დღეს ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძის და­ბა­დე­ბი­დან 178 წლის­თა­ვია. ალ­ბათ სა­ინ­ტე­რე­სოა, რას წერ­და ეს დიდი მო­აზ­როვ­ნე სა­კუ­თარ თავ­ზე გა­სუ­ლი სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყის­ში.

"ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძის ავ­ტო­ბი­ოგ­რა­ფია" -და­წე­რი­ლი ბროკ­ჰა­უზ-ეფ­რო­ნის რუ­სუ­ლი ენ­ციკ­ლო­პე­დი­უ­რი ლექ­სი­კო­ნი­სათ­ვის 1902 – 1903 წლებ­ში

და­ვი­ბა­დე 27 ოქ­ტომ­ბერს 1837 წელს სო­ფელ ყვა­რელ­ში. ყვა­რე­ლი თე­ლა­ვის მაზ­რის სო­ფე­ლია, ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ი­სა, და მთლად ად­გილს, სიღ­ნა­ღის მაზ­რას­თან ერ­თად, კა­ხე­თი ეწო­დე­ბა სა­ხე­ლად. მა­მა­ჩე­მი რამ­დე­ნად­მე გა­ნათ­ლე­ბუ­ლი კაცი იყო, აფიც­რად მსა­ხუ­რობ­და ნი­ჟე­გო­რო­დის დრა­გუ­ნის პოლკ­ში და რუ­სუ­ლი კარ­გად იცო­და. დე­და­ჩემ­მა მშვე­ნივ­რად იცო­და მა­შინ­დე­ლი ქარ­თუ­ლი მწერ­ლო­ბა. სულ ზე­პი­რად ჰქონ­და დას­წავ­ლე­ბუ­ლი თით­ქმის ყვე­ლა ლექ­სი და ყვე­ლა ძვე­ლე­ბუ­რი მო­თხრო­ბა და რო­მა­ნი, რო­მე­ლიც კი იშო­ვე­ბო­და მა­შინ ან და­ბეჭ­დი­ლი და ან ხელ­ნა­წე­რი. სა­ღა­მო­ო­ბით დაგ­ვსხავ­და ბავ­შვებს და გვი­კი­თხავ­და მო­თხრო­ბებ­სა და ამ­ბებს. წა­კი­თხვის შემ­დეგ გვი­ამ­ბობ­და ში­ნა­არს და მე­ო­რე დღეს სა­ღა­მო­ზედ გვკი­თხავ­და: აბა, ვინ უფრო კარ­გად მი­ამ­ბობს, რაც გუ­შინ გა­ი­გო­ნე­თო? ვინც კარ­გად ვუ­ამ­ბობ­დით, გვა­ქებ­და და ამ ქე­ბას ჩვენ დი­დად ვა­ფა­სებ­დით.

სწავ­ლა 8 წლი­სამ და­ვი­წყე ჩვე­ნი სოფ­ლი­სა­ვე მთა­ვარ­თან — ქარ­თუ­ლი წერა-კი­თხვი­თა. მთა­ვარ­მა ძა­ლი­ან კარ­გად იცო­და ქარ­თუ­ლი და სა­ხე­ლი ჰქონ­და გან­თქმუ­ლი საღ­მრთო წიგ­ნე­ბის კარ­გის მკი­თხვე­ლი­სა. ხოლო უმ­თავ­რე­სი ღირ­სე­ბა მისი ის იყო, რომ მომ­ხიბ­ვლე­ლი თქმა იცო­და ამ­ბე­ბი­სა. გვი­ამ­ბობ­და მდა­ბი­უ­რად და ბავ­შვე­ბი­სათ­ვის ად­ვი­ლად გა­სა­გე­ბის ენით საღ­მრთო და სამ­შობ­ლო ქვეყ­ნის ის­ტო­რი­ის ამ­ბებ­სა, ვის რა გმი­რო­ბა მო­ე­მოქ­მედ­ნა, ვის რა ფა­ლავ­ნო­ბა გა­ე­წია, ვის რა ღვაწ­ლი და სი­კე­თე და­ე­თე­სა სამ­შობ­ლო­სა და სარ­წმუ­ნო­ე­ბის სა­სარ­გებ­ლოდ და და­საც­ვე­ლად.

ბევ­რი ამ ამ­ბავ­თა­გა­ნი ჩამ­რჩა გულ­ში და ერთი მათ შო­რის -"დი­მიტ­რი თავ­და­დე­ბუ­ლი" -თე­მად გა­მო­ვი­ყე­ნე მრა­ვა­ლის წლის შემ­დეგ. ერთი კი­დევ პა­ტა­რა სა­შო­ბაო მო­თხრო­ბად დავ­წე­რე. ჩემს "გლა­ხის ნა­ამ­ბობ­ში" ზო­გი­ერთს ად­გილს ცხა­დად ამ­ჩნე­ვია კვა­ლი მთავ­რის ამ­ბე­ბის გავ­ლე­ნი­სა.

მთა­ვარ­თან ვსწავ­ლობ­დი ამა­ვე ჩემ სამ­შობ­ლო სოფ­ლის გლე­ხკა­ცე­ბის შვი­ლებ­თან. რამ­დე­ნა­დაც მახ­სოვს, ხუთ­ნი თუ ექ­ვსნი ივ­ნენ. ყვე­ლა­ნი ში­ნი­დან დავ­დი­ო­დით მთვარ­თან დილ-დი­ლით და სწავ­ლა გვქონ­და მხო­ლოდ შუ­ა­დღემ­დე. წერა-კი­თხვას, რო­გორც მახ­სოვს, სულ ერთ სა­ათს ვან­დო­მებ­დით ხოლ­მე, და­ნარ­ჩე­ნი დრო შუ­ა­დღემ­დე იმა­ში გა­დი­ო­და, რომ ვთა­მა­შობ­დით თვით მთავ­რის ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბით, და უმ­თავ­რე­სად უფრო იმა­ში, რომ ვის­ხე­დით და ვის­მენ­დით იმის გა­სა­ტა­ცე­ბელ ნა­ამ­ბობს.

მე­თერ­თმე­ტე წელ­ში რომ გა­დავ­დე­ქი, მა­მამ ქა­ლაქ­ში წა­მიყ­ვა­ნა და მიმ­ცა რა­ევ­სკი­სა და ჰა­კ­კეს პან­სი­ონ­ში. ეს პან­სი­ო­ნი ტფი­ლი­სის მა­შინ­დელ ყვე­ლა კერ­ძო სას­წავ­ლე­ბელ­ზედ უკე­თე­სი იყო.

15 წლი­სა ვი­ყა­ვი, როცა ამ პან­სი­ო­ნი­დან ტფი­ლი­სის გიმ­ნა­ზი­ა­ში შე­ვე­დი; მე­ო­თხე კლას­ში მი­მი­ღეს და ბი­ნით კი ისევ პან­სი­ონ­ში ვი­ყა­ვი. პან­სი­ონს მა­შინ გა­ნა­გებ­და მხო­ლოდ ერთი ჰა­კ­კე. ჰა­კ­კე გერ­მა­ნე­ლი იყო, ყო­ველ­მხრივ გა­ნათ­ლე­ბუ­ლი კაცი. გერ­მა­ნი­ი­დან და­ი­ბა­რა მა­შინ­დელ­მა კავ­კა­სი­ის ცალ­კე კორ­პუ­სის კო­მან­დირ­მა ნე­იტ­გარ­ტმა თა­ვის შვი­ლე­ბის აღ­საზ­რდე­ლად. ხოლო ნეტ­გარ­ტის შემ­დე­გაც ტფი­ლის­ში დარ­ჩა და პე­და­გოგ რა­ევ­სკის­თან ერ­თად პან­სი­ო­ნი და­ა­არ­სა. ჰა­კ­კე სას­ტი­კი კაცი იყო, მაგ­რამ თან იმო­დე­ნად მა­მობ­რივს მზრუნ­ვე­ლო­ბას იჩენ­და თა­ვის შე­გირ­დე­ბის მი­მართ, იმო­დე­ნას სცდი­ლობ­და და ყურს უგ­დებ­და მათს ზნე­ობ­რივ­სა და გო­ნებ­რივ გან­ვი­თა­რე­ბას, რომ თით­ქმის მთელს თა­ვი­სუ­ფალ დროს, კლას­ში მე­ცა­დი­ნე­ო­ბის შემ­დეგ, იმათ ან­დო­მებ­და, ხან ემუ­სა­ი­ფე­ბო­და, ხან არ­თობ­და მუ­სი­კით და მარ­თავ­და ხელ­და­ხელ კონ­ცერტს რო­ი­ალ­ზედ, რომ­ლის დაკ­ვრაც სა­უ­ცხო­ვოდ იცო­და.

გა­ვა­თა­ვე მერ­ვე კლა­სი, მხო­ლოდ სა­ბო­ლოო ეგ­ზა­მე­ნი აღარ და­ვი­ჭი­რე და 1857 წელს პე­ტერ­ბურ­გის უნი­ვერ­სი­ტეტ­ში შე­ვე­დი იუ­რი­დი­ულ ფა­კულ­ტე­ტის მა­შინ­დელ კა­მე­რა­ლურს გან­ყო­ფი­ლე­ბა­ზედ. 1861 წელს უკვე მე­ო­თხე კურ­სზედ ვი­ყავ, მაგ­რამ გა­ვა­ნე­ბე თავი უნი­ვერ­სი­ტეტს მა­შინ სა­უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტო არე­უ­ლო­ბის მი­ზე­ზით.

1863 წელს და­ვა­ფუძ­ნე ჟურ­ნა­ლი "სა­ქარ­თვე­ლოს მო­ამ­ბე", რო­მელ­მაც სულ ერთს წე­ლი­წადს იცო­ცხლა. ამა­ვე 1863 წელს შე­ვირ­თე ცო­ლად ოლგა -თა­ვად თა­დე­ოზ გუ­რა­მიშ­ვი­ლის ასუ­ლი. 1864 წლის დამ­დეგს, როცა გა­ნიზ­რა­ხეს გლე­ხკა­ცო­ბის გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის რე­ფორ­მა სა­ქარ­თვე­ლო­ში, გამ­გზავ­ნეს იმე­რეთს ქუ­თა­ი­სის გე­ნე­რალ-გუ­ბერ­ნა­ტო­რის ცალ­კე მინ­დო­ბი­ლო­ბა­თა მო­ხე­ლედ და და­მა­ვა­ლეს გა­მო­მერ­კვია, თუ რა ურ­თი­ერ­თო­ბა სუ­ფევ­და მე­მა­მუ­ლე­თა და გლე­ხკაც­თა შო­რის ბა­ტონყმო­ბი­სა­გან წარ­მომ­დგა­რი.

იმა­ვე წლის ნო­ემ­ბერ­ში ბა­ტონყმო­ბა გა­და­ვარ­და იმე­რეთ­ში და მე და­ნიშ­ნუ­ლი ვიქ­მენ მომ­რი­გე­ბელ შუ­ა­კა­ცად დუ­შეთს. მომ­რი­გე­ბელ შუ­ა­კა­ცად დავ­ყავ 1868 წლამ­დე; ხოლო ამ წელს შე­მო­ი­ღეს სა­სა­მარ­ლოს რე­ფორ­მა კავ­კა­სი­ა­ში და მე მო­მან­დეს ას­რუ­ლე­ბა მომ­რი­გე­ბელ მო­სა­მარ­თლის თა­ნამ­დე­ბო­ბი­სა დუ­შეთ­სა­ვე. მომ­რი­გე­ბელ მო­სა­მარ­თლედ ვი­ყავ 1874 წლამ­დე.

აქ მეტი არ იქ­ნე­ბა ვსთქვა, რომ ამე­რე­თის თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბამ ნა­წი­ლი გლეხ­თა გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის ნა­ბო­ძე­ბი ფუ­ლი­სა გა­დას­დო ისე­თი ბან­კის და­სა­არ­სებ­ლად, რო­მე­ლიც უფრო შე­სა­ფე­რი იქ­ნე­ბო­და ქვეყ­ნის სა­ჭი­რო­ე­ბი­სათ­ვის წე­სი­ერ კრე­დი­ტის და­სამ­ყა­რებ­ლად; უფრო კი ისე­თის ბან­კი­სა, რომ­ლის მო­გე­ბა მოჰ­ხმარ­დე­ბო­და გან­სა­კუთ­რე­ბით თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რე­ბის შვილ­თა აღ­ზრდა-გა­ნათ­ლე­ბას.

ბევ­რი ყოყ­მა­ნი­სა და მერ­ყე­ო­ბის შემ­დეგ, თუ რაგ­ვა­რი საკ­რე­დი­ტო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა და­ვა­არ­სო­თო, თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბამ გა­დას­წყვი­ტა, ჩე­მის რჩე­ვი­სა­მებრ, და­არ­სე­ბა სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო ბან­კი­სა და აირ­ჩია კო­მი­სია, რომ­ლის ერთ-ერთ წევ­რად მეც დამ­ნიშ­ნა წეს­დე­ბის შემ­დგე­ნად. წეს­დე­ბა, შედ­გე­ნი­ლი მთავ­რო­ბის მიერ სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ ნაჩ­ვე­ნებ წეს­დე­ბა­თა ნი­მუ­შე­ბის მი­ხედ­ვით, თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბამ მო­ი­წო­ნა იმა­ვე 1874 წელს. მისი ნიშ­ნობ­ლი­ვი და სა­ყუ­რა­დღე­ბო თვი­სე­ბა, რო­მე­ლიც სხვა სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო ბან­კე­ბის წეს­დე­ბი­სა­გან გა­ნარ­ჩევს, ის არის, რომ ბან­კის მო­გე­ბა, იმის გარ­და, რაც სხვა­დას­ხვა თან­ხას უნდა მი­ე­მა­ტოს, ჰხმარ­დე­ბა ამე­რე­თის არა მარ­ტო მი­წათ­მფლო­ბელ­თა, ესე იგი თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა, არა­მედ მი­წათ­მოქ­მედ­თა სა­ერ­თო სა­ჭი­რო­ე­ბას. ამ სა­ხით, ტფი­ლი­სის სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო ბან­კი თით­ქმის ისე­თი ერ­თა­დერ­თი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბაა სა­ად­გილ­მა­მუ­ლო კრე­დი­ტი­სა რუ­სეთ­ში, რომ­ლის წეს­დე­ბი­თაც სრუ­ლი­ად უარ­ყო­ფი­ლია კერ­ძო ინ­ტე­რე­სი მო­გე­ბით სარ­გებ­ლო­ბი­სა სა­ზო­გა­დო სი­კე­თი­სა და სა­ჭი­რო­ე­ბი­სათ­ვის.

ამავ 1874 წელს თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბამ და­მა­ვა­ლა წავ­სუ­ლი­ყავ პე­ტერ­ბურგს და გა­მო­მე­თხოვ­ნა დამ­ტკი­ცე­ბა მის მიერ მო­წო­ნე­ბუ­ლის წეს­დე­ბი­სა. მეც ამ საქ­მის გუ­ლი­სათ­ვის სა­ხელ­მწი­ფო სამ­სა­ხურს თავი და­ვა­ნე­ბე და პე­ტერ­ბურგს წა­ვე­დი.

წეს­დე­ბა ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლის თვი­სე­ბით და­ამ­ტკი­ცა მთავ­რო­ბამ 1875 წელს. ამ წლი­დან და­ი­წყო ბან­კმა მოქ­მე­დე­ბა და, თუმ­ცა ძი­რის თან­ხად ჰქონ­და 240.000. დღეს იმ მდგო­მა­რე­ო­ბამ­დე მი­აღ­წია, რომ ყო­ველ­წლივ 360.000 მა­ნეთ­ზედ მეტს მო­გე­ბას იძ­ლე­ვა. თან ძი­რის თან­ხაც, თა­ვად-აზ­ნა­ურ­თა­გან შე­მო­ტა­ნი­ლი ბან­კის და­სა­ფუძ­ნებ­ლად, უკვე უკან და­უბ­რუნ­და თი­თო­ე­ულს დამ­ფუძ­ნე­ბელს წევ­რს.

ამ­ჟა­მად ბან­კის მო­გე­ბით ინა­ხე­ბა ერთი კერ­ძო გიმ­ნა­ზია და, თუმ­ცა გიმ­ნა­ზი­ა­ში პან­სი­ო­ნიც არის უღა­რი­ბეს თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა შვი­ლე­ბი­სათ­ვის, მა­ინც ამ სკო­ლა­ში ყვე­ლა წო­დე­ბის ბავ­შვე­ბი სწავ­ლო­ბენ. ამას გარ­და ამ მო­გე­ბით ინა­ხე­ბა ერთი სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა, რომ­ლებ­ში­აც იღე­ბენ აგ­რეთ­ვე ბავ­შვებს წო­დე­ბის გა­ნურ­ჩევ­ლად.

ბან­კის და­არ­სე­ბი­დან დღემ­დე გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რედ ვიმ­ყო­ფე­ბი. ეს თა­ნამ­დე­ბო­ბა არ­ჩე­ვა­ნით არის და არ­ჩე­ვა­ნი ყო­ველს სამს წე­ლი­წად­ში ერთხელ სწარ­მო­ებს.

1877 წელს და­ვა­არ­სე ყო­ველკ­ვი­რე­უ­ლი გა­ზე­თი "ივე­რია", რო­მე­ლიც შემ­დეგ ყო­ველ­თვი­ურ ჟურ­ნა­ლად იქ­მნა გა­და­კე­თე­ბუ­ლი, ხოლო 1885 წლი­დან* ყო­ველ­დღი­ურ სა­პო­ლი­ტი­კო და სა­ლი­ტე­რა­ტუ­რო გა­ზე­თად. 1902 წელს გა­ზე­თი სხვას გა­და­ვე­ცი და იმის რე­დაქ­ტო­რო­ბით გა­მო­დის დღე­საც.

ჩემ თხზუ­ლე­ბა­თა შო­რის რუ­სუ­ლად ითარ­გმნა სხვა­დას­ხვი­სა­გან რამ­დე­ნი­მე წვრი­ლი ლექ­სი, და ერთი პო­ე­მა "გან­დე­გი­ლი" სთარ­გმნა ბ-ნმა ტხორ­ჟევ­სკიმ. რუ­სუ­ლი თარ­გმა­ნი ჩე­მის ლექ­სე­ბი­სა ზოგი ჩარ­თულ იქ­მნა ცალ­კე კრე­ბულ­ში, რო­მე­ლიც ტფი­ლის­ში და­ი­ბეჭ­და, ნა­წი­ლი კი­დევ იბეჭ­დე­ბო­და Русская Мысль-ში, Живописное Обозрение-ში და აღარ მახ­სოვს კი­დევ რო­მელ­ღა­ში­აც.

ჩემი პო­ე­მა გან­დე­გი­ლი გა­და­თარ­გმნი­ლია ინ­გლი­სუ­რად. ჭორდრო­პის მიერ და პრო­ზად ფრან­გულს ენა­ზედ. გერ­მა­ნუ­ლად ნა­თარ­გმნი რამ­დე­ნი­მე ჩემი წვრი­ლი ლექ­სი ჩარ­თულ იქ­მნა იმ კრე­ბულ­ში, რო­მე­ლიც და­ი­ბეჭ­და პირ­ვე­ლად 1886 წელს ლე­იფ­ციგს. სთარ­გმნა ის ლექ­სე­ბი არ­ტურ ლე­ის­ტმა. კრე­ბულს სა­თა­უ­რად ჰქონ­და Gეორ­გის­ცჰე Dიცჰტერ. მე­ო­რედ ეს კრე­ბუ­ლი და­ი­ბეჭ­და 1900 წელს დრეზ­დენ­ში. რე­ცენ­ზი­ე­ბი და­ი­ბეჭ­და თა­ვის დრო­ზედ ტფი­ლი­სის რუ­სულ გა­ზე­თებ­ში "კავ­კაზ­სა" და "ნო­ვოე ობოზ­რე­ნი­ე­ში", ხოლო სა­ტახ­ტო ქა­ლა­ქე­ბი­სა­ში, რამ­დე­ნა­დაც მახ­სოვს, Русская Мысль-ში, Живописное Обозрение-ში და მოს­კო­ვის ერთს გა­ზეთ­ში, რომ­ლის სა­ხე­ლიც სამ­წუ­ხა­როდ აღარ მახ­სოვს. სა­ზღვარ­გა­რეთ -კი რე­ცენ­ზი­ე­ბი და­ი­ბეჭ­და რამ­დე­ნი­მე გერ­მა­ნულს გა­ზეთ­ში და სხვა­თა შო­რის Lიტერ­ა­რის­ცჰეს Eცჰო-ში 1898 წელს და "ასა­დე­ტუ"-ში, აგ­რეთ­ვე იტა­ლი­უ­რი ჟურ­ნალ Nუოვა Aნტჰო­ლო­გია, VI, 1900 წელს. გან­ხილ­ვა ჩე­მის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი­სა და სა­ლი­ტე­რა­ტუ­რო მოღ­ვა­წე­ო­ბი­სა და­ბეჭ­დი­ლი იყო ფრან­გულ ჩა­უ­ცა­სე Iლლუსტრე-ში 1902 წელს.

1877 წელს ამო­მირ­ჩი­ეს სა­იმ­პე­რა­ტო­რო სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ვიცე-პრე­ზი­დენ­ტად და რამ­დენ­სა­მე ხანს მე­ჭი­რა ეს თა­ნამ­დე­ბო­ბა. ვი­ყავ აგ­რეთ­ვე არ­ჩე­უ­ლი ქარ­თულ დრა­მა­ტი­ულ სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სა და გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რედ და ეს თა­ნამ­დე­ბო­ბა მე­ჭი­რა 1881 წლამ­დე. 1886 წლი­დან დღემ­დე ვიმ­ყო­ფე­ბი "ქარ­თველ­თა შო­რის წერა-კი­თხვის გა­მავ­რცე­ლე­ბელ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის" გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რედ. ვი­ყავ აგ­რეთ­ვე სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო სკო­ლის კო­მი­ტე­ტის წევ­რად. ვი­ღებ­დი მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას ხან მიწ­ვე­ვით, ხან არ­ჩე­ვით, თით­ქმის ყო­ველს კო­მი­სი­ა­ში, რო­მე­ლიც არ­კვევ­და ჩვე­ნის მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა და სხვა სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა საგ­ნებ­სა.

ჩემი სა­ლი­ტე­რა­ტუ­რო მუ­შა­ო­ბა და­ი­წყო 1857 წლი­დან, როცა "ცის­კარ­ში" მი­ვე­ცი და­სა­ბეჭ­დად რამ­დე­ნი­მე წვრი­ლი ლექ­სი. ხოლო შემ­დეგ ჩემი თხზუ­ლე­ბა­ნი იბეჭ­დე­ბო­და "დრო­ე­ბა­ში", "კრე­ბულ­ში", ჩემ მიერ და­არ­სე­ბულ "სა­ქარ­თვე­ლოს მო­ამ­ბე­ში" და "ივე­რი­ა­ში", აგ­რეთ­ვე ჟურ­ნალ "მო­ამ­ბე­ში".

წვრილ ლექ­სებს გარ­და დავ­წე­რე რამ­დე­ნი­მე პო­ე­მა, სა­ხე­ლობრ: "ეპი­ზო­დი ყა­ჩა­ღის ცხოვ­რე­ბი­დამ", "აჩ­რდი­ლი", "დი­მიტ­რი თავ­და­დე­ბუ­ლი", "გან­დე­გი­ლი" და დრა­მა­ტი­უ­ლი ეპი­ზო­დი "დედა და შვი­ლი". მო­თხრო­ბა­თა შო­რის შე­მიძ­ლია და­ვა­სა­ხე­ლო: 1. "კა­ცია-ადა­მი­ა­ნი?!", და­ბეჭ­დი­ლი 1863 წელს "სა­ქარ­თვე­ლოს მო­ამ­ბე­ში" და შემ­დეგ ცალ­კე წიგ­ნად გა­მო­ცე­მუ­ლი პე­ტერ­ბურ­გში ქარ­თველ სტუ­დენ­ტე­ბი­სა­გან; 2. "გლა­ხის ნა­ამ­ბო­ბი", იქვე და იმა­ვე წელს და­ბეჭ­დი­ლი; 3. "სცე­ნე­ბი გლეხ­თა გან­თა­ვი­სუფ­ლე­ბის პირ­ვე­ლი დრო­ი­სა", და­ბეჭ­დი­ლი 1865 წელს "კრე­ბულ­ში" და მერე ცალ­კე წიგ­ნად; 4. "მგზავ­რის წე­რი­ლე­ბი", და­ბეჭ­დი­ლი 1874 წელს "კრე­ბულ­ში­ვე"; 5. "ოთა­რანთ ქვრი­ვი", 1886 წელს; 6. "უც­ნა­უ­რი ამ­ბა­ვი" -"მო­ამ­ბე­ში"; 7. "სა­შო­ბაო მო­თხრო­ბა"; 8. "სარ­ჩო­ბე­ლა­ზედ" -ივე­რი­ა­ში და სხვ.

ვთარ­გმნე ლექ­სე­ბი პუშ­კი­ნი­სა ("წი­ნას­წარ­მე­ტყვე­ლი", "ჰაჯი აბ­რე­კი" და "მწი­რი"), და ტურ­გე­ნე­ვი­სა "ლექ­სი პრო­ზი­თა", აგ­რეთ­ვე რამ­დე­ნი­მე ლექ­სი ჰე­ი­ნე­სი და გი­ო­ტე­სი. გა­და­ვარ­გმნე აგ­რეთ­ვე თ. ივა­ნე მა­ჩა­ბელ­თან ერ­თად "მეფე ლირი" შექ­სპი­რი­სა. ვი­ღებ­დი მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას ცნო­ბილ ქარ­თულ პო­ე­მის "ვე­ფხის­ტყა­ოს­ნის" ტექ­სტის აღ­მდგე­ნელ კო­მი­სი­ა­ში, აგ­რეთ­ვე შემ­დეგ­თა თხზუ­ლე­ბა­თა რე­დაქ­ტო­რო­ბა­სა და გა­მო­ცე­მა­ში: "ლექ­სნი" ალ. ჭავ­ჭა­ვა­ძი­სა; "ლექ­სნი" ვ. ორ­ბე­ლი­ა­ნი­სა, ამ ლექ­სებს დარ­თუ­ლი აქვს ჩემი წი­ნა­სი­ტყვა­ო­ბა; ძვე­ლე­ბუ­რი ქარ­თუ­ლი მო­თხრო­ბა "ვის­რა­მი­ა­ნი".

ამას გარ­და ბევ­რი წვრი­ლი წე­რი­ლია კი­დევ ჩემ მიერ და­წე­რი­ლი სა­პო­ლი­ტი­კო, სა­პუბ­ლი­ცის­ტი­კო, საკ­რი­ტი­კო და სა­პო­ლე­მი­კო ში­ნა­არ­სი­სა, აგ­რეთ­ვე წე­რი­ლე­ბი სა­პე­და­გო­გიო საგ­ნე­ბის შე­სა­ხებ. უფრო მოზ­რდილ სა­პუბ­ლი­ცის­ტი­კო წე­რი­ლებს შო­რის შე­იძ­ლე­ბა და­ვა­სა­ხე­ლო "ხიზ­ნე­ბის საქ­მე", "ცხოვ­რე­ბა და კა­ნო­ნი" და "ყა­ჩა­ღო­ბა ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ში". საკ­რი­ტი­კო და სა­პო­ლე­მი­კო წე­რი­ლებს ეკუთ­ვნის სხვა­თა შო­რის აგ­რეთ­ვე გა­ზეთ ივე­რი­ა­ში ფე­ლე­ტო­ნე­ბად და­ბეჭ­დი­ლი "აი ის­ტო­რია" და "სო­მეხ­თა მეც­ნი­ერ­ნი და ქვა­თა ღა­ღა­დი". ეს უკა­ნას­კნე­ლი წე­რი­ლი ამას წი­ნათ და­ი­ბეჭ­და რუ­სუ­ლად და დიდი ალი­ა­ქო­თი ას­ტე­ხა სომ­ხურ მწერ­ლო­ბა­ში.

ქარ­თველ­თა გა­მომ­ცე­მელ­მა ამ­ხა­ნა­გო­ბამ და­ი­წყო ბეჭდ­ვა ჩე­მის ნა­წე­რე­ბი­სა და და­ბეჭ­და მხო­ლოდ 4 ტომი. ვა­რა­უ­დით კი ათი-თორ­მე­ტი ტომი უნდა და­ე­ბეჭ­და. და­ბეჭ­დილ 4 ტომ­ში მოჰ­ყვა ლექ­სე­ბი, მო­თხრო­ბა­ნი, ამ­ბე­ბი და სცე­ნე­ბი.

შე­ნიშ­ვნა:

* 1886 წლი­დან გა­და­კეთ­და "ივე­რია" ყო­ველ­დღი­ურ გა­ზე­თად. ეს წვრილ­მა­ნი გა­და­ვი­წყე­ბია ავ­ტორს.

(შე­ნიშ­ვნა გრი­გოლ ყიფ­ში­ძი­სა)

AMBEBI.GE

ლალი ფა­ცია