ქარ­თუ­ლი ენა სავ­სეა უცხო ტერ­მი­ნე­ბით. მე­ტყვე­ლე­ბა­ში ჭარ­ბად გვაქვს რო­გორც აღ­მო­სავ­ლუ­რი, ისე და­სავ­ლუ­რი სი­ტყვე­ბი. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ქარ­თულ ენა­ში, უმე­ტეს შემ­თხვე­ვა­ში, შე­სა­ტყვი­სე­ბი არ­სე­ბობს, თით­ქოს მი­ზან­მი­მარ­თუ­ლად უცხო­ურს ვე­ძა­ლე­ბით, რად­გან ზოგ­ჯერ მათი გა­მო­ყე­ნე­ბა, კარ­გი ტონი გვგო­ნია იმ ნიშ­ნით, რომ მა­ვა­ნის წი­ნა­შე "კარ­გი ტიპი" გა­მოვ­ჩნდეთ, რაც, სამ­წუ­ხა­როდ, და­ბალ გა­ნათ­ლე­ბა­ზე მე­ტყვე­ლებს.

ზო­გა­დად კი, მი­მაჩ­ნია, რომ ქარ­თუ­ლი ენა უცხო ტერ­მი­ნე­ბით დღეს პრაქ­ტი­კუ­ლად, ოკუ­პი­რე­ბუ­ლია.

AMBEBI.GE ამ თე­მა­ზე ენათ­მეც­ნი­ე­რე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტის სა­მეც­ნი­ე­რო ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ი­სა და თარ­გმნი­თი ლექ­სი­კო­ნე­ბის გან­ყო­ფი­ლე­ბის ხელ­მძღვა­ნელს, ლია ქა­რო­სა­ნი­ძეს ესა­უბ­რა:

- სა­უ­ბარს ცოტა შო­რი­დან და­ვი­წყებ, რად­გა­ნაც დღე­ვან­დელ პრობ­ლე­მას თა­ვი­სი მი­ზე­ზე­ბი აქვს და ის არ არის მხო­ლოდ აწ­მყოს "დამ­სა­ხუ­რე­ბა". ბევ­რი რა­მით დას­ტურ­დე­ბა, რომ ენის სიძ­ლი­ე­რე სა­მეც­ნი­ე­რო წრე­ებ­თა­ნაა უშუ­ა­ლოდ და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი. თუ ის­ტო­რი­ას სიღ­რმი­სე­უ­ლად გა­დავ­ხე­დავთ, ქარ­თუ­ლი ენა ძლი­ე­რი მა­შინ ყო­ფი­ლა, რო­დე­საც მას სა­მეც­ნი­ე­რო წრე­ე­ბი მარ­თავ­დნენ, ქმნიდ­ნენ ტერ­მი­ნებს, ამ­დიდ­რებ­დნენ ენას. ენა ერის ის­ტო­რი­ის ამ­სახ­ვე­ლია. მას­ში ყვე­ლა­ფე­რია ასა­ხუ­ლი: ჩვე­ნი ქვეყ­ნის სიძ­ლი­ე­რეც და გა­მუდ­მე­ბუ­ლი ბრძო­ლა თვით­გა­დარ­ჩე­ნის­თვის. ის ერის "სის­ხლია", "დნმ"-ია. დღეს, როცა გლო­ბა­ლი­ზა­ცი­ა­ზე ვლა­პა­რა­კობთ, უნდა გა­ვიხ­სე­ნოთ ისიც, რომ სა­ქარ­თვე­ლო არა­ნაკ­ლე­ბი გა­მოწ­ვე­ვის წი­ნა­შე წარ­სულ­შიც მდგა­რა.

- რას გუ­ლის­ხმობთ?

- მო­გეხ­სე­ნე­ბათ ქრის­ტი­ა­ნო­ბა მწიგ­ნობ­რუ­ლი სარ­წმუ­ნო­ე­ბაა. ქრის­ტი­ა­ნუ­ლი ლი­ტე­რა­ტუ­რის გად­მო­ღე­ბა თუ ღვთის­მსა­ხუ­რე­ბის გა­ქარ­თუ­ლე­ბა უდი­დეს ძა­ლის­ხმე­ვას მო­ი­თხოვ­და. ქარ­თვე­ლი მთარ­გმნე­ლე­ბი ვე­ე­ბერ­თე­ლა, სრუ­ლი­ად ახა­ლი სამ­ყა­როს წი­ნა­შე აღ­მოჩ­დნენ. იყო წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბაც, მწვა­ლებ­ლო­ბის დაბ­რა­ლე­ბაც, ბერ­ძნებს აეჭ­ვებ­დათ ქარ­თუ­ლი ენის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა, რამ­დე­ნად შეძ­ლებ­და იგი სრუ­ლად აე­სა­ხა ღვთის ენა, მაგ­რამ იმ­დრო­ინ­დელ­მა ქარ­თველ­მა მთარ­გმნელ-ფი­ლო­ლო­გებ­მა შე­სა­შუ­რი სიმ­ტკი­ცით და­იც­ვეს სა­კუ­თა­რი ენა.

სწო­რედ მა­შინ შე­იქ­მნა საღვთის­მე­ტყვე­ლო, გრა­მა­ტი­კუ­ლი, მა­თე­მა­ტი­კუ­რი, ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი ტერ­მი­ნო­ლო­გია. ამ ის­ტო­რი­ის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბა არ იქ­ნე­ბა ური­გო...

- დღე­ვან­დელ სი­ტუ­ა­ცი­ას რო­გორ შე­ა­ფა­სებთ?

- რაც დღეს ხდე­ბა, ეს ენა­ზე გა­უ­აზ­რე­ბე­ლი ძა­ლა­დო­ბაა... უკვე მო­გახ­სე­ნეთ, ენის სიძ­ლი­ე­რე სა­მეც­ნი­ე­რო წრე­ებ­ზეა და­მო­კი­დე­ბუ­ლი და, შე­სა­ბა­მი­სად, დღე­ვან­დე­ლი ვი­თა­რე­ბით აშ­კა­რაა, რომ აკა­დე­მი­უ­რი სივ­რცე სა­ქარ­თვე­ლო­ში და­სუს­ტდა. ცალ­კე­უ­ლი პრო­ექ­ტე­ბი ქვეყ­ნის სა­მეც­ნი­ე­რო მუ­შა­ო­ბას სრულ­ყო­ფი­ლად ვერ მარ­თავს. გლო­ბა­ლუ­რი ეპო­ქის წი­ნა­შე სხვა ერე­ბიც არი­ან და იქ­ნებ მეტი გა­ვი­გოთ, რო­გორ იბ­რძვი­ან ენის გა­და­სარ­ჩე­ნად ეს­ტო­ნე­ლე­ბი, ლიტ­ვე­ლე­ბი, ბერ­ძნე­ბი, შვე­დე­ბი...

- აღ­მო­სავ­ლურ ნა­სეს­ხო­ბებ­ზე თუ შევ­ჩერ­დე­ბით, აქ რა სუ­რა­თია?

- აღ­მო­სავ­ლუ­რი ნა­სეს­ხო­ბე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს ის­ტო­რი­ის ერთ-ერთი უმ­ძი­მე­სი პე­რი­ო­დის შე­დე­გია. მუ­სულ­მა­ნურ სამ­ყა­როს­თან მრა­ვალ­სა­უ­კუ­ნო­ვან ბრძო­ლა­ში ჩაბ­მულ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, ცხა­დია, ენის­თვის არა­ვის ეცა­ლა. ბუ­ნებ­რი­ვია, ქარ­თულ­შიც აღ­მო­სავ­ლურ­მა ლექ­სი­კამ იძა­ლა... თუ ენას მომ­ვლე­ლი და კა­ნონ­მდე­ბე­ლი ჰყავს, ის ძი­რძველ ლექ­სი­კას არ კარ­გავს.

- უცხო სი­ტყვე­ბი არ უნდა შე­მო­ვი­დეს?

- უცხო სი­ტყვა გა­მარ­თლე­ბუ­ლია მა­შინ, თუკი ის ენას ამ­დიდ­რებს და ჩვენს არ­სე­ბულ ლექ­სი­კას არ ფა­რავს. თურ­ქულ-ირა­ნულ­მა ენობ­რივ­მა ოკუ­პა­ცი­ამ ქარ­თუ­ლი ძი­რძვე­ლი ლექ­სი­კა გაგ­ვი­უ­ცხო­ვა (სხვა­თა შო­რის, დღეს თა­ნა­მედ­რო­ვე ირა­ნი­სა და თურ­ქე­თის ტერ­მი­ნო­ლო­გე­ბი თავ­გა­მო­დე­ბით მუ­შა­ო­ბენ თა­ვი­ან­თი ენე­ბის არა­ბუ­ლი ლექ­სი­კი­დან გა­სა­თა­ვი­სუფ­ლებ­ლად, რო­მე­ლიც მათ ყუ­რან­მა და­უმ­კვიდ­რა).

სულ­ხან-საბა თა­ვი­სი ლექ­სი­კო­ნის შექ­მნი­სას აღ­მო­სავ­ლუ­რი უცხო სი­ტყვე­ბის წი­ნა­შე უძ­ლუ­რი აღ­მოჩ­ნდა, თუმ­ცა სცა­და, ქარ­თვე­ლე­ბის­თვის ქარ­თუ­ლი სი­ტყვე­ბი შე­ეხ­სე­ნე­ბი­ნა.

ამას მოჰ­ყვა XIX სა­უ­კუ­ნე, ქარ­თუ­ლი ენის­თვის კი­დევ უფრო მძი­მე პე­რი­ო­დი. XIX სა­უ­კუ­ნის 40-50-იან წლებ­ში ქარ­თვე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა რუ­სუ­ლი სი­ტყვე­ბით ისე კეკ­ლუ­ცობ­და, რო­გორც ახლა თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ინ­გლი­სუ­რი სი­ტყვე­ბით, რა­საც ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძის ცნო­ბი­ლი წე­რი­ლი მოჰ­ყვა - "ორი­ო­დე სი­ტყვა, თა­ვად რე­ვაზ შალ­ვას ძის ერის­თა­ვის მიერ კოზ­ლო­ვით­გან "შეშ­ლის" თარ­გმან­ზე­და". ეს წე­რი­ლი ეპო­ქა­ლუ­რი მნიშ­ვნე­ლო­ბი­სა აღ­მოჩ­ნდა, რად­გა­ნაც ილი­ამ სა­კი­თხი ძა­ლი­ან მწვა­ვედ დას­ვა: ენა სა­ზო­გა­დო რამ არის და არა­ვის აქვს მისი შე­უ­რა­ცხყო­ფის უფ­ლე­ბა (ამ წე­რი­ლის გა­აზ­რე­ბა დღე­საც არ აწყენს ქარ­თველ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას, რად­გან დღე­საც ბევ­რი თარ­გმნის და წერს ერის­თა­ვი­ვით და წარ­მოდ­გე­ნაც არა აქვს, რო­გორ ამცრობს და ანად­გუ­რებს ენას). ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძემ ენას მე­ო­რე სი­ცო­ცხლე მი­ა­ნი­ჭა. თა­ვი­სი თა­ნა­მედ­რო­ვე მო­წი­ნა­ვე სა­ზო­გა­დო­ე­ბა აი­ყო­ლია და ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ურ შეკ­რე­ბებ­ზე ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნე­ბის შედ­გე­ნას შე­უდ­გა, რათა ქარ­თუ­ლის­თვის "სი­ღა­რი­ბე" არა­ვის და­ებ­რა­ლე­ბი­ნა.

- მე­ტყვე­ლე­ბა­ში შეც­დო­მას ალ­ბათ ის ადა­მი­ა­ნი უშ­ვებს, ვინც ეს ყვე­ლა­ფე­რი არ იცის და გა­ნათ­ლე­ბის დე­ფი­ცი­ტი აქვს...

- რა თქმა უნდა, ასეა. ჩვე­ნი ის­ტო­რია რომ ვი­ცო­დეთ, ამ­დენ შეც­დო­მას არ და­ვუშ­ვებ­დით... 1920 წელს პირ­ვე­ლი ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის ლექ­სი­კო­ნი შე­იქ­მნა. ტექ­ნი­კუ­რი ლექ­სი­კო­ნის ერთ-ერთი ავ­ტო­რის, ვა­სილ კა­კა­ბა­ძის, აზ­რით, უცხო სი­ტყვე­ბი ეს­პე­რან­ტოს და­ამ­სგავ­სებ­და ქარ­თულს. თუ ყვე­ლა დარ­გში უცხო ტერ­მინს შე­მო­ვი­ღებთ, ქარ­თულ ენას დავ­კარ­გავ­თო, - წერ­და იგი, თუმ­ცა, სამ­წუ­ხა­როდ, მის­მა აზ­რმა ვერ გა­ი­მარ­ჯვა. საბ­ჭო­თა ეპო­ქა­ში გან­სხვა­ვე­ბუ­ლად წა­რი­მარ­თა ქარ­თუ­ლი ტერ­მინთშე­მოქ­მე­დე­ბა, რო­მელ­საც ფი­ლი­პე მა­ხა­რა­ძე ჩა­უდ­გა სა­თა­ვე­ში. ფი­ლი­პე მა­ხა­რა­ძე უცხო სი­ტყვე­ბის მომ­ხრე იყო, შე­სა­ბა­მი­სად, შე­ა­ჩე­რა ნი­კო­ლა­ძე­ე­ბი­სა და მათ თა­ნა­მედ­რო­ვე­თა მიერ წა­მო­წყე­ბუ­ლი შე­სა­ნიშ­ნა­ვი ქარ­თუ­ლი ტერ­მინთშე­მოქ­მე­დე­ბა.

XX სა­უ­კუ­ნის საბ­ჭო­თა ეპო­ქა­ში იძა­ლა ე.წ. სა­ერ­თა­შო­რი­სო ტერ­მი­ნებ­მა. სა­ერ­თა­შო­რი­სო­ბა გარ­კვე­ულ მწვა­ნე შუ­ქად იქცა მრა­ვა­ლი სი­ტყვის­თვის, თუმ­ცა ეს სა­ერ­თა­შო­რი­სო­ბაც ბო­ლომ­დე გა­ურ­კვე­ველ ცნე­ბად რჩე­ბო­და, მა­გა­ლი­თად, რა­ტომ ერ­ქვა "შტეფ­სელს" სა­ერ­თა­შო­რი­სო სი­ტყვა, როცა იგი მხო­ლოდ ორ ენა­ში იხ­მა­რე­ბა, გა­ურ­კვე­ვე­ლია. მაგ­რამ, მი­უ­ხე­და­ვად საბ­ჭო­თა მი­თი­თე­ბე­ბი­სა, ამ ეპო­ქა­ში მოღ­ვა­წე დიდი ქარ­თვე­ლი მეც­ნი­ე­რე­ბი ყვე­ლა­ფერს აკე­თებ­დნენ ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­უ­რი სკო­ლის გან­სა­ვი­თა­რებ­ლად. ენათ­მეც­ნი­ე­რე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტში შე­იქ­მნა 100-ზე მეტი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­უ­რი და თარ­გმნი­თი ლექ­სი­კო­ნი, რომ­ლებ­საც სა­მეც­ნი­ე­რო ენა ეყ­რდნო­ბო­და, სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ე­ბი, საქ­მის­წარ­მო­ე­ბა. სამ­წუ­ხა­როა, რომ საბ­ჭო­თა ეპო­ქას გა­ცი­ლე­ბით ჩა­მოვ­რჩე­ბით დღეს.

- ე.ი. დღეს ბევ­რი პრობ­ლე­მის წი­ნა­შე ვდგა­ვართ...

- ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის ის­ტო­რია იკი­თხე­ბა ეს­ტო­ნეთ­ში, შვე­დეთ­ში, გერ­მა­ნი­ა­ში, რუ­სეთ­ში... რის­თვის სწავ­ლო­ბენ? ე.ი. სა­ჭი­როა. ჩვე­ნი ზო­გა­დი ჭი­რია ყვე­ლაფ­რის ყო­ველ­თვის თა­ვი­დან და­წყე­ბა... 90-იან წლებ­ში, როცა მსოფ­ლი­ოს ლექ­სი­კოგ­რა­ფია ინ­ტერ­ნეტ­სივ­რცე­ში გა­დაჰ­ქონ­და, ჩვენ ისევ არ გვე­ცა­ლა ამის­თვის. მოგ­ვი­ა­ნე­ბით კი ე.წ. პრო­ექ­ტულ­მა ეპო­ქამ სრუ­ლად გა­ა­ნად­გუ­რა ენის ერ­თა­დერ­თი აკა­დე­მი­უ­რი კვლე­ვი­თი ინ­სტი­ტუ­ტი, თუმ­ცა ახა­ლი ვე­რა­ფე­რი შეს­თა­ვა­ზა ქვე­ყა­ნას. სამ­წუ­ხა­როდ, ამის გა­მა­ა­ნა­ლი­ზე­ბე­ლიც არა­ვი­ნაა, პა­ტა­რა ჯგუ­ფე­ბის და­ფი­ნან­სე­ბა სჯობს თუ კვლე­ვი­თი ინ­სტი­ტუ­ტის გაძ­ლი­ე­რე­ბა. ცხა­დია, სხვა ქვეყ­ნე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბის შე­სა­ხებ მეტი უნდა იცოდ­ნენ რე­ფორ­მა­ტო­რებ­მა. დღეს სა­ქარ­თვე­ლო­ში აკა­დე­მი­უ­რი ინ­ტერ­ნეტ­სივ­რცე არ არ­სე­ბობს და ვერც იარ­სე­ბებს ძლი­ე­რი სა­მეც­ნი­ე­რო ინ­სტი­ტუ­ტის გა­რე­შე, რო­მე­ლიც ქვე­ყა­ნა­ში ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბუ­ლად წარ­მარ­თავს ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ურ მუ­შა­ო­ბას. დღეს ყვე­ლა უნი­ვერ­სი­ტეტს თა­ვი­სი მთარ­გმნე­ლე­ბი, ტერ­მი­ნო­ლო­გე­ბი და, სა­ერ­თოდ, სა­კუ­თა­რი ენა აქვს.

სა­უ­ბა­რი, რი­თიც და­ვი­წყე, იმით­ვე გან­ვაგ­რძობ: ენის რთუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბა არ არის და­მო­კი­დე­ბუ­ლი რო­მე­ლი­მე ჟურ­ნა­ლისტზე, თითს რომ ასე გა­მა­ლე­ბით იშ­ვე­რენ მათ­კენ, პრობ­ლე­მა ქვე­ყა­ნა­ში აკა­დე­მი­უ­რი მუ­შა­ო­ბის შე­სუს­ტე­ბა­შია. გი­ნა­ხავთ, რა ენით, ტერ­მი­ნე­ბით და­წე­რი­ლი სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ე­ბით ზრდი­ან სტუ­დენ­ტებს? რას ვი­თხოვთ მათ­გან?

- დღეს თით­ქოს კარგ ტო­ნად ით­ვლე­ბა, თუ მე­ტყვე­ლე­ბა­ში ინ­გლი­სურ ტერ­მინს გა­მო­ი­ყე­ნე­ბენ ან და­წე­რენ...

- დღე­ვან­დე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო ძა­ლი­ან ჰგავს XIX სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყი­სი­სას, როცა ბევ­რი ქარ­თვე­ლი ირ­წმუ­ნე­ბო­და, ქარ­თუ­ლი პა­ტა­რა ერის ენაა და ბუ­ნებ­რი­ვია, მისი გაქ­რო­ბაო...

- ე.ი. თა­მა­მად შეგ­ვიძ­ლია ვთქვათ, რომ ენა უცხო ტერ­მი­ნე­ბით ოკუ­პი­რე­ბუ­ლია...

- დიახ, სამ­წუ­ხა­როდ ასეა და, რო­გორც უკვე ვთქვით, ოკუ­პა­ცია მა­შინ ხდე­ბა, რო­დე­საც სა­ზღვარს დამ­ცვე­ლი არ ჰყავს...

დღეს ძა­ლი­ან მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია ენის ინ­სტი­ტუ­ტის გა­დარ­ჩე­ნა, ვერც ერთი სას­წავ­ლო უნი­ვერ­სი­ტე­ტის ჯგუ­ფი კვლე­ვით ინ­სტი­ტუტს ვერ შეც­ვლის. ინ­სტი­ტუ­ტის გუნ­დუ­რი მუ­შა­ო­ბის გა­რე­შე ენის დაკ­ნი­ნე­ბა-გა­ღა­რი­ბე­ბა გაგ­რძელ­დე­ბა. ორ და სამ­წლი­ა­ნი დაჩ­ქა­რე­ბუ­ლი სა­მეც­ნი­ე­რო პრო­ექ­ტე­ბით ენა ვერ გა­დარ­ჩე­ბა. მას სა­ხელ­მწი­ფოს დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბუ­ლი კვლე­ვი­თი ინ­სტი­ტუ­ტი სჭირ­დე­ბა, რის­თვი­საც არ­სე­ბუ­ლის გა­ნახ­ლე­ბა სჯობს და არა დან­გრე­ვა და თა­ვი­დან და­არ­სე­ბა, რო­გორც ივა­ნე ჯა­ვა­ხიშ­ვილ­მა თქვა, ჩვენ ხომ ვე­ლუ­რე­ბი არა ვართ, ყვე­ლა­ფე­რი ყო­ველ­თვის თა­ვი­დან და­ვი­წყოთ.

და­ბო­ლოს, გე­ტყვით იმა­საც, რომ ენათ­მეც­ნი­ე­რე­ბის ინ­სტი­ტუ­ტი უკვე ოთხი წე­ლია აწყობს ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის კონ­ფე­რენ­ცი­ას, გა­მოს­ცემს ჟურ­ნალ "ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის სა­კი­თხებს", სა­ქარ­თვე­ლოს თავ­დაც­ვის სა­მი­ნის­ტრო­სა და სა­ქარ­თვე­ლოს პარ­ლა­მენ­ტის ეროვ­ნუ­ლი ბიბ­ლი­ო­თე­კის მხარ­და­ჭე­რით ქმნის ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის კორ­პუსს. ვი­მე­დოვ­ნებთ, დაგ­ვი­ა­ნე­ბით, მაგ­რამ მა­ინც შევ­ძლებთ ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის მემ­კვიდ­რე­ო­ბის გა­დარ­ჩე­ნას და მო­მა­ვა­ლი თა­ო­ბე­ბის­თვის მისი ის­ტო­რი­ის გა­და­ცე­მას. სა­ზო­გა­დო­ე­ბას ვთა­ვა­ზობთ სა­ჯა­რო მოხ­სე­ნე­ბებს ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნო­ლო­გი­ის ის­ტო­რი­ის შე­სა­ხებ. მზად ვართ, ვუ­პა­სუ­ხოთ ნე­ბის­მი­ერ ჟურ­ნა­ლისტს სურ­ვი­ლის შემ­თხვე­ვა­ში.

ლალი ფა­ცია

AMBEBI.GE

მთა­ვა­რი ფოტო: თბი­ლი­სის ფო­რუ­მი