ცოლი გამოსაცდელი ვადით, წაწლობა და ქალ-ვაჟის ტრფობა ხორციელი კავშირის გარეშე - რას გულისხმობდა უნიკალური ხევსურული ტრადიციები

"ხევსურეთში სწორფრის ხორციელად შეყვარება არ შეიძლებოდა, ეს უდიდესი პლატონური სიყვარულის გამოვლინება იყო! მისი ანალოგი მსოფლიოს არ ახსოვს! ერთხელ სწორფრობა დაირღვა, ოჩიაურები შეუღლდნენ და თემმა ისინი მოიკვეთა. წყვილი ჩეჩნეთში გაიქცა. ასეთი იყო უძველესი ქართული ეთიკა!", - ეთნოგრაფი გიორგი გიგაური ხევსურეთის გასაოცარ წეს-ჩვეულებზე გვიამბობს...

- ცოლი გამოსაცდელი ვადით, წაწლობა, სწორფრობა... რა განსხვავება იყო ამათ შორის?

- წაწლობა ხევსურეთში არ ყოფილა, ეგ ფშავში იყო. წაწლობა იყო ხევსურული სწორფრობის გადაგვარებული ვერსია, სადაც ხორციელი კავშირებიც ყოფილა, სწორფრობა კი და-ძმობილობა იყო. სწორფრის ხორციელად შეყვარება არ შეიძლებოდა, ეს უდიდესი პლატონური სიყვარულის გამოვლინება იყო! მისი ანალოგი მსოფლიოს არ ახსოვს! ერთხელ ხევსურეთში სწორფრობა დაირღვა, ოჩიაურები შეუღლდნენ და თემმა ისინი მოიკვეთა. წყვილი ჩეჩნეთში გაიქცა. ასეთი იყო უძველესი ქართული ეთიკა!

წაწლობა მეფის რუსეთის გამოჩენის მერე შეირყვნა და ჩვეულებრივი საყვარლების ურთიერთობად იქცა. მერე მოშალეს! მოგვიანებით ხევსურეთშიც აკრძალეს უფროსებმა! მეოცე საუკუნის დრომდე იყო სწორფრობა, 1950 წლებში კიდევ იცოდნენ დღეობებში, ქორწილებში. ელჩი ჰყავდათ ქალს და ვაჟს და ერთმანეთს სასწორფროდ ახვედრებდნენ. სწორფრობა უწმიდესი იყო და სიკვდილამდე ასე გრძელდებოდა! სწორფრობის არსს ძალიან კარგად ჩასწვდა გრიგოლ რობაქიძე და აღწერა თავის ნოველაში "ენგადი"... ვერ ჩასწვდა მიხეილ ჯავახიშვილი!

- ცოლი გამოსაცდელი ვადით რას ითვალისწინებდა?

- ერთგვარი ფსიქოლოგიური გამოცდა იყო, ხორციელი სიყვარულის მოსამზადებელი ერთწლიანი დრო! ცხოვრებისეული ურთიერთობა ჰქონდათ სახლში, ახლობლებში და სხვაგან. ზოგი შემთხვევა ამართლებდა, ზოგი ვერა. შემდეგ ჩვეულებრივად შეეძლოთ დაშორებულიყვნენ და სხვაზე დაქორწინებულიყვნენ. ქუჩაში შეიძლება მოგეწონოს ან შეგიყვარდეს, მაგრამ სახლში სხვა გამოცდა იყო. ნათესაობასთან ურთიერთობის კულტურაც არსებობდა. ახლა რომ არის - ოჯახი თავის ნაჭუჭში ჩაკეტილი, ასე არ იყო ადრე. ცოლი რომ მოჰყავდა კაცს, ის მის საახლობლოსთან და ოჯახის წევრებთანაც უნდა ყოფილიყო შეგუებული. ერთი წლის განმავლობაში ხორციელი კავშირი დაუშვებელი იყო და შესაბამისად, შვილიც არ ჰყავდათ! იცოდნენ აკვანში დანიშვნაც. ჯიშიანი და მებრძოლი გვარები ერთდებოდნენ და ასე გამოდიოდა მებრძოლი გენეტიკა. ასე ვიცავდით მიწა-წყალს.

ხევსურეთში მდინარეების სათავეებში ცხოვრობდნენ, ალპურ ზონაში ლოცულობდნენ, იარაღს ჭედდნენ, ლექსებს ამბობდნენ... აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში გავრცელებული სწორფრობის (და სახეცვლილ წაწლობის) ტრადიციის წარმომავლობა ძალიან აინტერესებთ, რა სოციალური ყოფის ნიადაგზე წარმოიშვა ეს უნიკალური წესები. მისი ფესვები უძველეს შუმერულ ეპოსებში ჩანს, რომლებიც მოგვიანებით ბიბლიურ (გადამუშავებულ ვერსიებში) ტექსტებშიც გვხვდება. დედამიწაზე ღვთისშვილები ჩამოდიოდნენ და მათთან წვებოდნენ მიწიერი ქალები და ბადებდნენ გოლიათებს (ნიფილიმების წარმოშობა ბიბლიაში).

იგივეა ხევსურულ სწორფრობის წეს-ჩვეულებაშიც. სიმბოლურად შემორჩენილია ქალ-ვაჟის გამოსაცდელი და საამაყო თავშეკავებული ურთიერთობა. ვაჟები (კაცები) წვებოდნენ ჭეხოში, რომელიც სიმბოლურად "ზეცას" მიანიშნებდა. ხევსურული ბანიანი, სამ სართულიანი სახლი სამყაროს სიმბოლური მოდელი იყო. პირველი სართული "ქვეყანა", მეორე სართული "ცა", მესამე სართული - ჭერხო ღვთისშვილების ადგილია სიმბოლურად! ვაჟები იქ იძინებდნენ. ქალი ადიოდა ვაჟთან და ღამე საუბრით იქცევდნენ თავს.

იბერიული ღრმა სახალხო ეთიკა ვერ შებოჭეს შემოსულმა მიწიერმა რელიგიებმაც! ფხოვის ეს ჩვეულება შემდგომ ხევსურეთმა შემოინახა 1950-იან წლებამდე. ფშავში წაწლობა არსებობდა მცირე ხანს, რომელიც ჩვენი აზრით რუსული ექსპანსიის შედეგად დამახინჯდა. როცა ბოლოს ხევსურული სწორფრობაც გაწაწლდა, ხალხმა აკრძალა და პარალელურად ფშავშიც მოიშალა ეს მსოფლიო დონის ხალხური ეთიკის საინტერესო ჩვეულება. არსებობს წიგნი "სწორფრობა ხევსურეთში" (ნ. ბალიაური). ავტორი შეძლებისდაგვარად აღწერს ამ ჩვეულებას, თუმცა აქვს ზოგიერთი გადახვევაც. როგორც მოგახსენეთ, არსებობს გრიგოლ რობაქიძის "ენგადი". ეს გენიოსი პიროვნება ჩასწვდა ხევსურული სწორფრობის ღრმა არსს. "სიყვარულს იგემებ, მოკლავ იწოდ მხოლოდ". სულის და ხორცის გამოცდა ყველაზე მეტად წარმოაჩენდა ახალგაზრდას.

"…მოვიდა იგი, ავხორცი და უმანკო. ჩვენი ალერსი წამებად იქცა. - რატომ არ უნდა მოხდეს ჩვენს შორის ის, რაც ხდება ვაჟსა და ქალს შორის? - ვკითხე მას, ჩემს გვერდით გართხმულს.- მე ხომ შენი სწორფერი ვარ და შენ - ჩემი! - მიპასუხა მან. - ეს ხომ წამებაა! - შევძახე მე. - წამებაა? - მომიბრუნა სიტყვა, - ტკბილ ხომ არს!

ტკბილი იყო "ეს" უთუოდ, მაგრამ ასე მტანჯავი. რომელმა ვაჟმა შესძლოს ამ ცეცხლის ატანა? ტკბილად ველოლიავებოდით ურთიერთს. იგი გამომიტყდა: მას თვითონ ეთხოვა თურმე მგელიკასათვის, მოეწყო ჩვენი შეხვედრა. - მაშ მოგეწონე? - შევეკითხე ღიმილით. - ჰო, ძალიანა! - მომიგო მან გულახდილად. ბევრი რამ მაცნო მზექალამ სწორფრობის შესახებ.

- ხანდახან ძალა აღარ ჰყოფნით სწორფერთ, - მითხრა მან. - ხოლო ეს სირცხვილ არს, აუგია.- რომ დაქორწინდნენ?- არ იქნების დაქორწინება, აკრძალული არს. - მაშ მე არ შემიძლია შეგირთო?- არა! - ეს ხომ წამებაა!- ტკბილ ხომაა!ამჯერად ადრე მიმატოვა ლამაზმა..."

ეს არის ამონარიდი გრიგოლ რობაქიძის ნოველადან "ენგადი"... იგი ამავე ნოველაში ასევე წერს: "უეცრად ორი მოხუცი შევნიშნეთ: კაცი და ქალი, რომლებიც ერთიმეორეს ეკვროდნენ დამსხდარნი. მივუახლოვდით, საალერსო სიტყვები მოგვესმა. გამეცინა. შეგვამჩნიეს თუ არა, წამსვე დასცილდნენ ოდნავ ერთიმეორეს, დარცხვენით გაწითლება მათ უკვე აღარ შეეძლოთ. გავშორდით მათ. გრუტუნი უცნაური წყვილისა მოგვესმა კიდევ. "სწორფრები ელოლოვებიან ერთიმეორეს", - წაიფუჩუნა ღიმილით ჩემმა თანამგზავრმა. "რაა?" - წამოვიძახე განცვიფრებულმა. მოხუცები იგონებენ ყვარობის გადასულ დღეებსო, ამიხსნა მოხუცმა. კაცი ცოლშვილიანი და ქალი ქმარშვილიანიაო..."

მინაწერი (გამომცემლის, ზურაბ კიკნაძის კომენტარი): "ნოველას საფუძვლად უდევს ქართულ სინამდვილეში (და შესაძლოა, მსოფლიოშიც) თავისი კერძო გამოხატულებით უნიკალური წეს-ჩვეულება სწორფრობისა, რომლის წარმოშობა და საზოგადოებრივი ფუნქცია იდუმალებით არის მოცული. გრიგოლ რობაქიძე ერთადერთია ქართველ მწერალთა (და თუნდაც, მკვლევართა) შორის, რომელიც ჩასწვდა სწორფრული ურთიერთობის ეგზისტენციალურ სიღრმეს".