9 აპრილის სადამსჯელო ოპერაცია და რუსი ოფიცრის მწარე მოგონებები

1989 წლის 9 აპრილის იმ ტრაგიკული ღამიდან უკვე 26 წელი გავიდა. მიუხედავად ამისა, ქართველები მუდამ დიდი გულისტკივილითა და ცრემლმორეული თვალებით ვიხსენებთ ამ საშინელ თარიღსა და დაღუპულ თანამემამულეებს. ვიხსენებთ აგრეთვე იმ საბჭოთა ჯარისკაცებსაც, რომლებმაც ასე უმოწყალოდ დაარბიეს მშვიდობიანი დემონსტრაცია და ვცდილობთ გავიგოთ, თუ რა მიზნები ამოძრავებდათ მათ, რას ფიქრობდნენ, როგორ მოქმედებდნენ და გვებადება კითხვა - ნანობენ? ქვემოთ მოყვანილ სტატიაში გთავაზობთ ნაწყვეტს საბჭოთა კავშირის შინაგანი ჯარების ყოფილი ოფიცრის - ს. ა. რაზდობრეევის მემუარებიდან. მემუარების იმ ნაწილში, რომელსაც მან "თბილისის ღამე" დაარქვა, დეტალურად აღწერს 1989 წლის 9 აპრილის ღამეს ჩვენს დედაქალაქში დატრიალებულ ტრაგედიას ისე, როგორც ეს დაინახა მან...

ჩემი ხიფათისა და თავგადასავლებით აღსავსე გზაზე მრავალი საინტერესო დღე მქონია. ბევრჯერ სიკვდილისთვის ჩამიხედავს თვალებში, ბევრჯერ შემშინებია და შემდეგ უფრო მეტად დამიფასებია სიცოცხლე. ჩემი ბიოგრაფიის ერთ-ერთი ასეთი დღე (უფრო სწორად, ღამე) 1989 წლის 9 აპრილია. თუმცა 9 აპრილი მაინც განსაკუთრებულია. განსაკუთრებულია იმიტომ, რომ ოცი წლის შემდეგაც კი დეტალურად მახსოვს ის კოშმარული ღამე. რუსთაველის პროსპექტზე მომხდარ მოვლენებს აღვწერ ზუსტად ისე, როგორც სინამდვილეში იყო, როგორც ეს მე დავინახე.

მაქსიმალურად შევიკავებ თავს შეფასებისგან. "ჩვენი ქვედანაყოფის შსს მე-19 დივიზიის მე-6 პოლკის (სწორედ ასე მოგვიხსენიებდა ჩვენ იმდროინდელი პრესა) ისტორიის ყველაზე მძიმე და სისხლიანი ფურცელი კავკასიას უკავშირდება. ის იქ 1988 წელს გამოჩნდა. თავდაპირველად სუმგაითში ვიყავით მივლინებულნი, სადაც აზერბაიჯანელებსა და სომხებს შორის ეთნიკურ ნიადაგზე მოხდა დაპირისპირება, შემდეგ კი ერევანში გადაგვიყვანეს. მერე ჩვენი "პოლკი" სპიტაკში გადაისროლეს. იქ ჩასულებს საშინელი სურათი დაგვხვდა... 1989 წლის აპრილის დასაწყისში სხვა ქვედანაყოფს უნდა ჩავენაცვლებინეთ, ჩვენ კი რუსეთში უნდა დავბრუნებულიყავით, მაგრამ 7 აპრილს საგანგებო თათბირზე დაგვიბარეს და მოსკოვიდან გამოგზავნილი ბრძანების საფუძველზე გამოგვიცხადეს, რომ სასწრაფოდ უნდა გადავესროლეთ თბილისში...

მოგვაჯადოვა ამ ქალაქის სილამაზემ, მდინარის პირას, კლდეში ჩაშენებულმა სახლებმა, ეკლესიებმა, ქუჩებმა... თბილისელების დამოკიდებულება ჩვენდამი საკმაოდ არაერთგვაროვანი იყო. ზოგიერთი გვიღიმოდა და ხელს გვიქნევდა, ნაწილი კი გვიყვიროდა და ხელებით შეურაცხმყოფელ ჟესტებს გვიჩვენებდა. ეს, ალბათ, იმით იყო განპირობებული, რომ ჩვენს ჩასვლამდე ერთი დღით ადრე ქალაქში უკვე გამოეყვანათ ჯავშანტექნიკა, რამაც საზოგადოების გაღიზიანება გამოიწვია. მივედით დროებითი დისლოკაციის ადგილზე. ეს იყო არცთუ ისე დიდი სპორტული მოედანი ქალაქის ცენტრში. ჯარისკაცებს მიეცათ დასვენებისა და დანაყრების საშუალება. ლენინაკანიდან წამოსული ძველი ავტობუსები უკან გავაბრუნეთ, სანაცვლოდ კი თბილისის ავტოპარკის ახალი "იკარუსები" მოგვიყვანეს, რომელთაც ქართველი მძღოლები მართავდნენ. ჩვენი მეთაური, ა.მ. ბაკლანოვი შიშობდა, რომ ქართველი მძღოლები ტრანსპორტირებაზე უარს იტყოდნენ, ამიტომაც, მათ ჩვენი სამხედროები მიამაგრეს, რომელთათვისაც უნდა ესწავლებინათ ავტობუსის მართვის ნიუანსები. ამის შემდეგ, დაახლოებით დღის 2 საათზე, ოფიცრები საგანგებო თათბირზე დაგვიბარეს. მე, როგორც მეკავშირეს, დამევალა საკავშირო კვანძების მოწყობა და სატელეფონო კავშირის გამართვა. მე და ლეიტენანტმა კონიუხოვმა დაკისრებული მოვალეობა შევასრულეთ, ანტენა სტადიონის ყველაზე მაღალ წერტილზე დავამაგრეთ და ამით კავშირგაბმულობის პრობლემაც მოვაგვარეთ.

ამ დროისთვის ЗАКВО-ს შენობაში როდიონოვსა და ეფიმოვთან თათბირზე მყოფი ბაკლანოვიც დაბრუნდა. აღელვებული ჩანდა. მან სასწრაფოდ დაგვიბარა ოფიცრები და იქვე მდგარ რაფის ტიპის მიკროავტობუსში ჩაგვსხა. ქართველმა მძღოლმა თბილისის ვიწრო ქუჩების გავლით მიგვიყვანა ლენინის მოედანზე. ბაკლანოვმა ჩამოსვლა და რუსთაველის პროსპექტზე "გასეირნება" გვიბრძანა. დაახლოებით საღამოს 7-8 საათზე პროსპექტზე ათასობით დემონსტრანტი იყო და ისინი დაშლას არ აპირებდნენ. მეთაურმა სწრაფად აგვიხსნა, თუ სად რომელი შენობა მდებარეობდა. დემონსტრანტებს არ გამოჰპარვიათ ჩვენი იქ ყოფნა, ინცინდენტის თავიდან ასაცილებლად სასწრაფოდ მოგვიწია პროსპექტის დატოვებამ. ჩვენს რაფს "ჟიგულის" მარკის წითელი ავტომობილი გამოჰყვა, თუმცა ჩვენმა მძღოლმა მოახერხა მდევრისგან თავის დაღწევა. ბაკლანოვმა შეგვკრიბა ოფიცრები იმპროვიზებულ შტაბში და განგვიმარტა ვითარება: "რუსთაველის გამზირზე 10000-მდე დემონსტრანტია შეკრებილი, რომლებიც საქართველოს საბჭოთა კავშირიდან გამოსვლასა და ქვეყნის დამოუკიდებლობას მოითხოვენ. ადგილი აქვს ნაციონალისტურ-შოვინისტურ მოწოდებებს. დაზვერვის ინფორმაციით, მომიტინგეებს დემონსტრაციის დარბევის შემთხვევაში შეუძლიათ გამოიყენონ მათ ხელთ არსებული ხის ჯოხები, დროშის ტარები, ქვები და ა.შ. ცეცხლსასროლი იარაღი არა აქვთ, თუმცა რამდენიმე დემონსტრანტს ცივი იარაღი ეჭირა. რუსთაველის პროსპექტი და პარალელურ ქუჩებზე გამავალი გზები სატვირთო მანქანებით არის გადაკეტილი. მიტინგი მშვიდობიანი ხასიათისაა და რაიმე სერიოზულ ინცინდენტს ადგილი არ ჰქონია".

ჩვენი მოქმედების გეგმა კი შემდეგნაირი იყო: 342-ე სადესანტო ჯარების 200-კაციან ქვედანაყოფს უნდა განედევნა ხალხი მთავრობის სასახლის მიმდებარე ტერიტორიიდან, ჩვენი პოლკის 400-კაციან ქვედანაყოფს კი ხალხი პროსპექტის სიღრმისკენ უნდა განედევნა და გაეფანტა. ამავე დროს მედესანტეებს უნდა გაეთავისუფლებინათ მხატვართა სახლი, რომელიც დემონსტრანტებს ჰქონდათ დაკავებული. ომონელებს უნდა გადაეკეტათ პარალელურ ქუჩებზე გასასვლელი გზები და უზრუნველეყოთ საფილტრაციო პუნქტების ორგანიზება. ამოცანის შესასრულებლად გადმოგვცეს 5 ჯავშანტრანსპორტიორი და სამი სახანძრო მანქანა.

ღამის 12 საათზე ჯარისკაცებს საბრძოლო განგაში გამოვუცხადეთ და მოედანზე მოვაწყვეთ. მათ მოკლედ ავუხსენით შექმნილი ვითარება და სამოქმედო გეგმა. ბაკლანოვმა გასცა ბრძანება არასანქცირებული დემონსტრაციის დაშლის შესახებ. მე კი ჩემი ჯარისკაცები გავაფრთხილე, რომ არ დაკარგულიყვნენ და ერთმანეთს არ ჩამორჩენოდნენ. ამის შემდეგ გადმოგვცეს შეიარაღება. თითოეულ ჩვენგანს ჰქონდა ჩაჩქანი, ალუმინის (მედესანტეებს - პლასტმასის) ფარი, ჯავშანჟილეტი, ხელკეტი და "მაკაროვის" სისტემის პისტოლეტი (ბრძანების თანახმად, ეს უკანასკნელი უკიდურეს სიტუაციაში უნდა გამოგვეყენებინა და მომიტინგეთა შესაშინებლად ჰაერში გვესროლა) ოფიცრებს კი "ჩერიომუხა 10"-ის ტიპის 5-5 ბალონი დაგვირიგეს.

გამართლდა ბაკლანოვის ვარაუდი, ქართველმა მძღოლებმა უარი თქვეს ჩვენს წაყვანაზე, ამიტომაც ავტობუსების საჭეს ჯარისკაცები მიუსხდნენ და გეზი რუსთაველის პროსპექტისკენ ავიღეთ. ღამის პირველი საათისთვის უკვე ლენინის მოედანზე ვიყავით. აქ უკვე მოეყვანათ სატვირთო მანქანები, ჯავშანტრანსპორტიორები და მედესანტეთა საბრძოლო მანქანები. მედესანტეები უკვე იქ იყვნენ. იქვე იყვნენ მოსკოვიდან ახალჩამოფრენილი ფელიქს დერჟინსკის სახელობის პოლკის ჯარისკაცები. ჩვენდა გასაოცრად, არსად ჩანდნენ ომონელები. როგორც შემდეგ გაირკვა, მათ ტრანსპორტირებაზე ქართველმა მძღოლებმა უარი განაცხადეს, თავად ომონელებმა კი ვერც ავტობუსების მართვა შეძლეს და არც გზა იცოდნენ. მოედნის მარჯვენა კუთხეში, პატარა სკვერში ქართველი მილიციელები იყვნენ შეკრებილნი. ეტყობოდათ, რომ დაბნეულები იყვნენ და არ იცოდნენ, რა ექნათ. ჩვენც ვღელავდით, ზოგიერთმა ჯარისკაცმა სიგარეტიც გააბოლა, რაც დისციპლინის დარღვევა იყო. შევეცადე, ეს დარღვევა აღმეკვეთა, თუმცა მივხვდი, რომ ეს ნერვების ბრალი იყო და მათთვის ხელი აღარ შემიშლია, საბოლოოდ მეც მოვუკიდე სიგარეტს და მოვლენების განვითარებას დაველოდე. მოედანზე, ლენინის ძეგლის გარშემო ათობით ჯავშანტრანსპორტიორი და სატვირთო მანქანა იდგა. პროსპექტის სიღრმიდან კი ხალხის გუგუნი არ წყდებოდა. ცუდი წინათგრძნობა დამეუფლა. დრო ძალიან გაიწელა...

დაახლოებით ღამის 4 საათისთვის, მოულოდნელად მწყობრში მოწყობის ბრძანება გაიცა. მარცხენა და მარჯვენა ფლანგები ჩვენი პოლკის ჯარისკაცებმა დაიკავეს, ცენტრში კი მესანგრეთა ნიჩბებით შეიარაღებული მედესანტეები და დერჟინსკის პოლკის ჯარისკაცები იყვნენ. მხოლოდ ახლა შევნიშნე, რომ ჯარისკაცთა რაოდენობა არასაკმარისი იყო, პროსპექტის სიღრმიდან ხალხის ძლიერი გუგუნი კი იმაზე მეტყველებდა, რომ დემონსტრანტთა რაოდენობა ჯარისკაცების რაოდენობას რამდენჯერმე აღემატებოდა. ჩვენ წინ ხუთი ჯავშანტრანსპორტიორი განლაგდა. რუსთაველის პროსპექტიდან უწინდებურად ისმოდა ხალხის გუგუნი. მივიღეთ ბრძანება არასანქცირებული დემონსტრაციის დაშლის შესახებ. ჯარისკაცები დაიძრნენ. ფარებზე ხელკეტების რიტმული ცემით მივიწევდით წინ.

ჯავშანტრანსპორტიორებმა დემონსტრაცია შუაზე გაყვეს. ხალხმა მათ კორიდორი გაუკეთა. თავდაპირველად უპრობლემოდ მივიწევდით წინ, ხალხი სტვენით, ტაშის კვრითა და რუსულ-ქართული შეძახილებით შეგვეგება.

დემონსტრანტთა ნაწილი ადგილიდან გაცლას ცდილობდა. მოულოდნელად ჯავშანტექნიკასა და ჯარისკაცთა მწკრივს ქვების სეტყვა დაატყდა. უკიდურესად რთულ ვითარებაში აღმოჩნდა მარცხენა ფლანგი. ისინი უშუალო ფიზიკურ კონტაქტში შევიდნენ მომიტინგეებთან. ჩვენს ფლანგზე კი სიტუაციას მეტ-ნაკლებად ვაკონტროლებდით. ხალხი ქვების სროლითა და შეურაცხმყოფელი რეპლიკებით შემოიფარგლებოდა. აშკარა შეიქმნა, რომ ზოგიერთი დემონსტრანტი ნასვამი იყო. მოულოდნელად ბრბომ ერთ-ერთი ჯარისკაცი მწყობრიდან გამოაგდო, წააქცია და ცემა დაუწყო. ძლივს გამოვგლიჯეთ გამხეცებულ ხალხს ჩვენი თანამებრძოლი ხელიდან და სასწრაფოდ ზურგში გადავიყვანეთ.

დემონსტრანტები გააქტიურდნენ მარცხენა ფლანგზეც. ჩვენი მიმართულებით სხვადასხვა საგანს ისროდნენ. მწყობრი დაიშალა. მედესანტეთა ნაწილმა მთავრობის სასახლეს მოუარა და დემონსტრანტებს ფლანგიდან შეუტია. ჩვენ უკან მომავალმა სახანძრო მანქანების ეკიპაჟის წევრებმა, რომლებიც ქართველები იყვნენ, უარი განაცხადეს წყლის ჭავლის გამოყენებაზე. მედესანტეებმა "კუ"-ს სტრატეგიას მიმართეს და ფარებით კედელი შექმნეს, რომლითაც თავს იცავდნენ ქვებისგან. მოულოდნელად მათ მწყობრს მოზრდილი ქვა ესროლეს, რომელმაც ერთ-ერთ მედესანტეს თავი გაუტეხა.

დაშავებული სასწრაფოდ გადაიყვანეს სამედიცინო პუნქტში. ლაზარეთის ფუნქციას ავტობუსი ასრულებდა, რომელსაც იმ მომენტისათვის არც ერთი შუშა არ ჰქონდა შერჩენილი, გამზირზე შემაძრწუნებელი გუგუნი იდგა. ყველაფერი ეს, შუა საუკუნეების სისხლისმღვრელ ორთაბრძოლებზე გადაღებულ ფილმს ჰგავდა. ვცდილობდი, ჩემი ჯარისკაცების მწყობრში მოწყობას, რათა უფრო ეფექტურად დაგვეცვა თავი. ძალები აშკარად არათანაბარი იყო, ცოტაც და დემონსტრანტები გაგვთელავდნენ, თუმცა ამ დროს ხალხის მასაში ჩავარდნილი "ჩერიომუხების" თეთრი შლეიფი შევნიშნე, ამან სიტუაცია ოდნავ შეგვიმსუბუქა, მომიტინგეებმა უკან დაიხიეს. როგორც იქნა, მხატვართა სახლს გავუსწორდით, რომლის აივანზეც "დამოუკიდებელი საქართველოს" და ამერიკის დროშები იყო გამოფენილი, რამაც ძლიერ გაგვაღიზიანა. მედესანტეებმა, მათი ერთ-ერთი მეთაურის, ა.მ. ზელენკოს წინამძღოლობით, შენობაში შეჭრა სცადეს. გამსახურდიას მომხრეებმა, რომლებიც შენობაში იყვნენ, წინააღმდეგობის გაწევა დააპირეს, მაგრამ ჩვენ მიერ შენობაში შეგდებულმა "ჩერიომუხამ" ისინი დააფრთხო და გააქცია.

მედესანტეებმა აივნიდან გადმოყარეს დროშები, რამაც მებრძოლთა ყიჟინა გამოიწვია და ჩვენი შემართება გააძლიერა.

უკიდურესად რთული იყო ვითარება მარცხენა ფლანგზე. ჯარისკაცებსა და მომიტინგეებს შორის გააფთრებული ბრძოლა გაიმართა. საშინელ ღრიანცელში დროდადრო ქალების კივილიც ისმოდა. ზოგიერთი დემონსტრანტის ხელში ნაალაფარი ხელკეტები და ფარები შევნიშნე. მძიმედ დაშავდა მარცხენა ფლანგის მეთაური - ლეიტენანტი მარინინი. მარჯვენა ფლანგზე სიტუაცია კვლავ მეტ-ნაკლებად სტაბილური იყო. ჩვენსა და დემონსტრანტებს შორის 5-10-მეტრიანი დისტანცია იყო. შეგნებულად არ ვიძლეოდი ბრძანებას წინ წაწევის შესახებ, რათა დემონსტრანტთათვის გასაქცევი გზა არ გადამეკეტა და აგრეთვე, მწყობრი არ დამერღვია, რადგანაც მარცხენა ფლანგი და ცენტრი ვერ დამეწეოდა. მომიტინგეები არ წყვეტდნენ ქვების სროლას. როგორც შემდეგ გავარკვიეთ, დემონსტრაციების დაწყებამდე, საქალაქო სამსახურები პროსპექტზე სატელეფონო მავთულებს ცვლიდნენ. ფილები ამოღებული იყო და აკურატულად ელაგა ტროტუარზე. სწორედ ამიტომ მომიტინგეები "საბრძოლო მასალების" სიმცირეს არ განიცდიდნენ. ქვების სროლა ჯარისკაცებმაც დაიწყეს, რომლებიც იმ დონეზე იყვნენ გააფთრებულნი, რომ მათთვის რაიმეს დაშლას აზრი აღარ ჰქონდა. მოულოდნელად, პროსპექტზე სასწრაფო დახმარების მანქანები გამოჩნდა. ერთ-ერთი მათგანი ჩვენკენ გამოემართა და ჯარისკაცთა რიგებში შეიჭრა. რიგითმა ოსიპოვმა ხელკეტით საქარე მინა ჩაამსხვრია, მანქანა გაჩერდა. გაბრაზებულმა მთელი ხმით დავუღრიალე:

- რას შვრები, გაგიჟდი? ეგ ხომ სასწრაფო დახმარების მანქანაა?!

მან კი პასუხად გვერდითა მინაც ჩაამსხვრია და ნიშნის მოგებით მომაძახა:

- ნახე, აქ ვინები ყოფილან!

სალონიდან სპორტული აღნაგობის ოთხი ქართველი მამაკაცი ჩამოვიყვანეთ დავაკავეთ და მილიციას გადავეცით. თანდათან ხალხის მასა უკან იხევდა. დემონსტრანტთა უმეტესობა გაიქცა, ნაწილმა კი თავი პარალელურ ქუჩებს შეაფარა. გამზირზე მხოლოდ აგრესიულად განწყობილი ელემენტები რჩებოდნენ. როგორც იქნა, მწყობრი დალაგდა. ნელ-ნელა წინ მივიწევდით, თუმცა ქვების სეტყვა მაინც არ წყდებოდა. როგორც იქნა, პროსპექტზე არსებულ ეკლესიას გავცდით და ერთ ლამაზ შენობას, სავარაუდოდ მუზეუმს ან თეატრს გავუთანაბრდით. უკან მოვიხედე და ცივმა ოფლმა დამასხა... ზურგში თითქმის არავინ იყო... პარალელური ქუჩები გადაკეტილი არ იყო. შემზარა იმის გაფიქრებამ, თუ რა მოგვივიდოდა იმ შემთხვევაში, თუ დემონსტრანტები პარალელური ქუჩებიდან შემოგვივლიდნენ და ალყაში მოგვაქცევდნენ. დღემდე მიკვირს, თუ რატომ არ მოიქცნენ ასე. თითქმის ნახევარსაათიანი ორომტრიალის შემდეგ, ძლიერ დაღლილნი ვიყავით და გამზირიდან ჩვენი გარეკვა არა მგონია მათთვის დიდი პრობლემა ყოფილიყო.

ჩვენ წინ შეკრებილი ასობით დემონსტრანტი კი არ წყვეტდა წინააღმდეგობას. მოულოდნელად, აფეთქების რამდენიმე ხმა გავიგონე, ჩვენმა მწყობრმა რღვევა დაიწყო. შევეცადე მწყობრში მოწყობის ბრძანება გამეცა, მაგრამ ამაოდ. ჰაერი აღარ მეყო, ვიგუდებოდი, ფილტვები საშინელმა სპაზმმა მოიცვა. აქეთ-იქით ვაწყდებოდი, რათა ჰაერი ჩამესუნთქა. როგორც იქნა, სუნთქვა აღვიდგინე, მაგრამ ამ დროისთვის ჯარისკაცთა მწყობრი არეული იყო, ხალხიც აღარსად ჩანდა. როგორც შემდეგ გავარკვიეთ, ეს იყო "სი-ეს"-ის ტიპის გაზი, რომელიც კ-51 ტიპის ყუმბარაში იყო ჩაწნეხილი. ერთ-ერთი მათგანი შემთხვევით ჩვენს მწყობრში ჩავარდა. აი, ასე გამოვცადეთ ჩვენს თავზე ამ საშინელი გაზის მოქმედება...

როდესაც გონს მოვედით, ოფიცრებმა ჩვენ-ჩვენი ჯარისკაცები შევკრიბეთ. ჩემი ქვედანაყოფის ყველა მებრძოლი ადგილზე იყო... დემონსტრაცია დავშალეთ, მაგრამ ეს ძვირად დაგვიჯდა. დემონსტრანტთა ნაწილის გააფთრებულმა წინააღმდეგობამ დავალების შესრულება გაგვიძნელა. საერთო ჯამში 12 ჯარისკაცს ჰოსპიტალიზება დასჭირდა, მათგან ოთხის მდგომარეობა მძიმე იყო და მათ ხანგრძლივი მკურნალობა დასჭირდათ.

პროსპექტზე დღის 9-10 საათამდე დავრჩით, შემდეგ კი სხვა ქვედანაყოფმა ჩაგვანაცვლა. ჩვენ ისევ დისლოკაციის ადგილს დავუბრუნდით. 11 აპრილს თბილისი დავტოვეთ და განჯაში ჩავედით, საიდანაც მოსკოვში გადაგვაფრინეს.

1989 წლის 9 აპრილის შემდეგ არაერთ ცხელ წერტილსა და სპეცმივლინებაში (მთიანი ყარაბაღი, ბაქო, აფხაზეთი, ჩრდ. კავკასია) მიმიღია მონაწილეობა. შედეგად მივიღე დანგრეული ოჯახი, შერყეული ჯანმრთელობა და ღამისეული კოშმარები.

ვახტანგ შამუგია

ჟურნალი ”გზა”

(გამოდის ხუთშაბათობით)