როგორ ერთობოდნენ ქართველი დიდგვაროვნები და გლეხები შუა საუკუნეებში

შუა და გვიანდელ შუა საუკუნეებში საქართველოში დიდი პოპულარობით სარგებლობდა ბერიკაობა-ყეენობა, ყაბახი, ჩოგანბურთი, ჭიდაობა, ნადირობა, კრივი (ხრიდოლი, მუშტის კრივი, სალდასტი), ყოჩების, მამლებისა და აქლემების ჭიდილი და სხვა თამაშები, გარდა ამისა, ერთობოდნენ თანამედროვე საზოგადოებისთვის ნაკლებად ცნობილი დათვთა თამაშით, თოკზე გასვლით, აშფაშაგით, აქლემკაცობით, ცხენკაცობითა და სხვა თამაშებით. სწორედ ამგვარად ერთობოდნენ საქართველოში მაშინ, როცა არც კომპიუტერული თამაშები არსებობდა და არც ღამის კლუბები. ამ თამაშებსა და გასართობ ღონისძიებებში ჩართულნი იყვნენ, როგორც მეფე-დიდგვაროვნები, ასევე გლეხობა. საინტერესოა, უფრო კონკრეტულად როგორ ერთობოდნენ შუა საუკუნეების საქართველოში? ამის შესახებ AMBEBI.GE საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ისტორიისა და ეთნოლოგიების კოლექციების უფროს კურატორს გულიკო კვანტიძეს ესაუბრა, რომელმაც ინფორმაცია გვიანდელი და შუა საუკუნეების ისტორიული წყაროების მიხედვით მოგვაწოდა.

მისი თქმით, სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით „თამაშობა“ უცხო ენიდან შემოსული სიტყვაა და სანახაობას ნიშნავს. ქართულ ენაში დამკვიდრებისას მან სანახაობასთან ერთად სიმღერა-შექცევის მნიშვნელობაც შეიძინა.

"გვიან შუასაუკუნეების წერილობითი წყაროების მიხედვით, თამაშობათა უმრავლესობა უქმეების გარდა, ლხინთან, სასიხარულო დღეებთან ასოცირდებოდა, რომლებსაც ქორწილსა და სხვა სალხინობელ წვეულებებზე მართავდნენ ხოლმე. სანადიმო თამაშობებს გარდა, ეთნოგრაფიულ ყოფაში დამოწმებულია ასევე გარდაცვლილთა სულებისადმი მიძღვნილი რიტუალური ხასიათის შეჯიბრებები და აზარტული თამაშობები. ნარდით, ჭადრაკით, ზარით, კოჭაობითა და სხვა აზარტული თამაშებით, ჯერ კიდევ ანტიკური პერიოდის საქართველოში ერთობოდნენ. მათ უტყუარ არსებობას საქართველოს ტერიტორიაზე სხვადასხვა დროსა და ადგილას აღმოჩენილი არქეოლოგიური არტეფაქტები ადასტურებენ, ერთ-ერთი ასეთია დედოფლის გორა, სადაც უხვადაა აღმოჩენილი სხვადასხვა სახეობის სათამაშო ფირფიტა და ბევრი სხვა რამ", - განმარტავს გულიკო კვანტიძე.

გართობა-თამაშობანი, რომლებითაც შუა და გვიანშუასაუკუნეების საქართველოს მოსახლეობა იყო დაკავებული სამ ძირითად ჯგუფშია გაერთიანებული: წარმართულ-რიტუალურ, ფიზიკურ ძალთა სადემონსტრაციო და უბრალო თავშესაქცევ თამაშობებად, როგორც დიდებისთვის, ასევე ბავშვებისა და მოზარდებისთვის. გულიკო კვანტიძის თქმით, პირველ ჯგუფში გაერთიანებულია რიტუალურ-სანახაობითი ხასიათის თამაშობები, კერძოდ, „დათვთა თამაში,“ „ცხენკაცობა,“ „აქლემკაცობა,“ „ბერიკაობა-ყეენობა“ და სხვა, რომლებსაც რიტუალური ხასიათის სცენარითა და მუსიკა ახლავს.

მეორე ჯგუფის თამაშები ფიზიკურ წვრთნასა და სიძლიერეზე ორიენტირებული ასპარეზობები იყო, რომლებიც როგორც უქმე, ასევე რელიგიური დღესასწაულებისა თუ სალხინობელი სუფრის დამამშვენებელ სანახაობად გამოიყენებოდა. ასეთებია: ჭიდაობა, კრივი, ყაბახი, ჩოგბურთი, ნადირობა, თოკზე გასვლა, აშფაშაგი და სხვა.

გასართობ-სანახაობათა მესამე ჯგუფი, რომლებიც შუა საუკუნეების საქართველოში პოპულარობით სარგებლობდა, მოიცავს თავშესაქცევ-სანახაობით და ამავდროულად, აზარტული ხასიათის თამაშებს. ასეთია ყოჩების, მამლებისა და აქლემების ჭიდაობა, სხვადასხვა სამაგიდო თამაშობანი და საბავშვო გასართობები.

გულიკო კვანტიძის განმარტებით, რიტუალურ-სანახაობითი თამაშები წარმართული ეელემენტების გამო, ქრისტიანული ეკლესიის მიერ იდევნებოდა.

„დათვთა თამაშის მსგავსი, საკულტო-სარიტუალო თამაშობებია: „ცხენკაცობა და აქლემკაცობა“. მათ შესახებ იოანე ბატონიშვილი მოგვითხრობს „კალმასობაში“: "ცხენკაცობა" ერთდროულად რამდენიმე წყვილისგან ითამაშებოდა, რომლებიც „ხეებს გაიკრავდნენ ტანზედ და ჩითებს გადაიფარებდნენ, ცხენივით თავსა და კისერს ხისგან გაიკეთებდნენ და შემოახვევდნენ რასმე და ჰკიდებდნენ წვრილს ზანზალაკთ და ესრეთ ითამაშებდენ მრავალნი და უცხოდ ხმარობდენ ფეხთა და მსგავსად ცხენთა მჯდომთაებრ იხილვებოდენ.“

რაც შეეხება აქლემკაცობას, ისც ხენკაცობის მაგვარი თამაში ყოფილა. მოთამაშენი წყვილ-წყვილად, ფარდაგ გადაფარებულები, ცხენებს განასახიერებდნენ. ორივე მათგანი დაფისა და ზურნის თანხლებით მიმდინარეობდა. თამაშობები წინარე ქრისტიანული ხანიდან უნდა მომდინარეობდეს“, - განმარტავს გულიკო კვანტიძე.

რაც შეეხება "ბერიკაობა-ყეენობას,“ როგორც ჯულიეტა რუხაძის მიერ დაწერილი მონოგრაფიიდანაა ცნობილი, უძველესი, წარმართული დროის თამაშობაა და გვიან შუასაუკუნეების თბილისში ძალიან პოპულარული იყო. კერპთაყვანისმცემლობის ელემენტების გამო თამაშს ქრისტიანული ეკლესია კრძალავდა, სწორედ ამიტომ, მის შესახებ მწირი ინფორმაციაა დაცული წერილობით წყაროებში. ძირითადი მასალა მის შესახებ ველზეა მოპოვებული, რასაც ავსებს XIX საუკუნის თბილისის პრესა.

„ადრეულ, გვიან თუ შემდგომ საუკუნეებში, მისი აკრძალვის მიუხედავად",ბერიკაობა-ყეენობა" ყველასათვის საყვარელი გართობა-სანახაობა იყო. ბერიკაობა-ყეენობა ადრე გაზაფხულზე, თებერვალში ან მარტში, ყველიერის კვირაში იმართებოდა და შვიდ დღეს მოიცავდა. მერვე დღეს, დიდმარხვის ორშაბათს ყეენობას ზეიმობდნენ. "ბერიკაობა-ყეენობა" საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში აღინიშნებოდა. იმერეთში, სვანეთში, ხევსურეთში, თუშეთსა და ფშავში. ბერიკაობა-ყეენობა ეპიზოდებადაა დანაწილებული, რომლის დროსაც შესაბამისად ჩაცმული და აღჭურვილი მონაწილეები კარდაკარ დადიოდნენ, სურსათ-სანოვაგის აგროვებდნენ, შემდეგ ხდებოდა ნაყოფიერებასთან დაკავშირებული რიტუალის - „ქორწილის“ ინსცენირება და მესამე ეპიზოდის საფინალო ქმედება: მთავარ მოქმედ პირთა სიკვდილ-აღდგომის რიტუალები და ეროტიკული ქმედებები, მოქმედ პერსონაჟებს ქამარზე ჩამოკიდებული ჰქონდათ სათამაშო კუკები, „ფალოსები“ (ხის კონკილა), ძვლის კოჭები და სხვა“ - განმარტავს გულიკო კვანტიძე.

შინაარსობრივი თანმიმდევრობა "ბერიკაობაში" და "ყეენობაში" ერთი იყო. სხვაობა მხოლოდ "ყეენობის" საფინალო ეპიზოდში იყო, რომელიც სრულდებოდა „გუთნით წყლის მოხვნისა“ და საკრალური დროშის აღმართვის რიტუალით.

ეთნოლოგის ინფორმაციით, XIX ს. II ნახევრისათვის, „ბერიკაობა-ყეენობა“ მეფის მთავრობამ თბილისელებს მყუდროების დარღვევის მიზეზით აკრძალა, შედეგად გართობამ სახე იცვალა და ამგვარად მოწყობილ დღესასწაულს ქალაქელებმა „ყეენობის კუდი“ ანუ "ისპაჰანობა" უწოდა. „ისპაჰანობის“ დროს მასხარას ტანსაცმელში გამოწყობილი თბილისელი ვაჭრები ორთაჭალის ბაღში ქეიფობდნენ. აგროვილ ფულს კი კეთილ საქმეებს ახმარდნენ.

რაც შეეხება ფიზიკურ წვრთნასა და სიძლიერეზე ორიენტირებულ გასართობ ასპარეზობებს, გულიკო კვანტიძის განმარტებით, ამ ჩამონათვალშიერთ-ერთი პირველია ჭიდაობა, რომელიც ქართული ეროვნული სპორტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სახეობაა, რომელსაც ცოტა ხნის წინ ძეგლის სტატუსი მიენიჭა.

„ყველა ფალავანს თავისი მომხრე ჰყავდა. ჩადიოდნენ სანაძლეოებსაც, რაც აზარტს მატებდა გამართულ ორთაბრძოლას. ასპარეზობა ზოგჯერ მოჭიდავეების ფიზიკური ზიანით მთავრდებოდა. საჭიდაო ორთაბრძოლები საგანგებოდ შერჩეულ საასპარეზო მოედნებზე რელიგიურ და უქმე დღეებში იმართებოდა. აღნიშნულ შერკინებაში შეხვედრები ქალბატონებს შორისაც იმართებოდა“, - დასძენს გულიკო კვანტიძე.

საქართველოში ასევე პოპულარობით სარგებლობდა კრივი, ისევე როგორც სხვა სპორტული სანახაობები. XIX საუკუნეში, პოპულარობით სარგებლობდა „ავლაბრის კრივი“, რომელიც კვირაცხოვლობის დღესასწაულზე ამავე სახელობის ეკლესიასთან იმართებოდა.

„არანაკლებ აზარტული იყო, ცხენოსნური სპორტის ერთ-ერთი სახეობა "ყაბახი,“ რომელიც XVII-XVIII საუკუნეებში ძალიან პოპულარული იყო. "ყაბახი", ისევე როგორც სხვა სანახაობითი გასართობები, საასპარეზო მოედნებზე იმართებოდა. თბილისში ასეთი მოედანი ქალაქის განაპირა მხარეს, ბაზრის მიმდებარე ტერიტორიაზე მდებარეობდა. "ყაბახი" მაღალი ბოძალია, რომლის თავზე დადებულია „ჯილდო“. თამაშის მიზანი, ცხენოსნების მიერ „ჯილდოს“ ბოძიდან ჩამოგდებაა. საამისოდ გამოიყენებდნენ მშვილდ-ისარს ან შუბს. ვინც „ჯილდოს“ ნაკლებ ცდაში ჩამოაგდებდა, გამარჯვებულიც ის იქნებოდა,“ - განმარტავს გულიკო კვანტიძე.

XVII-XVIII საუკუნეების კიდევ ერთი პოპულარული თამაში „აშფაშაგი“ იყო. ეთნოლოგის განმარტებით, ისტორიული წყაროების მიხედვით", აშფაშაგი" "ყაბახის" პრინციპზე აგებული, გასართობი თამაში იყო, რომელიც მიზანში ამოღებულ ნივთზე ისრის მოხვედრას გულისხმობდა.

„ამავე პერიოდში, აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში გართობა-სანახაობა თოკზე გასვლით ერთობოდნენ. თოკებს კარვებს შორის გაჭიმავდნენ და აღნიშნული თამაშით აღფრთოვანებას ვერ მალავდნენ,“ - განმარტავს გულიკო კვანტიძე.

გვიან შუასაუკუნეების საქართველოში ჩოგბურთიც ძალიან პოპულარული იყო, რომელსაც ასევე ცხენოსნები თამაშობდნენ და ახლანდელისგან განსხვავდებოდა კიდეც. მაშინდელ ჩოგბურთს „ჩოგანბურთს“ უწოდებნდნენ.

ეთნოლოგი განმარტავს, რომ წერილობითი წყაროების მიხედვით", ჩოგანბურთი" "ყაბახის" შემდეგ იწყებოდა. არანაკლებ პოპულარული იყო ცხენბურთი, რომელიც, გულიკო კვანტიძის განმარტებით, ქართული ეროვნული საცხენოსნო სპორტის სახეობაა.

„ასევე პოპულარული იყო ნადირობა. გვიან შუასაუკუნეებში ნადირით მდიდარი ადგილები ყოფილა შირაქი, „ელიდრის მინდორი“, სამგორი, შუამთა და ყარაია.

ნადირობის პოპულარობას, სამეფო კარზე, ბაზიერთუხუცესის თანამდებობა ადასტურებს“, - დასძენს ეთნოლოგი.

მისივე თქმით, გარდა ჩამოთვლილი თამაშებისა, გვიან ფეოდალურ აღმოსავლეთ საქართველოში ასევე პოპულარული იყო სამაგიდო აზარტული და უბრალოდ თავშესაქცევი თამაშები.

გულიკო კვანტიძის თქმით, წერილობით წყაროებით დასტურდება, რომ გვიან შუასაუკუნეებში მცხოვრები ბავშვები თონიჯინებით „დედოფალებით“ ერთობოდნენ, რომლებსაც სარიტუალო დატვირთვაც ჰქონდათ.

„თოჯინათა გარკვეული ნაწილი, ხალხის რწმენით, მაგიური ძალის მფლობელები უნდა ყოფილიყვნენ, რომელთაც შეეძლოთ გვალვის დროს წვიმა მოეყვანათ, წვიმიანობა კი დარით შეეცვალათ,“ - განმარტავს გულიკო კვანტიძე.

მისი თქმით, სათამაშო და სარიტუალო დედოფალების გარდა, ბავშვები „წრე-ლახტით“, „ქუდის აღებით“, „ჯოხიტაციაობითა“და სხვა თამაშებით ერთობოდნენ.