნე­იშ­ვი­ლი შექ­მნი­ლი ან გა­ცო­ცხლე­ბუ­ლია. ლელო დღეს ლე­ლოს იმ ად­გილს უწო­დე­ბენ, სა­დაც ბურ­თი უნდა და­ა­მი­წო. 1989 წლამ­დე მას „ჩათ­ვლის მო­ე­და­ნი“ ეწო­დე­ბო­და“. ნა­წყვე­ტი ზაალ გი­გი­ნე­იშ­ვი­ლის სტა­ტი­ი­დან „რაგ­ბის ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გია“

ლე­ლო­ბურ­თი­დან

თა­ვის დრო­ზე ინ­გლი­სუ­რი "ინ გო­ულ ერია", ფრან­გუ­ლი "ან ბი­უტ", რუ­მი­ნუ­ლი "ტე­რენ დე ცინ­ტა" რუ­სუ­ლად ითარ­გმნა, რო­გორც "ზა­ჩოტ­ნოე პო­ლე" და აქე­დან ქარ­თუ­ლად მი­ვი­ღეთ ჩა­თვლის მო­ე­და­ნი. რა­კი ტერ­მი­ნი გრძე­ლი და ორ­სი­ტყვი­ა­ნია და, ამ­დე­ნად, მო­უ­ხერ­ხე­ბე­ლი, რაგ­ბის თემ­ში ფე­ხი ვერ მო­ი­კი­და და იქ­ცა გონჯ "ზა­ჩოტ­კად".

არა­და, რუ­სებ­მაც კი იმ­თა­ვით­ვე პა­რა­ლე­ლუ­რად და­ნერ­გეს არა­ფორ­მა­ლუ­რი "გო­როდ" - რა­კი თა­ვი­ანთ ეროვ­ნულ თა­მაშ ლაპ­ტა­ში ჰქონ­დათ ეგ ცნე­ბა, და მხო­ლოდ 1989 წელ­ს შე­ი­წყნა­რა იმ­ხა­ნად ერ­თა­დერთ­მა ქარ­თულ­მა სპორ­ტულ­მა გა­ზეთ­მა "ლე­ლომ" ტერ­მი­ნად ლე­ლო მო­ედ­ნის იმ ნა­კვე­თის აღ­სა­ნიშ­ნად, სა­დაც ბურ­თი უნ­და და­ა­მი­წო.

ამ შე­მთხვე­ვა­ში ტერ­მი­ნი გად­მო­ვი­ღეთ ჩვე­ნი­ვე ეროვ­ნუ­ლი სა­გან­ძუ­რი­დან: ლე­ლო­ბურ­თი ხომ იგი­ვე რაგ­ბია, ოღონ­დაც - ქარ­თუ­ლი, და ლე­ლოც ის ად­გი­ლია, სა­დაც ბურ­თი უნ­და მი­ი­ტა­ნო. ძნე­ლი ასახ­სნე­ლია, ამ­დენ ხანს არა­ვის აზ­რად რად არ მო­უ­ვი­და, ტერ­მინს ლე­ლო­ბურთს და­სეს­ხე­ბო­და, მით უფ­რო, თუ ერ­თი ხა­ნო­ბა (1977-79) ერ­თი­ა­ნი, "ლე­ლო - რეგ­ბის ფე­დე­რა­ცი­აც" კი არ­სე­ბობ­და.

პერ­პენ­დი­კუ­ლა­რის შე­სა­ტყვი­სად ტერ­მი­ნი მარ­თო­ბი 1920 წლის პირ­ვე­ლი ქარ­თუ­ლი ტე­ნი­კუ­რი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის ავ­ტო­რებ­მა შექ­მნეს.

- ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნე­ბის გვერ­დით უცხო სი­ტყვე­ბის მი­წე­რა ლექ­სი­კო­ნებ­ში რა­ტო­მაა სა­ვალ­დე­ბუ­ლო?

- ეს სა­ვალ­დე­ბუ­ლი გახ­და ფი­ლი­პე მა­ხა­რა­ძის ბრძა­ნე­ბით, რა­მაც გა­მო­იწ­ვია ქარ­თუ­ლი სი­ტყვე­ბის თან­და­თან და­კარ­გვა, მა­გა­ლი­თად, აბა­ჟურს 1920 წლის ლექ­სი­კონ­ში შუქ­ფა­რი ერ­ქვა, შემ­დგომ მას ქარ­თუ­ლის გვერ­დით აბა­ჟუ­რიც მი­ე­წე­რა. დღეს მხო­ლოდ აბა­ჟურს ვი­ყე­ნებთ.

მა­გა­ლი­თად, ლა­თი­ნუ­რი სი­ტყვა „სი­ტუ­ა­ცია“ თან­და­თან აქ­რობს რამ­დე­ნი­მე ქარ­თულ სი­ტყვას: ვი­თა­რე­ბა, მდგო­მა­რე­ო­ბა, გა­რე­მო­ე­ბა. დაკ­ვირ­ვე­ბამ ცხად­ყო, რომ სი­ტყვა სი­ტუ­ა­ცია ბევ­რს ქარ­თუ­ლი ჰგო­ნია.

XIX სა­უ­კუ­ნე­ში "საქ­მის’’ მა­გივ­რად დე­ლოს იყე­ნებ­დნენ, დღეს - კე­ისს.

ტერ­მი­ნი მე­კლდე­უ­რი, რო­გორც მა­სა­ლე­ბი­დან, კერ­ძოდ, ლე­ლოს 1970 წლის 15 ნო­ემ­ბრის ნომ­რი­დან, ირ­კვე­ვა, ნი­კო კე­ცხო­ვე­ლის ტერ­მი­ნი ყო­ფი­ლა. აქ სხვა­დას­ხვა ავ­ტო­რის მი­ერ რამ­დე­ნი­მე ვერ­სი­აა შემო­თა­ვა­ზე­ბუ­ლი: კლდე­ლაშ­ქრო­ბა, კლდე­მო­ლაშ­ქრე, კლდემ­ლახ­ვე­ლი, კლდე­თამ­ძლე. ნი­კო კე­ცხო­ვე­ლის ყვე­ლა­ზე მცი­რე თვალ­საზ­რი­სი ასე იწყე­ბა: „ამას წი­ნათ გამო­ვი­და პროფ. პ. ხუ­ბუ­ტი­ას შრო­მა „თუ­შუ­რი კი­ლო“. ამ წიგ­ნის ლექ­­სი­კონ­ში არის ერ­თი სი­ტყვა მე­კდე­უ­რა­დი - კლდე­ებ­ში კარ­გად მო­სი­ა­რუ­ლე სა­ქო­ნე­ლი. თუ­შე­ბი კლდეს ხში­რად „კილ­დეს“ ან კლდეს უწო­დე­ბენ, იქ­ნებ „კლდე­ზე მცო­ცა­ვის“ ნა­ცვლად გამო­დგეს. მე­კდე­უ­რი – კლდე­ებ­ში და კლდე­ში კარ­გად მო­სი­ა­რუ­ლე. შემ­დეგ ამა­ტებს: ნუ შე­გვა­ში­ნებს გან­მარ­ტე­ბა­ში სა­ქო­ნე­ლი, თუ­შეთ­ში ოთხჯერ ვი­ყავ და ჩვენ შე­სა­ხე­ბაც ამ­ბობ­დნენ: მე­ბა­ლა­ხე­ნი, მე­კდე­უ­რე­ბიო“.

რო­გორ მუ­შა­ობ­დნენ ლექ­სი­კო­ნებ­ზე, თი­თო­ე­ულ სი­ტყვა­ზე. ამო­ნა­წე­რი თსუ არნ. ჩი­ქო­ბა­ვას სა­ხე­ლო­ბის ენათ­მეც­ნი­ე­რე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტის გა­მო­უქ­ვეყ­ნე­ბე­ლი მა­სა­ლე­ბი­დან:

1959 წელი, თე­ბერ­ვა­ლი, ოქმი N43:

„სხდო­მას ეს­წრე­ბი­ან: გი­ორ­გი ახვლე­დი­ა­ნი, ვარ­ლამ თო­ფუ­რია, არ­ნოლდ ჩი­ქო­ბა­ვა, ალექ­სან­დრე კო­ბა­ხი­ძე, ლია კა­ი­შა­უ­რი, თავ­მჯდო­მა­რე - ქე­თე­ვან ლომ­თა­თი­ძე, მდი­ვა­ნი - ნუნუ საყ­ვა­რე­ლი­ძე. „დღის წეს­რიგ­შია: с ასო­ზე სა­კო­მი­სი­ოდ წარ­მოდ­გე­ნილ სი­ტყვა­თა თარ­გმა­ნე­ბის გან­ხილ­ვა; 1.самоотвод თვი­თა­ცი­ლე­ბა. გი­ორ­გი ახვლე­დი­ა­ნის აზ­რით, თვით აქ არ გა­მოდ­გე­ბა, უნდა იყოს „თა­ვის აცი­ლე­ბა“. არ­ნოლდ ჩი­ქო­ბა­ვას შე­საძ­ლებ­ლად მი­აჩ­ნია დარ­ჩეს „თვი­თა­ცი­ლე­ბა“, რად­გან თვით უკვე დამ­კვიდ­რე­ბუ­ლია მრა­ვალ სი­ტყვა­ში: თვით­გან­ვი­თა­რე­ბა, თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა და სხვ. 2. აზრი გა­მოთ­ქვეს სი­ტყვა­ზე свёрток: გი­ორ­გი ახვლე­დი­ანს არ მოს­წონს „შეკ­რუ­ლა“. ქე­თე­ვან ლომ­თა­თი­ძემ „ხვე­უ­ლაც“ და­ვა­მა­ტო­თო. არ­ნოლდ ჩი­ქო­ბა­ვას უფრო მო­ხერ­ხე­ბუ­ლად მი­აჩ­ნია თარ­გმა­ნი „შეკ­ვრა“, „შეკ­რუ­ლი რამ“. დად­გინ­და: свёрток „შეკ­ვრა“, "შეკ­რუ­ლი რამ“.