"შენც შეგჭამ და შენს შვილსაცა" - რა უნდა იცოდეთ ქართულ ზღაპრებზე, ვიდრე თქვენს შვილს წაუკითხავთ
ზღაპარი მითოლოგიის ნაშიერია და სიმბოლოების ენით მეტყველებს. ეს ენა კი ბავშვებს შესანიშნავად ესმით.
ქართული ხალხური ზღაპრები ქართული ზეპირსიტყვიერების საგანაძურია. მას აქტუალობა საუკუნეების მანძილზე არ დაუკარგავს. ქართულ ხალხურ ზღაპრებში არის ეპიზოდები, რომელიც ხშირად მშობელთა გულისწყრომას იწვევს.
როგორ იქმნებოდა ეს ზღაპრები და როგორ უნდა გაიგოს ბავშვმა ესა თუ ისე ეპიზოდი, ამაზე კომენტარი ლიტერატურის კრიტიკოსს, ლევან ბრეგაძეს ვთხოვეთ:
- ქართული ზღაპრები (ჯადოსნური ზღაპრები მაქვს მხედველობაში), ისევე, როგორც ყველა სხვა ხალხის ზღაპრები, მითოლოგიური წარმომავლობისაა, ანუ კაცობრიობის უშორეს წარსულში აქვთ ფესვი გადგმული. ბევრ მათგანში შეიძლება ამოვიცნოთ ესა თუ ის მითოლოგიური სიუჟეტი, ან მითოლოგიური წარმოდგენები საგნებსა თუ მოვლენებზე.
იმავე საგნებსა თუ მოვლენებზე თანამედროვე ადამიანს უკვე სულ სხვაგვარი, ანუ მეცნიერული შეხედულებები აქვს შემუშავებული. თუ ასეა, რა განაპირობებს ზღაპრებისადმი იმ ინტერესს, რაც დღემდე შემოგვრჩა? თუკი ადრეულ ასაკში ზღაპრების სიყვარული იმით შეიძლება აიხსნას, რომ ბავშვი სამყაროს მითოლოგიური თვალთახედვით აღიქვამს, რისი გამოხატულება თუნდაც ის არის, რომ უსულო საგნებსაც სულიერ არსებებად მიიჩნევს, ზრდასრულთ რატომღა უნდა იტაცებდეთ ეს ჟანრი, - მაინცდამაინც ხალხური ზღაპარი თუ არა, მის ყაიდაზე შექმნილი ლიტერატურული ზღაპრები ხომ დიდების საყვარელი საკითხავიც არის, ვთქვათ, ანდერსენისა, ოსკარ უაილდისა თუ ჰოფმანისა?
საქმე ის გახლავთ, რომ მითოლოგიური წარმოდგენებისგან მთლიანად როდი გათავისუფლდა ადამიანი (მთლიანად ამისგან ვერც ვერასოდეს გათავისუფლდება მოკვდავი), - მითოლოგია განაგრძობს არსებობას ჩვენს არაცნობიერში, - როგორც პიროვნულ, ასევე კოლექტიურ არაცნობიერში; განაგრძობს ე. წ. არქეტიპების სახით (კარლ გუსტავ იუნგის მიერ დამკვიდრებული ტერმინია). აი ეს არქეტიპები საზრდოობენ ზღაპრებით და ზღაპრებსაც თავის მხრივ ამ არქეტიპებით უდგათ სული.
- რამდენად სწორია, როდესაც ზღაპრებში უხვადაა საშინელებათა ჟანრის მომენტები?
- ხელოვნების ნაწარმოებით მოგვრილ შიშს არ უნდა ვუფრთხოდეთ, ეს საჭირო შიშია - იგი კათარსისს იწვევს. ჯერ კიდევ როდის, არისტოტელემ შენიშნა, რომ ტრაგედია აღძრავს თანაგანცდას (სიბრალულს) და შიშს, ხოლო ესენი კათარსისს, ანუ ადამიანის სულიერ განწმენდას, იწვევს.
- რამდენად სწორად გაიგებს პატარა ჩიტი-ჩიორას მიერ მელასთვის შვილის გადაგდების მონაკვეთს?
- ზღაპარი სიმბოლოების ენით გველაპარაკება. ბავშვი, როგორც ვთქვით, სამყაროს მითოლოგიური თვალთახედვით აღიქვამს, ანუ ბავშვის აზროვნება სიმბოლურია. ამრიგად, ბავშვი და ზღაპრები ერთ ენაზე მეტყველებენ, რის გამოც ისინი კარგად უგებენ ერთმანეთს. ასე რომ, ზღაპრებთან მიმართებით ბავშვების დარდი ნუ გვექნება.
რაც შეეხება კონკრეტულად ამ ზღაპარს, "ჩიტი და მელია" რომ ჰქვია და იაკობ გოგებაშვილს თავის "დედა ენაშიც" რომ ჰქონდა შეტანილი, იგი ისე კარგად გააანალიზა ფსიქოლოგმა ნანა ჩაჩუამ ერთ-ერთ ტელეგადაცემაში, რომ მე ისღა დამრჩენია მისი ნათქვამი გავიმეორო: ხე, რომელზედაც ჩიტს ბუდე გაუკეთებია, აქ აშკარად სამშობლოს სიმბოლოა; ხოლო მელია სიმბოლოა სამშობლოს შემოსეული მტრისა, და მისი მუქარა - "ხესაც მოვჭრი, ხის ძირსაცა, შენც შეგჭამ და შენს შვილსაცა" - ასე ითარგმნება: სამშობლოს აგიოხრებ, გაგინადგურებ და შვილებიანად ამოგხოცავო. სამშობლოს დაცვა მსხვერპლს მოითხოვს. ძველად სპარტაში დედა ომში მიმავალ შვილს ფარს მიაწოდებდა და ეუბნებოდა: "ამით ან ამაზე". ეს ნიშნავდა: ან გამარჯვებული დაბრუნდი, ან გმირულად შეაკვდი მტერსო. ილიას ქართვლის დედის სიტყვები გავიხსენოთ: "ერთი შვილი მყავს, საყვარელი და სანატრელი, იგია მარტო თავის დედის ნუგეშმცემელი, (...) მაგრამ, მამულო, წაიყვანე, დღეს ის შენია" - და დედისერთას სამშობლოს თავისუფლებისთვის საბრძოლველად ისტუმრებს. სიმონ ჩიქოვანის ცნობილი ლექსი ასე იწყება: "ცხრა ძე ჰყავდა, ცხრა ვაჟკაცი დედას, მოკაზმული ხმლით და მუზარადით. ქართლის დროშა დაულოცა მხედართ, როს დაგვესხა მტერი მუხანათი". ჩიტისა და მელიის ზღაპარიც ამაზეა, სამშობლოსათვის მსხვერპლის გაღებაზეა. ოღონდ ზღაპარი მითოლოგიის ნაშიერია და სიმბოლოების ენით მეტყველებს. ეს ენა კი ბავშვებს, რომელთა აზროვნებაც, როგორც უკვე ვთქვით, მითოლოგიურია, შესანიშნავად ესმით.
- მსგავსი ფაქტები უცხო ქვეყნის ზღაპრებისთვის თუა დამახასიათებელი?
- რა თქმა უნდა. ქართულად მრავალი ქვეყნის ზღაპრებია თარგმნილი და გამოცემული და თუ მათ გადავხედავთ, ამაში ხელად დავრწმუნდებით. შეიძლება გაგვიკვირდეს კიდეც, იმდენ მსგავსებას აღმოვაჩენთ სხვადასხვა ხალხის ზღაპრებს შორის. ქართულ ან სხვა ხალხის ფოლკლორში ორიგინალური მოტივი შეიძლება ვერც მოვიძიოთ, რაც ყოველთვის ურთიერთგავლენებით არ აიხსნება. კარლ გუსტავ იუნგი ამას კოლექტიური არაცნობიერის "მუშაობით" ხსნის: მსგავსი მოტივები ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად ჩნდება სხვადასხვა ხალხის ფოლკლორში, იმიტომ, რომ ზღაპრების "ავტორი" კოლექტიური არაცნობიერია, ანუ ის, რაც ყველასთვის საერთოა.
- ბევრი ფსიქოლოგი მშობლებს რიგი ზღაპრებისგან თავშეკავებას ურჩევს. რამდენად სწორია ეს?
- ერთი ქართველი ფსიქოლოგი უკვე ვახსენეთ, რომელიც ასე არ იქცევა. არა მგონია, პროფესიონალ ფსიქოლოგებს ყველაზე უკეთ არ მოეხსენებოდეთ ის, რაც ზემოთ ვთქვით ზღაპრების, კერძოდ, მათში მოთხრობილი "საშინელებების" სასარგებლოდ.
- რა გავლენის მოხდენა შეუძლია ზღაპრებს პატარებზე?
- ძალიან დიდი და სასიკეთო გავლენის მოხდენა შეუძლია. ზღაპრები პატარაობისას გვეხმარებიან სამყაროს შეცნობაში, გვიმახვილებენ ავისა და კარგის, კეთილისა და ბოროტის გარჩევის უნარს, გვიცხოველებენ ფანტაზიას, ხელს გვიწყობენ გავერკვეთ ჩვენს გრძნობებსა თუ განცდებში, გვივითარებენ ინტელექტს, გვაყვარებენ მხატვრულ ლიტერატურას... ზღაპრების სამყაროსთან ზიარება კარგად ნაცადი ფორმაა აღზრდისა.
ლადო გოგოლაძე
AMBEBI.GE
ქართველი ჟურნალისტის და ამერიკელი დიპლომატის ქორწილი ვაშინგტონში - "ძალიან ბედნიერები ვართ, რომ ვიპოვეთ ერთმანეთი"
უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეობის ყოფილი კანდიდატი თამთა თოდაძეზე - "რა ბრიჯიტ ბარდო ესა მყავს, რა აბია ასეთი ნეტავ"
